Diáspora galega

Coñécese como diáspora galega o proceso de emigración masiva do pobo galego que se produciu durante as tres últimas décadas do século XIX ata ben pasada a metade do século XX. Así, entre 1850 e 1960 marcharon cara a América máis de dous millóns de galegos e galegas. Cómpre destacar a importancia deste fenómeno nos contextos socioeconómico, político e cultural da Galicia territorial e da Galicia exterior.

Galegos residentes fóra segundo o CERA, a 1/9/2023.      + 100,000      + 10,000      + 1,000

Posteriormente, xa na segunda década do século XXI, por mor da crise en Galicia e España, iniciouse unha segunda vaga de emigración galega, principalmente cara a países de Europa (Alemaña e Inglaterra), formada normalmente por mozos con estudos e un nivel cultural medio-alto.

Xénese do proceso

Obreiros galegos ao servizo da Edison Portland Cement Company de New Village, Nova Jersey, en 1910.

Nas súas orixes obedeceu a razóns económicas e sociais, especialmente á pobreza como consecuencia da falta de traballo, a isto sumáronselle razóns políticas, orixinadas na represión do país polos Reis Católicos e aínda moi presente no momento da chegada da represión franquista, que en Galicia comezou en xullo de 1936, ó pouco de estalar a guerra civil.

Para Ramón Villares:

Con todo, é a emigración o factor máis definitorio da poboación galega contemporánea, tanto pola cantidade como pola calidade: é un dous poucos elementos que sitúa a Galicia, ben que a un custo en exceso alto, no ritmo evolutivo do capitalismo a nivel mundial.

Para Xosé Ramón Barreiro:

O galego non fai a revolución, fai a maleta.
El gallego no hace la revolución, hace la maleta (Orixinal en castelán).

Xosé Manuel Beiras foi un dos intelectuais que mellor sintetizou a importancia da emigración galega.

«Dende un punto de vista demográfico, a emigración galega ven sustituir, no ciclo moderno, a función desempeñada no ciclo antigo pola mortalidade catastrófica —pestes, guerras e fames, frecuentemente ensarilladas.

»Dende un punto de vista económico, a emigración galega representa un dobre e constante desaxuste: por unha banda antre a presión demográfica e a estrutura do sistema produtivo; por outra banda, antre a capacidade de xeneración de escedente polo sistema e o uso ou destino do escedente realmente xenerado.

»Dende un punto de vista social, a emigración galega constitue a manifestación masive dunha forma de escravitude que pervive deica o noso século.

»Dende un punto de vista ético, a emigración galega significa a negación constante do dereito máis elemental da persoa: o dereito á propia vida no propio país.

»Dende un punto de vista político, a emigración galega supon a renuncia á révolta».

A emigración foi un factor estrutural da economía e da sociedade galega contemporánea pois o 30 % dos migrantes españois nas décadas finais do século XIX procedían de Galicia segundo as Estatísticas de Pasaxeiros estudadas; logo da Primeira Guerra Mundial tiñan orixe galega o 50 % e un 40 % durante os anos 1940 a 1970.

En 1993, dez anos despois da entrada en vigor da Lei de recoñecemento da galeguidade de 1983, a Xunta de Galicia, cuantificou o número total de emigrantes nacidos en Galicia en 1,3 millóns (sen contar os seus fillos e netos). Así a distribución foi a seguinte:

• En América, 554 100 (190 000 na Arxentina, 100 000 en Venezuela e 95 000 no Brasil)
• Na Unión Europea e Suíza 248 500 (90 000 en Alemaña, 55 000 en Suíza e 50 000 en Francia)
• No resto de España 525 000

Lugares de destino

O Sierra Córdoba (Bremen) en Vigo, partindo para América con emigrantes.

Os principais países receptores da emigración galega a finais do século XIX e principios do XX foron Arxentina, Cuba, Brasil e Uruguai, países necesitados de man de obra barata e persoal nos servizos e industrias que se estaban creando. Ademais, son sociedades dunha gran permeabilidade social.

Polo que se refire aos destinos, as catro provincias galegas mostran comportamentos diferenciados: mentres que a maior parte dos emigrantes lucenses se dirixiron a Cuba e os de Ourense ao Brasil, os de Pontevedra preferiron a Arxentina e os coruñeses tamén Cuba, o que indica a existencia en Galicia dunha cultura migratoria moi antiga xa especializada, onde as cadeas migratorias e as redes de axentes seguen desempeñando un papel de grande importancia.

As provincias interiores incorporáronse máis tarde ó fenómeno migratorio ultramariño xa que no século XIX seguirán alimentando a corrente migratoria do interior peninsular, pero aínda así pódese observar como a participación conxunta da Galicia interior na emigración a América xa se aproxima a unha cuarta parte do total da emigración galega.

Por exemplo, no período 1885-1895 dos 62 273 galegos que chegaron á Arxentina (dun total de 167 575 emigrantes), as provincias atlánticas son as que achegan máis poboación: 54 954 persoas, que ven a ser un 88,2 % dos emigrantes galegos no país (24 043 da Coruña e 30 911 de Pontevedra), mentres que das interiores son 7 339, representando o 11 % dos galegos na Arxentina (4 008 de Lugo e 3 331 de Ourense).

Outro exemplo salientable sobre o destino dos migrantes galegos é o estudo realizado entre os anos 1900 e 1904 dende o porto de Vigo, así dos 2 982 migrantes dos que coñecemos o seu destino: a Brasil van o 20.4% (607), ao Río da Prata o 63.8% (1.904), e á illa de Cuba o 15.8% (471).

Lugares de saída

Esculturas de Ramón Conde no Porto de Vigo.

Os portos de saída foron A Coruña, Vigo e Vilagarcía de Arousa. O primeiro ten maior volume de pasaxeiros ata principios do século XX, concretamente ata os anos 20 cando Vigo se converte no porto máis importante a partir de entón. Da Coruña sae maior número de emigrantes cara a Cuba (80 % entre 1912-18 e 62,8 % en 1920-30), Porto Rico e México. A maioría proceden das provincias da Coruña e Lugo. De Vigo parten cara a Arxentina (66 % en 1912-18, 69,6 % en 1920-30), Brasil e Uruguai, por este porto saen ourensáns e pontevedreses. Polo que a proximidade do porto vai influír na elección do país de destino.

Segundo unha mostra de inmigrantes do noroeste hispánico que chegaron a Buenos Aires no primeiro trimestre de 1949 e 1950, o 97 % proveu de Vigo, o 2 % de Xibraltar e o 1 % de Barcelona. Calculouse que en Vigo embarcou case o 50 % da totalidade da emigración peninsular cara ao exterior, entre 1946 e 1954.

Hai que salientar a importancia dos portos portugueses de Leixões (Matosinhos) e de Lisboa, como lugar de saída da emigración galega. Así o vicecónsul de España en Lisboa, Ramón de Ozorno, informa o 30 de agosto de 1861 ó primeiro Secretario de Estado en Madrid da seguinte maneira:

Muchos ni se dan a conocer como españoles, pues logran burlar la vigilancia de los encargados de la frontera pasando el río a altas horas de la noche, no encontrando dificultad para continuar su viaje al punto más conveniente para celebrar contratos para el Brasil y otros puntos de América, no pudiendo los cónsules evitarlo por ignorarlos completamente

Perfil do emigrante

Nicolás Sánchez-Albornoz caracterizou á emigración española da seguinte maneira:

(...) un home novo, solteiro, de baixa liñaxe e agricultor de ocupación, tan novo que apenas era máis ca un adolescente,
(...) un hombre joven, soltero, de extracción baja y agricultor de ocupación, tan joven que apenas era más que un adolescente,(Orixinal en castelán)

Dentro do perfil medio do emigrante galego, moi parecido ó anterior, é preciso salientar as seguintes características:

Preferentemente masculina: Máis do 70 % dos emigrantes de América foron homes, diminuíndo a porcentaxe a partir da segunda década do s. XX cando a muller se incorpora definitivamente ao éxodo. As mulleres teñen menos mobilidade que os homes debido á estrutura patriarcal existente na sociedade e nas ofertas de traballo. Cabe mencionar como excepción a esta masculinidade a emigración insular -sobre todo a de Lanzarote e Forteventura-, xa que contou cunha ampla participación feminina que tivo a súa orixe nas frecuentes recrutas de colonos efectuadas en chan canario mediante o sistema de contratas. Nos emigrantes canarios arribados a Venezuela entre 1830 e 1845 algo máis do 40 % eran mulleres. A muller irase incorporando progresivamente á emigración adquirindo esta un carácter máis familiar.

Dende que a emigración se xeneraliza e como consecuencia lóxica dunha emigración que afecta principalmente ós homes en idade de casar, a muller galega irá paulatinamente casando a idades máis tardías.

A distribución segundo o sexo dos galegos emigrados a ultramar por vía marítima, 1946-1964 facía un total de 185 908 homes (55,89 %) e de 146 718 mulleres (44,10 %). Por exemplo: en Venezuela a partir de 1958 só se permitiu o reagrupamento familiar, polo que en 1961 o número de mulleres ceduladas chegou a ser superior ós dos homes, e no ano 1859 emigraría con destino a Cuba tan só unha muller por cada 24 emigrantes varóns

Ó emigrante, en Moaña.

A idade media oscila entre os 18 e os 20 anos. Máis do 50 % é menor de 23 anos (entre 1917-21, o 39 % dos emigrados teñen entre 15 e 23 anos). A idade media das mulleres era de 22 anos e a dos varóns de 20, ou incluso de 18 para os varóns chegados a Cuba entre o ano 1910 e 1929. Sendo a maioría homes solteiros.

O 24 % dos que emigran de forma definitiva nas tres primeiras décadas do século XX, tiñan menos de vinte anos e, polo menos, as dúas terceiras partes tiñan menos de 25, sendo máis dun 83 % os que non superaban os trinta anos.

Por exemplo o Rexistro da Matrícula do Consulado Xeral de España en Buenos Aires estableceu que no período 1887 - 1930 a media dos galegos (entre os chegados a Lanús e Avellaneda) era de 22,9 anos.

Formación ou instrución: A meirande parte dos emigrantes eran analfabetos, non sabían nin ler nin escribir e cunha instrución primaria, que non chegaba, na maioría dos casos á obtención do certificado de estudos primarios (supoñen o 94 % do total). De 1860, data do primeiro ano censal, a 1900 a taxa de alfabetización neta do conxunto da poboación galega pasou do 23 % ó 37 %. No ano 1860 o 90,86 % das mulleres galegas non sabían ler nin escribir, reducíndose esta porcentaxe a un 62,66 % nos casos dos varóns.

Bauis utilizados na emigración galega (anos 1950)

Podemos traer a modo de exemplo que os emigrantes chegados a Cuba entre 1910-29 practicamente a súa totalidade eran analfabetos: homes 87,3 %, mulleres 92,4 %.

Inda que a nivel comparativo, os inmigrantes españois na Arxentina superaron ós italianos no seu grao de alfabetización, 56 % fronte ao 41 % en 1855, 79 % fronte ao 61 % en 1887, 74 % fronte ao 64 % en 1914, 88 % fronte ao 80 % en 1936, sendo a taxa galega incluso lixeiramente superior á española entre 1918 e 1934. Doutra banda, as taxas de alfabetización da emigración de cada provincia foron cada vez máis similares, isto é foron converxendo desde niveis próximos ao 80-87 % ao 86-89 %.

Esta tendencia crecente e converxente mantívose, e reflíctese para o período 1946-1964, nas Estatísticas de Emigración Exterior publicadas pola Dirección Xeral de Emprego do Ministerio de Traballo, que lanzan unha taxa de alfabetización dos emigrantes galegos a ultramar do 95,1 %, fronte á española do 94,8 %.

Procedencia: A maioría proviña dunha contorna ou medio rural (máis do 80 %). Por exemplo a maior parte da poboación emigrante española que se dirixía a Alemaña a principios dos anos 60 procedían do sector agrícola.

Lei de Emigración de 1907 e Regulamento provisional para a súa execución (1908).

Causas da emigración

Os factores da emigración pódense analizar, seguindo a teoría económica de Ersnt Georg Ravenstein e posteriormente por Everett S. Lee, dende a perspectiva do país emisor da emigración (factores push ou de expulsión) e dende a perspectiva do país receptor (factores pull ou de atracción), ámbolos dous factores interactúan entre si. Esta teoría, non exenta de críticas, foi dominante ata os anos 60.

Na década dos 60 xorden como contestación ao modelo anterior, un conxunto de teorías que, aínda presentando importantes diverxencias entre si, van coincidir nas súas premisas básicas: teoría do mercado de traballo fragmentado, teoría marxista da acumulación capitalista e a teoría do sistema mundial; teorías que se basean no pensamento neo marxista. Para estas proposicións os movementos migratorios forman parte non dunha etapa histórica conxuntural, senón estrutural. Na súa base está a división internacional do traballo que resulta dun réxime de intercambio desigual entre as economías dos países, segundo o sector ao que pertenzan –centro, semiperiferia ou periferia– do sistema capitalista mundial. Estas teorías encádranse, por tanto, dentro da vertente teórica que analiza a realidade dende a óptica da desigualdade, a explotación e o conflito.

O historiador Antonio Eiras Roel sinalou que a orixe das migracións no noroeste peninsular foi o resultado da unión de dous factores básicos sobre os que incidían en determinados momentos outras variables de maior ou menor duración. Por unha parte a alta densidade demográfica, que de por si non é determinante, combinada cunha economía agrícola de subsistencia que é deficitaria e está sometida a un proceso de descapitalización permanente pola dobre vía do imposto e da renda.

Galicia a nivel económico era o país do atraso agrario, incapaz de xerar un proceso de industrialización sostido e cun desequilibrio crecente con respecto á economía española. Polo que a escaseza de emprego industrial, o raquitismo dos servizos e a alta densidade de poboación rural configuraron un espazo económico no que Galicia asumía o papel de subministradora de man de obra, de enerxía e de materias primas, ademais de recursos financeiros a través do aforro e das remesas de emigrantes.

Así, considerando a Galicia como país emisor, podemos resumir os factores push ou de expulsión da emigración galega, nos seguintes:

Factores económicos

Escasa industrialización: a economía galega a finais do século XIX tiña unha base eminentemente agraria, precapitalista e escasamente industrializada, manifestada na crise da industria rural de tecidos, a base agraria estaba escasamente modernizada. Esta opinión seguiu vixente ata non vai moito tempo, así o xurista e profesor galego Xosé Vilas Nogueira, sinalou no ano 1975 que:

Galiza é un país precapitalista, povoado por traballadores que viven dun mísero xornal, que eles mesmos sacan da terra ou do mar; sen industrias dabondo pra ausorber o escendente de poboación labrega a mariñeira; cun paro forzoso e cun déficit pecuniario constante, que se resolve pacíficamente por medio da emigración

Cara a mediados do século XIX , a economía de Galicia alcanzara os seus límites. Os trazos que a definían procedían do seu carácter preindustrial e tradicional. Preindustrial na medida en que predominaban as actividades rurais, en especial aínda que non unicamente, a agricultura. E tradicional, pola súa escasa orientación comercial.

A revista Alborada sinalaba a este respecto o seguinte:

Lo que existe en nuestra gente es falta de espíritu emprendedor y no porque no disponga de voluntad y denuedo para el sacrificio sino porque por condición natural es el gallego el primero en desconfiar de su propio mérito y valor... y lo más curioso resulta que esa cortedad, ese conservadurismo, esa desconfianza de su misma personalidad, se manifiesta más aún dentro de su propio país que en los extraños donde frecuentemente suele actuar. Substraer los capitales del empleo racional que merecen, para tenerlos en cambio estancados en los establecimientos bancarios a devengar una limitada renta es el más torpe de los atentados que cometer se puede contra la economía de los pueblos... Nuestra emigración jamás se conjurará mientras no se intensifiquen las empresas capitalistas en la industria y explotación de nuestro suelo...

A agricultura galega caracterízase polo minifundismo.

Minifundismo: a excesiva atomización das terras supoñía por tanto que foran escasamente rendibles para o campesiñado. Uns autores como Jesús García Fernández incidían nas miserias sociais dos sistemas agrarios minifundistas, mentres outros autores como Xosé Manuel Beiras (1981), Abel Bouhier (1979) e Lourenzo Fernández Prieto (1995) xa deixaban entrever unha certa interpretación positiva criticando en certa medida a visión excesivamente economicista que se tiña do minifundio. Segundo os datos do Catastro de Rústica correspondentes a 1954, Galicia tiña a menor extensión media de terra por propietario de España (3,55 ha), o maior número de parcelas por propietario (16,59) e a menor superficie das mesmas (0,21 ha). Trátase dun minifundio “desesperante” con 530 000 hectáreas cultivadas, divididas en 15 millóns de parcelas, o que é indicador dun país cunha “miserable” economía agraria, onde o galego é “habitante pobre dunha terra rica”. Outro indicador posterior, concretamente o Censo Agrario do ano 1962, sinala o elevado número de explotacións agrarias menores de 5 ha e que representan o 76,16 % das explotacións totais.

Sistema foral ou de rendas: este sistema asfixiaba o campesiñado e sobreviviu ata ben entrado o primeiro terzo do século XX. O réxime foral galego dividía a propiedade en dous dominios, o dominio directo dos propietarios ou rendistas e o dominio útil dos labregos, esta separación era considerada como "imperfecta" e contraria ó réxime liberal da libre circulación da propiedade que consideraba a esta como individual, plena, libre e perfecta. O primeiro intento para rematar con esta situación foi a promulgación da Lei de redención foral do 20 de agosto de 1873 aprobada durante a I República pero foi suspendida pouco despois o 20 de febreiro de 1874. Foi unha lei promulgada por Miguel Primo de Rivera no 1926 a que acabou definitivamente co Foro, dita lei obrigou a tódolos propietarios a vender os seus dereitos sobre a terra aos campesiños para que ao fin estes puidesen traballar a súa propia terra. O avogado, político e xornalista galego, Prudencio Rovira, sinala o seguinte:

Se entiende por foro la entrega que se hace de una finca mediante determinada pensión o canon que de antemano se estipula. Implicaba una cesión a largo plazo pues solía hacerse por tres generaciones o «por la vida de tres señores Reyes y veintinueve años más», según la frase sacramental de las escrituras del siglo XVII; y supone una bifurcación del derecho de propiedad en dos ramas el dominio y la tenencia, de cuyo jugo vivieron dos antiguas castas, señoril y poderosa una, indigente y pechera otra. No es un arriendo, ni una venta, ni una enfiteusis pura, aunque a ésta se haya asimilado. De todo ello participa y de todo ello se aparta, formando un complejo jurídico social que ha suscitado en la esfera especulativa multitud de controversias, y dado origen en la práctica a una serie de trabas y vejaciones, inseguridades y peligros que impiden el progreso agrícola y el bienestar de los propietarios gallegos.

A moderna historiografía galega concorda en destacar o importante peso do sistema foral sobre o conxunto, ata tal punto que ocupa case as 2/3 do total das terras de aproveitamento directo, a importancia afecta ás mellores terras xa que, dentro das cultivadas, o foro incide sobre máis das 3/4 partes do total. A plena propiedade campesiña, aparentemente considerable —máis dun 1/3 das terras— é en realidade feble, se pensamos que se trata de terras de baixa calidade, de terras subsidiarias das explotacións campesiñas

Sistema de transporte: Non cabe dúbida de que, efectivamente, na Galicia daquel tempo as deficiencias da rede de camiños presentaba serios atrancos á expansión e á organización dos mercados ou, se se quere menos ampulosamente, ó aumento da produción e ó favorecemento da súa circulación, requisitos previos, á súa vez, para a remisión da miseria. A precariedade dos camiños era, dende logo, un feito agudo e xeneralizado, e moitas zonas do país carecían dalgún que fose apto tan sequera para o tráfico de carros campesiños, debendo realizarse a maior parte do transporte ó lombo dunha mula, incluso para acceder a Castela cos escasos produtos exportables que se lograban.

Pascual Madoz sinala:

“... los caminos, incluso los que comunican con La Coruña y Santiago, son de herradura y pésimos por el efecto de lo áspero y quebrado del terreno, y del abandono a que este ramo de la administración estuvo entregado...”

Bagas de uvas afectadas polo anamorfo de Uncinula necator.

Economía de tipo primitivo: na que o diñeiro apenas circulaba e os produtos da terra servían como pago e troco, polo que nos atopabamos ante unha economía moi pechada, autárquica. Usábanse técnicas de explotación moi arcaicas e pouco diversificadas. Estrutúrase en torno a tres núcleos esenciais: casa, parroquia e comarca, caracterizados pola esencia comunitaria. Así inda no ano 1958 existían en Galicia uns 400 000 arados romanos.

Crise do viñedo: Esta situación víase agravada por exemplo coas malas colleitas como a crise do oídio que afectou especialmente ós viñedos de Galicia a partir do 1853 (coñecido como o ano da fame), a comezos do século XIX o viñedo atravesou unha etapa de crise, que está ben documentada en toda Galicia, hai incluso campesiños que ante a perda continuada de colleitas víronse obrigados a arrincar as viñas para sementar no seu lugar patacas e millo. O oídio sería o responsable da extinción case total dos viñedos do norte de Lugo e das zonas máis expostas ó Atlántico da Coruña e Pontevedra.

Tamén fixeron aparición nestes momentos a filoxera sobre todo a partir de 1882 no sur da provincia de Ourense. Tras ser detectada en Vilardevós, en 1882, a filoxera estendeuse nos dous anos seguintes por toda a conca alta do Támega, invadindo os viñedos de Verín, Monterrei e Riós, antes de salvar a Serra de Servoi e pasar en 1885 ao val do Bibei, onde atacou os viñedos de Viana do Bolo. Seguindo o curso do val pronto chegou ás ribeiras do Sil á altura da Pobra de Trives, onde se desdobrou en dous ramais. Un tomou río arriba polos viñedos do Barco de Valdeorras (1887) e O Bierzo (1889) e aínda seguiu ata as mesmas fontes do Río Sil e cruzou o Cordal Cantábrico. O segundo ramal, tomando río abaixo desde Trives, invadiu os viñedos de Quiroga e Monforte de Lemos e chegou ó Ribeiro do Miño en 1887 (Chantada e Ourense), onde a filoxera freou a súa propagación ó atopar con chans pouco propicios para o seu desenvolvemento como eran as areas silíceas e xistos onde se cultivaban a viñas do Ribeiro, estendeuse con velocidade e intensidade variable por tódolos viñedos da Galicia meridional, afectados ademais periodicamente polo mildiu dende 1885.

Crise do castiñeiro: Nesta época tamén os castiñeiros sufriron a praga da tinta que devastou os soutos de Galicia en 1875. Esta enfermidade criptogámica desprazara definitivamente a esa árbore do papel protagonista que tiña na economía rural tradicional de toda Galicia. A Misión Biolóxica de Galicia aconsellou a prohibición da introdución de castiñeiros asiáticos polo risco de que á tinta se sumase o fungo Endothia parasitica, petición que nun principio foi atendida, posteriormente a introdución de sementes das especies asiáticas en 1920, desenvolvéronse técnicas de hibridación que permitiron a obtención de híbridos C. crenata x C. sativa resistentes a esta praga

Porta do Estaleiro de Ferrol, de 1857.

Crise da economía tradicional: Hai referencias abundantes sobre o cultivo do liño en Galicia dende o século XV, existindo unha importante industria a finais do século XVIII. A pesar da súa demanda non existiu un aumento da superficie cultivada o que supuxo depender en exceso das exportacións (o 80 % proviña de fóra, principalmente do Báltico vía Bilbao, a partir de 1770 a través dos portos de Ribadeo, Carril e Vigo,) ó que hai que engadir a aparición do algodón e das fibras sintéticas, o cal provocou unha crise a finais do século XIX, sobre todo a partir do 1885 cando a produción téxtil catalá completou a súa penetración en España, relegando a produción galega. Este contexto acelerou a desaparición paulatina do cultivo.

Fábrica de curtidos Nogueiras, en Allariz.

Crise do naval: Algo parecido aconteceu cos arsenais de Ferrol, moi activos na segunda metade do século XVIII chegando a botar 45 navíos de liña entre 1752 e 1778. Así en 1749 Fernando VI decretou a creación do Real Estaleiro en Ferrol, extra muros do núcleo medieval ferrolán, que concentrará dende entón a construción naval militar na ría de Ferrol e estimulará a construción en distintos puntos da ría de varios estaleiros de ribeira, industriais e artesanais, de apoio á construción, reparación e mantemento de embarcacións de diversos tamaños. A crise da Facenda e o declive da Armada explican que Ferrol fora visto no ano 1798 como un "espazoso hospital e vasto cemiterio onde moran espectros", despois de acadar unha poboación de 25 000 habitantes, a aglomeración urbana mais importante da Galicia da época. O devalo abarcou dende o desastre da Batalla de Trafalgar (1805) ata as reformas do Marqués de Molíns (Ministro de Mariña) do 1847, durante esta época o Arsenal foi só apostadero sen actividade importante. En 1857 Ferrol volvía ser cabeceira da Capitanía Xeneral alternando momentos de crises e de reformas.

Crise dos curtidoiros: A todo isto súmase o declive das abundantes ferrerías tradicionais ou dos curtidoiros pola falta de adaptación a técnicas de produción máis intensivas. A mediados do século XIX, cando se teñen os primeiros datos das estatísticas administrativas das contribucións industriais, un de cada catro coiros que se producían no estado fabricábase en Galicia. Esta situación cambia xa a partir do ano 1900, Galicia baixa, case que a metade, ao 14,75 % namentres que Cataluña medra máis do dobre e chega ao 30,67 % dos referidos pagamentos. O devalo de Galicia neste eido seguiu a comezos do século XX, non foi capaz de absorber parte da demanda internacional polo estoupido da Primeira guerra mundial, así as empresas máis beneficiadas foron as catalás e as do Levante español pois xa estaban en parte mecanizadas e adaptáronse axiña aos requirimentos da demanda. Amais, os beneficios obtidos investíronos na mellora dos seus procesos produtivos, sobre todo na minoración do tempo preciso para curtir unha pel.

Crise gandeira: acentuada pola perda do mercado británico para a produción bovina galega na segunda metade do século XIX. A crise ocasionou unha superprodución en Galicia e foi relevante a partir do ano 1882, despois de que o goberno inglés prohibise por Decreto de 16 de maio de 1881, a introdución de gando vivo orixinario de Galicia e Portugal en Inglaterra, Gales e Escocia. De case 20 000 cabezas de gando no 1882 cun valor de vinte millóns de reais, pasouse a apenas 8 000 cabezas no ano 1887.

O factor causante da crise estaría, nas fortes chuvias caídas nos meses de agosto, setembro e outubro de 1852. Os temporais causaron a perda da colleita dese ano e mesmo unha boa parte da do 1853. A situación era descrita polo diario El Heraldo de Madrid da seguinte maneira:

Ha llovido tanto, tanto que el hambre ha venido nadando, como se dice en este país, donde las lluvias continuadas son un síntoma infalible de miseria. La que se experimenta en esta provincia y en la mayor parte de Galicia, especialmente en su montaña, es verdaderamente espantosa (…) ¡El Hambre! Desgraciadamente es cierto, terriblemente cierto, este azote con que nos aflige la Providencia, desgraciadamente podemos llamarnos hoy lo que nunca creimos llamarnos, los irlandeses de España.

 El Heraldo, Madrid, 2 de marzo de 1853.

Homenaxe aos emigrantes en Dodro, Arzúa.

Da penosa situación que atravesaba Galicia, fíxose eco a Junta de la Caridad de las Cuatro Provincias de Galicia no Memorial dirixido á raíña Isabel II en 1857:

«Multitud de pueblos quedaron desiertos; no ya los mismos braceros, si que cultivadores de una riqueza relativa para las condiciones del país, abandonaban sus hogares; solo la muerte y la desolación habitaban en ellos; legiones de mendigos asaltaban las poblaciones de alguna importancia; las raíces de los campos suspendian por algunos momentos los terribles efectos de la inanición; en tropel emigraban á provincias y reinos extraños, sembrando por donde transitaban el gérmen de la epidemia que el hambre habia desarrollado en ellos, y los caminos públicos servían de lecho mortuorio á más de un desgraciado»

 El Iris de Galicia, 22-VII-1857, p. 2.

Crise do cereal: o cereal vive neste período un momento de crise pola guerra de Crimea, este conflito bélico ocasionará o peche dos portos de Odesa e Sebastopol, e con iso, a imposibilidade de dar saída á produción do trigo ruso. Ademais, os exércitos francés e británico necesitan grandes abastos que os seus fornecedores habituais non puideron satisfacer. A España, pois, preséntaselle unha conxuntura propicia que sabería aproveitar, pasando a ser, por primeira vez, unha potencia exportadora de cereais. No período 1853-1856 saíron de España cantidades inxentes de cereais: trigo, centeo, millo, esta exportación masiva distorceu o mercado interior e provocou o desabastecemento da poboación. A partir de 1859 o escenario cambiou por completo, as exportacións reducíronse drasticamente, sendo só dalgunha significación en 1860 e 1861, e non volveron alcanzar os niveis de 1853-1856 ata 1866.

Crise de prezos: Intimamente relacionado co anterior, Galicia sufriu unha suba importante dos prezos dos cereais, así a suba do prezo do millo na provincia da Coruña foi de 184 % e do 197 % (base 1850—1851=100) na provincia de Santiago de Compostela, tendo en conta que este cereal era altamente consumido en Galicia. Hai que engadirlle un encarecemento do trigo (e por conseguinte o pan) debido á política proteccionista do Goberno de España que impedía a importación de trigo estranxeiro para favorecer aos cerealeiros casteláns.

Crise de subsistencia: Na década de 1850 os tribunais galegos atopáronse cun importante incremento dos delitos contra a propiedade, que coincide coa crise de subsistencias e o aumento do prezo dos alimentos. Entre 1853 e 1859 os delitos económicos xa son maioría, entre o 54 e o 62,9 % do total. Nos anos centrais da década, 1853-1856, atopamos simultaneamente as cifras máis altas de causas vistas pola Audiencia de todo o período e as taxas máis altas de crime económico en relación ao total. Como afirma Enrique Martínez Ruiz "Os anos de crises de subsistencias, pois, son anos nos que os índices delituosos soben destacadamente".

Crise sanitaria: Despois dunha crise agrícola moi grave, orixinada por continuadas chuvias e baixas temperaturas estivais que podrecen a escasa colleita de cereais, sobre todo do millo, provocou unha epidemia de cólera sobre unha poboación moi depauperada. O ano 1853 foi un ano de fame para Galicia, cumpríndose a vella sentenza de "post famen pestis", o 15 % da poboación española viuse afectada.

O 19 de novembro de 1853 o Isabel la Católica, vapor correo coa Habana, chegou ao porto de Vigo con tres enfermos de cólera, polo que foi derivado ao lazareto da illa de San Simón, as malas condicións hixiénicas e o nulo illamento dos membros do Lazareto propagaron a epidemia, estendéndose primeiro a Redondela e as parroquias de Cedeira e Cesantes, para posteriormente facelo polo resto de España no 1854, sendo especialmente virulenta en febreiro de 1855, a este respecto o historiador Vicente Pérez Moreda sinala o ano 1855 como o único do século XIX do que se pode falar de “crise xeral de mortandade”, finalmente a comezos de xaneiro de 1857 xa non había ningunha localidade española sen o cólera. Ademais do cólera hai que engadir a febre tifoide, que só en catro municipios galegos (Santiago de Compostela, Noia, Arzúa e Betanzos) no ano 1853 acabou coa vida de 947 persoas.

Factores sociais

Embarque de tropas no porto de Vigo en 1921. Arquivo Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia.

Presión demográfica: o aumento da poboación galega supoñía un excedente de man de obra que a feble economía galega era incapaz de asumir ou facerlle fronte, o que provoca o chamado desequilibrio malthusiano entre o crecemento demográfico e as capacidades de absorber man de obra das economías orgánicas. No Censo de Floridablanca (1787) a provincia da Coruña era a máis poboada de toda España e a de Pontevedra a que maior densidade tiña con case 74 hab/km², ocupando o quinto lugar en número de habitantes. Lugo e Ourense situábanse nos postos sexto e décimo desa mesma clasificación.

A emigración, por tanto, foi unha vía de fuxida da poboación rural de Galicia ante o fracaso da modernización agraria e das experiencias industrializadoras e axudou a ralentizar o crecemento demográfico de Galicia (2,4 por mil) que foi inferior o de España (4,3 por mil).

Obrigatoriedade do servizo militar: A partir da lei promulgada por Antonio Cánovas del Castillo o 21 de xullo de 1876, o servizo militar estabeleceuse como obrigatorio. Esta lei afectou ós mozos novos e por tanto moitos ante esta situación decidiron fuxir clandestinamente de Galicia. Esta causa é fundamental no século XIX e a comezos do século XX particularmente pola Guerra de Marrocos 1907-1927, así:

La huida del servicio militar ya tenía una importante repercusión en la emigración gallega intrapeninsular, cuando los mozos comenzaron a emigrar a Portugal (ciudades de Oporto o Lisboa) así como a otras regiones españolas como Andalucía, Castilla o la ciudad de Cádiz en el siglo XIX. Durante gran parte del periodo correspondiente a los años de 1830 a 1930 los prófugos gallegos continuaron emigrando intensamente a otras zonas de la Península Ibérica. Con la consolidación de América como destino migratorio preferente, los destinos de los prófugos se extendieron de forma masiva hacia los países de Ultramar. En las costas cantábrica y atlántica de Galicia las corrientes de prófugos que se encaminaban hacia las populosas ciudades castellanas o andaluzas comenzaron a ser substituidas, respectivamente, por destinos en Cuba y el Río de la Plata, a partir de la década de 1840.

Segundo Moreno Fraginals e Moreno Masó, entre 1840 e 1859, os soldados galegos representaban o 27,87 % do total de soldados españois desprazados. Era unha proporción altísima que case dobraba ao grupo rexional seguinte, o de andaluces (14,75 %).

Por mor desta situación, o Estado viuse na necesidade de ditar unha lei pola cal os emigrantes homes que non realizasen o servizo militar, en idade comprendida entre 16 e 20 anos, debían de deixar un depósito para poder saír de España

Holland America Line. Servicio de vapores extra-rápidos á los puertos de Cuba y México. Para la Habana, Veracruz y Tampico saldrá de Vigo…. Anuncio na portada de Faro de Vigo, 6/6/1923.

Publicidade: A publicidade era especialmente a través dos periódicos da época e dos chamados ganchos.

A propaganda das compañías navieiras facíana os consignatarios e axentes recrutadores co obxectivo de fomentar a emigración e captar pasaxeiros. A publicidade a través da prensa era controlada polos mesmos navieiros. En Galicia, os representantes das grandes compañías navieiras e dos axentes do transporte de emigrantes, formaban parte dos consellos de administración de diarios como La Voz de Galicia, El Eco de Galicia ou Faro de Vigo, o que lles facilitaba o control da propaganda e explica a abundante publicidade na prensa da época.

Os ganchos: Tamén chamados garroteros ou para Castro López «traficantes de carne humana» recorrían as aldeas de Galicia na procura de posibles emigrantes. Os ganchos ofrecían ós emigrantes todo tipo de facilidades para conseguir o billete de saída e os trámites para a partida cara a América. As contratas masivas puntuais e os programas de pasaxes subvencionadas polos gobernos arxentino (1889-1890) ou brasileiro (1880-1926) fracasaron, reduciuse a zonas do val de Monterrei en Ourense e outras zonas do interior de Lugo e Ourense onde non existían profundas cadeas migratorias.

Así, a diferenza doutros emigrantes do territorio peninsular, os galegos adoitaban emprestar os cartos da familia, veciñanza e coñecidos para pagar a pasaxe, evitando as problemáticas proposicións dos ganchos e das recrutas de pranteis. As maiores recrutas ilegais tiveron lugar con relación a Brasil, a construción da canle de Panamá e o traslado de emigrantes, andaluces na súa maioría, a Hawai. A desastrosa situación de moitos emigrantes españois en Brasil e en Panamá e a odisea do vapor «Heliópolis» que en marzo de 1907 embarcou en Málaga a 4 000 andaluces para Hawai, tiveron unha enorme resonancia na opinión pública e provocaron campañas de prensa en contra da emigración clandestina.

Hai constancia de ganchos enviados polas compañías norteamericanas Ponupo Manganese Company e The Spanish American Iron Company para traballar nas minas de Daiquirí, Firmeza e El Cobre, situadas nas proximidades de Santiago de Cuba.

Cadeas migratorias: o establecemento dos galegos nas Américas e que estes chamasen á súa vez os seus familiares ou veciños perpetuaba a corrente migratoria, así se incorporaban continuamente migrantes á emigración. Sobre o funcionamento deste mecanismo cabe traer a colación a seguinte pasaxe:

La importancia de las cadenas migratorias, como redes microsociales que difunden información, ofrecen asistencia material concreta y realimentan la tradición migratoria, mobilizando los recursos financieros y relacionales de aquellos que deciden emigrar y determinando la elección del destino, es patente en el caso de los inmigrantes gallegos en otras repúblicas de América Latina que sintetizamos a continuación. La práctica totalidad de los inmigrados gallegos en Costa Rica procedían de la comarca pontevedresa de A Estrada, desempeñaban actividades comerciales en San José y fueron llegando a través de las redes microsociales que funcionaban a nivel parroquial y familiar. Un proceso migratorio que se explica por la actuación de algunos pioneros, que reclamaron a sus esposas, parientes y vecinos como hicieron los Pereira de Olives, los Boade de Lamas o los García Chamosa de Forcarei y que emparentaron luego entre ellos, reforzando los lazos étnicos de la parroquia de origen

Imitación: nas zonas de tradición migratoria como Galicia, os retornados que volvían con riquezas, difunden a idea de emigrar entre a comunidade á que pertencen. Dos moitos exemplos cabe salientar a pasaxe do ex-emigrante Antonio Fernández Saavedra, que nas súas memorias narra a repercusión da chegada triunfal de dous "americanos" a Sillobre (Fene) en 1923:

A Sillobre habían llegado, procedentes de Cuba, Manuel de Casal y Pancho, el de Delfina. Hacía veinte años que se habían ausentado para Cuba y ahora regresaban convertidos en unos hombres muy ricos. Eran la admiración de toda la chiquillería y la envidia de muchos vecinos. Los elegantes trajes de los recién llegados, sus sombreros de pajilla, sus chalecos impolutamente blancos, sus lustrosos zapatos, sus relojes de oro macizo con aquellas leontinas que cruzaban sus abdómenes de lado a lado, sus monederos de plata repletos de monedas del mismo metal y sus ensortijados dedos, deslumbraban a los sencillos vecinos del pueblo, pero muy especialmente a los niños y mocitos, que los contemplábamos extasiados. [...]

En la taberna de Paco "O Pendón", invitaban a todos los amigos y vecinos de Sillobre que se acercaban hasta allí, para verlos y saludarlos, convirtiéndose en la máxima atracción de la aldea. Allí, rodeados de niños y de adultos que les formaban corro, relataban, entre vaso y vaso de vino, sus andanzas y sus aventuras por tierras cubanas hasta lograr la inmensa fortuna que ahora poseían.

Yo, de cativo, era muy impresionable [...] y esta vez se me había metido entre ceja y ceja, marcharme como emigrante a Cuba, probablemente influenciado por las cosas que de aquel país contaban los "Cubanos" que a Sillobre llegaban.

Época colonial: séculos XVI a XVIII

Migración cara á Península Ibérica

Entre finais do século XVI e durante as primeiras décadas do século XVII debéronse alcanzar grandes cotas de emigración protagonizadas polos galegos, ó igual que sucedeu noutras rexións do norte peninsular, tras este período observouse unha atonía migratoria que se mantería ata as décadas centrais da centuria.

Madrid

O movemento migratorio galego cara Madrid foi realmente importante nesta época, así segundo Viñas e Mey, que se apoia en tratados e obras literarias da época, nos séculos XVI e XVII a poboación ocupada en servizos (escudeiros, criados e oficios domésticos), tan numerosa no Madrid dos Austrias, nutríase, sobre todo, de galegos e asturianos. Os galegos eran os que abarcaban unha gama máis variada de oficios (ferreiros, tecedores, albaneis), aínda que entre eles predominaban os ocupados como serventes. Algúns deles eran tratantes ou taberneiros.

Entre os inmigrantes de procedencia galega que casaron en San Ginés entre os anos 1827 e 1832, podemos desagregar os seguintes oficios:

• O 16 % eran empregados en diferentes institucións públicas (case a metade deles nas Reais Loterías).
• O 13 % aparecen rexistrados como persoas «do comercio», pero chegaban a supoñer un 16,6 % as persoas que desenvolvían actividades, tamén, de tipo mercantil.
• O 10 % dos galegos aparecen dedicadas á construción, como mestres de obras ou albaneis.
• O 13 % das persoas que exercían un oficio como: xastre, zapateiro, prateiro e broncista e caldeireiro.
• Os restantes migrantes galegos desempeñaban actividades diversas (quitamanchas, labrador, mestre de coches e quincalleiro), sen que apareza ningún servente.

Andalucía

A presenza de galegos en Andalucía documéntase desde os primeiros momentos da repoboación, achegando o 8% dos repoboadores do termo de Xerez da Fronteira e ao igual participaron na repoboación doutras localidades andaluzas como Alxeciras ou El Puerto de Santa María.

A partir da década dos 80, do século XVII, obsérvase nalgunhas zonas de Galicia, migracións cara ao sur, sendo Cádiz un destino privilexiado e substituíndo a Sevilla. En 1773, o 6,29 % da poboación masculina residente era natural de Galicia. Os factores que explican a importancia de Cádiz como punto de chegada da migración galega son os seguintes: conversión en capital do comercio con América desde 1680, traslado da Casa da Contratación de Indias desde Sevilla en 1717, a reactivación vinícola na zona e o dinamismo comercial como consecuencia da eliminación do sistema de frotas en 1730. Sobre a importante presenza dos galegos en Sevilla, cabe salientar que na rúa na que se vendía o peixe denominábase "rúa dos galegos". Tamén tiveron un destacado papel na repoboación das Alpujarras. granadina trala revolución dos mouriscos en 1570.

As minas de Río Tinto foron tamén un destino dos traballadores galegos, entre 1873 e 1923 chegan 1 127 inmigrantes procedentes de Zamora e 1 160 de Galicia, deles 731 procedentes de Ourense. Os galegos son os primeiros en chegar e en 1873 xa había 28 ourensáns na conca mineira.

Os galegos tamén destacaron nos traballos agrícolas na Baixa Andalucía, así a partir de fontes documentais (como o libro do rexistro de matrimonios e enfermos nos hospitais) a presenza dos galegos é notoria, cabe salientar por exemplo:

• Na vila de Carmona, onde os galegos ingresados no seu hospital representan case o 45 % de todos os enfermos no último terzo do século XVIII e entre o 20 e o 25 % no século XIX.
• En Utrera os galegos representan o 29 % de todos os enfermos ingresados no hospital entre mediados do século XVII e mediados do século XIX
• En Xerez da Fronteira supoñen o 17 % dos ingresos entre mediados do século XVII e finais do século XVII.

25.       Castellanos de Castilla,  Tratade ben ós gallegos;  Cando van, van como rosas,  Cando vên, vên como negros.       —Cando foi, iba sorrindo;  Cando veu, viña morrendo;  A luciña d'os meus ollos,  O amantiño do meu peito. —"Castellanos de Castilla" Cantares gallegos.

A Rioxa

Outro lugar que recibiu a migración galega foi A Rioxa, que durante os séculos XVII e XVIII aumentou significativamente a súa produción vinícola, isto supuxo a necesidade de aumentar os xornaleiros para a cava e a vendima. A presenza dos galegos queda documentada a finais do século XVII e chegando a máximos nos 1750 e 1780-1799.

Castela

Castela e incluso Estremadura recibiron tamén importantes continxentes de galegos para traballar na colleita do cereal durante o verán, estes traballos eran estacionais ou por un período de tempo concreto, o que requiría a dispoñibilidade de grandes cantidades de forza laboral. As informacións sobre a existencia destes desprazamentos atopámolas na época moderna, principalmente no século XVIII. O propio Benito Xerónimo Feijoo escribe sobre: "las tropas de gallegos que van a Castilla a la siega".

A cantidade de galegos emigrados podemos estimala entre 25 000 e 30 000, algunhas fontes do século XVIII elevan a cifra ata os 60 000. Procedían das localidades do centro e oriente do país galego as que proporcionaban o groso deste colectivo. Desde os anos finais dos anos 1950 o número de segadores a Castela diminúe significativamente, situación que continúa nos anos 1960, nos que, a pesar de persistir algunhas cuadrillas, son un fenómeno anecdótico en comparación con outros períodos. O historiador galego Antonio Meijide Pardo respecto ás dúas migracións anteriores comenta o seguinte:

La mayoría de los emigrados abandonaron Galicia sólo por cierto tiempo, con el fin de ganar algún dinero para mejorar su endeble economía individual o familiar, permaneciendo en ambas Castillas el tiempo preciso que reclamaba la siega de las mieses o las faenas vinícolas

Portugal

As primeiras fontes documentadas sobre a presenza galega en Portugal datan do século XIV (dos anos 1339 e 1354) nas que mariñeiros galegos ofrecen peixe salgado nas lonxas de Porto e Lisboa. No 1371 residen en terras lusas unha colonia de "magarifes e guanha dinheiros galegos e doutras comarcas". A presenza galega afianzouse a finais do século XV, converteu ós galegos nos principais provedores de peixe fresco e salgado e un dos principais animadores do comercio de sal de Aveiro e Setúbal.

Portugal tamén ocuparía posteriormente un lugar destacado, a presenza da emigración galega aparece no primeiro cuarto do século XVIII, debido principalmente ó ouro que recibe o país luso do Brasil e o baleiro demográfico pola emigración portuguesa as súas colonias de ultramar. Así, a finais do século XVIII habitaban en Portugal uns 50 000 - 60 000 galegos, pasando en 1801 a pouco mais de 22 000 coincidindo coa Guerra das Laranxas entre ámbolos dous países.

A meirande parte deles proviñan das comarcas de Pontevedra, da Paradanta e do Condado, ademais dos concellos de Pazos de Borbén, Fornelos de Montes, O Porriño e Tui, e dentro da Provincia de Ourense, da comarca de Celanova, do Carballiño e da Baixa Limia. A maioría da colonia española en Portugal era galega e na súa meirande parte residían nas áreas de Lisboa e Porto (64 %). No ano 1890, os españois ascendían a un total de 27 138.

Esta emigración a Portugal xa é comentada por Martín Sarmiento:

El año de 1725 ya en Galicia no se hallaba mozuelo que pudiese servir, ni un mozón que pudiese servir de jornalero, porque de quince años arriba casi todos se pasan a Portugal. De este modo aun siendo Galicia tan fecunda de gente, en especial en las costas marítimas, ya en estas cada día crece el número de mujeres y se minora el de hombres. A una mozona de puerto de mar oí disculparse de no estar ya casada porque en su pueblo había 300 mozas casaderas y que solo había siete hombres, y esos marineros, en estado de casarse. Pero tierra adentro de Galicia es mas visible la disminución de hombres, y aun de mujeres, por las cercanías a Portugal y Castilla.

Migración cara a América

Monumento ós emigrantes en Santa Cruz, Oleiros, baseado nun deseño de Luís Seoane.

Os galegos teñen unha presenza case simbólica na colonización de América. Segundo o hispanista norteamericano Peter Boyd-Bowman, dos 5 481 primeiros poboadores europeos de América entre 1493-1519, só 111 son galegos, o que supón o 2 % do total. Durante o século XVI, esta proporción manteríase case inalterable, chegando ata o 2,5 %. a distancia do porto de Sevilla, daquela o único habilitado legalmente para a saída, restrinxiu moi probablemente as cifras dos oriúndos de Galicia.

En canto ás viaxes colombinas, sinala que ao parecer ningún galego ocupou postos claves na primeira viaxe (1492), con todo revela que a principal carabela, a Santa María, procedía de Galicia e levaba o sobrenome de “La Gallega”. Igualmente, na segunda e na cuarta viaxe menciona a presenza de naves de orixe galega.

O historiador sueco Magnus Morner e o francés Pierre Chaunu calculan a emigración española no S. XVI en 250.000 individuos. Esta cifra obríganos a admitir unha cantidade enorme de emigración ilegal, feito, polo demais, recoñecido e denunciado polos propios contemporáneos e que quizais foi facilitado, no caso galego, pola autorización temporal concedida aos portos da Coruña e Baiona entre 1529 e 1573 para despachar navíos con destino ás Indias coa obriga de facelo retorno por Sevilla. Estes navíos só podían levar carga pero non pasaxeiros. Tense discutido a propósito da utilización deste permiso por parte de navieiros galegos.

Os galegos non senten a necesidade de emigrar nesta centuria ao vivirse unha etapa de expansión económica debido a varios factores tales como; á posta en explotación de terras dispoñibles; a ampliación do espazo cultivado e a mellora nas técnicas (a integración do cultivo do millo miúdo nunha rotación máis complexa que permitía a substitución do barbeito por unha agricultura intensiva; a xeneralización do cultivo dunha planta tipicamente americana e cuxa produción xa era moi común desde fins do século XVI nas comarcas atlánticas, o millo ou “millo graúdo” e por suposto a aparición da pataca como alimento básico na Galicia do século XVI, cando o arzobispo Francisco Blanco (1574‑1581) mandou plantar o tubérculo americano nas hortas do mosteiro de Herbón . O historiador José Lucas Labrada, na súa obra Descripción Económica del Reino de Galicia destaca o punto de inflexión que a crise do ano 1768 supuxo para a extensión da pataca nos campos galegos:

«...Antes del año de mil setecientos sesenta y ocho en el cual padeció Galicia los azotes del hambre y de la peste, sólo en esta provincia [Mondoñedo] se cultivaban las patatas, y en corta cantidad; pero desde aquella época se han ido extendiendo considerablemente por todas las demás provincias del reino [...]. En todas partes se dan, y es un excelente recurso para suplir la falta de granos, mayormente en Galicia, a donde las lluvias frecuentes son las que, por lo regular, ponen a riesgo las cosechas en el verano, pues estas mismas lluvias sirven para engordar las patatas…»

A implantación e progresiva xeneralización do millo e da pataca, supuxo en Galicia unha fervenza de profundas transformacións no sistema agrario, que haberían de cobrar un destacado protagonismo nos procesos de intensificación agropecuaria e de crecemento da poboación experimentados en terras galegas ao longo dos séculos XVII‑XIX

Así, a presenza galega no imperio español americano foi escasa e marxinal no período colonial e mais en comparación coas provincias andaluzas, estremeñas e manchegas. Galicia tiña entón moi poucos contactos co Novo Mundo, e durante os séculos XVI, XVII e a primeira metade do XVIII, a súa inserción no sistema colonial español foi indirecta, limitada a unha corrente minoritaria de individuos relacionados coas institucións imperiais (exploradores, militares, funcionarios, eclesiásticos etc.) alistados a través da burocracia, e que non pode considerarse migratoria stricto sensu, pois o concepto remite necesariamente a traballadores libres que exercitan un acto de vontade.

En todo caso, a situación cambia drasticamente a partir da segunda metade do século XVIII, os galegos fan presenza en América con carácter case torrencial. Entre 1749 e 1787 estimouse en 5 400 persoas/ano a media de saída do país, o que nos da para este período unha cantidade de 195 200 persoas. Entre 1788 e 1797, o número de individuos que emigran alcanza os 14 000 por ano. Estamos a falar, para contextualizar, que a poboación galega total era de 1 340 192 de acordo ao Censo de Floridablanca de 1787.

Gran vaga migratoria a América: séculos XIX e XX

Publicacións periódicas galegas editadas en América ata 1936.
Arxentina	95
Cuba	57
Brasil	1
Chile	1
Uruguai	22
T O T A L	176

A emigración galega a América nas súas diferentes fases dende 1835 a 1970 sumou uns 2 millóns de saídas, e unhas 870 000 entradas, o que supuxo unha perda demográfica neta de algo máis de 1 130 000 habitantes, unha enorme sangría xerada por unha poboación que pasou de 1,6 a 2,7 millóns entre 1826 e 1975.

O historiador Antonio Eiras Roel estima en 2 041 603 o número de galegos emigrados a América entre o 1836 e 1960, o 38,5 % do total de migrantes españois (5 311 906), o que supuxo que Galicia tivese unha taxa de saída por cada mil habitantes superior a Irlanda nos momentos álxidos das correntes migratorias, por exemplo a emigración galega ao Uruguai e á Arxentina restableceuse en 1840 e en 1860 a intensidade do éxodo nalgunhas comarcas atlánticas superaba a de moitos condados irlandeses.

Segundo o historiador Ramón Villares, das 357 000 cartas certificadas chegadas a España dende América no 1910, o 40 % tiña a Galicia como destino. A intensísima emigración galega representou o 2 % da emigración europea a América.

Cuba

Artigo principal: Galegos en Cuba.

Centro Gallego de La Habana.

A mediados do S. XIX, a comunidade galaica representaba cos seus 8 463 compoñentes, o terceiro grupo rexional en Cuba despois dos canarios e dos cataláns e por diante dos asturianos. O número de galegos embarcados cara a Cuba entre 1800 e 1835 representaba tan só o 2,7 % do total de emigrantes españois, e a porcentaxe non cesou de aumentar ao longo do século ata chegar a converterse no principal colectivo peninsular. Pola importancia da presenza galega, creouse en 1804 outra institución de apoio mutuo: «La Santa Hermandad de Santiago el Mayor de los naturales y originarios del Reyno de Galicia». Entre 1790 e 1830, Cuba estaba pasando dunha posición secundaria nos mercados do azucre e do café a ser o primeiro produtor mundial.

En 1841 o Xefe Político da Provincia de Pontevedra informaba á Rexencia Provisional que:

«Puede asegurarse que la cuarta parte o más de los hombres de la numerosa clase del común del pueblo emigra cada año... pero adonde con más frecuencia se dirigen prescindiendo de las provincias costeñas del mediodía de la Península, es a las Provincias del Rio de la Plata y a la Isla de Cuba con la pretensión, por lo general. de agregarse a parientes dedicados al comercio».

O galego medraba escoitando falar de Cuba, formándose na súa mente unha imaxe idílica, a dunha terra de oportunidades onde "había dinero hasta en los racimos de uva".

Ao final do s. XIX, os galegos representaban o 33,9 % dos 130 000 residentes españois. Porcentualmente a colonia galaica incrementara a súa presenza, desde 1859 nun 300 %.

Entre o ano 1899 e o ano 1910 emigraron dende Galicia ata Cuba uns 84 260 galegos. A este número hai que engadir 293 669 persoas que o fixeron entre os anos 1911 e 1960 segundo as estatísticas oficiais españolas, o que dá un resultado total aproximado de 378 000 galegos emigrados a Cuba no século XX, o que supón o 45 % do continxente español. No período que abrangue os anos 1887-1895: Cuba recibe o maior número de galegos, seguida de preto pola Arxentina e o Brasil, en terceiro lugar. A emigración a Cuba sofre un forte receso pola crise de 1903 - 1904, orixinada pola caída das exportacións de café debido á superprodución.

Foto de portada do n.º 1 de La Voz del Agro. Chegada da viaxe á Habana de Jesús Fernández Taboada. Chantada, setembro de 1928.

En Cuba os inmigrantes galegos concentráronse especialmente no sector do comercio e actividades de servizos, e na agricultura, desenrolando ademais oficios característicos como o de «bodeguero», mentres que as mulleres, que foron numerosas a partir de 1920, empregáronse preferentemente no servizo doméstico da Habana, labor para a que eran preferidas ás propias cubanas Neste sentido, a estrutura socio-profesional dos inmigrantes galegos asemellábase bastante á do resto de países de Suramérica, aínda que aquí a inmigración galaica posuía un carácter máis urbano.

Censo electoral de galegos residentes en Cuba por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	12 258
Provincia de Lugo	15 535
Provincia de Ourense	14 092
Provincia de Pontevedra	3 492
Total de galegos en Cuba	45 377

Arxentina

Artigo principal: Galegos na Arxentina.

Véxase tamén: Inmigración na Arxentina.

Celebración do día do inmigrante en Buenos Aires.

O comezo dos movementos migratorios cara a Arxentina dunha forma masiva ven marcado pola caída de Juan Manuel de Rosas o 3 de febreiro de 1852. No ano seguinte a propia Constitución da Nación Arxentina no seu “Preámbulo” deixa ben claro que o fin da mesma ten que ser “promover el bienestar general, y asegurar los beneficios de la libertad, para nosotros, para nuestra posteridad y para todos los hombres del mundo que quieran habitar el suelo argentino”.

Esta idea tamén é recollida polo político Juan Bautista Alberdi, na súa obra Bases y puntos de partida para la organización política de la República Argentina: Nestas bases do ano 1852 afírmase que: "gobernar es poblar".

Entre os anos 1857 e 1962 chegaron ao país ao redor de 1 110 000 galegos, dos que uns 610 000 radicáronse nel de maneira definitiva, converténdoo no principal destino mundial da súa emigración e ao galego no grupo étnico-rexional máis numeroso entre os que arribaron do Vello Continente á República Arxentina (17 % dos inmigrantes europeos). Os andaluces chegaron a ser os primeiros migrantes españois nas provincias de Mendoza, Tucumán e Chubut.

Dende o ano 1912, a maioría diríxese á Arxentina, que recibiu máis da metade da emigración galega a América:

• 1912-1918: Arxentina o 56,5 % e a Cuba o 30,7 %
• 1919-1930: Arxentina o 52,9 % e a Cuba o 32,9 %

Reunión dos participantes do 1º Congreso da Emigración Galega. Sentados de esquerda a dereita: Alberto Vilanova, Xerardo Álvarez Gallego, Vicente Gómez Paratcha, Alfonso Díaz Trigo, Xavier Bóveda, Rafael Dieste e Laxeiro. De pé: Francisco Comesaña Rendo, Ramón de Valenzuela, Lois Tobío Fernández, Eduardo Blanco Amor, Xosé Velo, Roxelio Rodríguez de Bretaña, Luís Seoane, Marcial Fernández Vázquez, Xosé Núñez Búa, Emilio González López, María del Carmen Soler, Mariví Villaverde e Antonio Baltar. Buenos Aires. 1956.

Precisamente no ano 1912, alcanzouse a cota máxima de chegada de galegos, con 46.735, cifra que non tiña precedentes e que nunca sería igualada con posterioridade, sendo o ano no que tamén saen mais españois cara a América: 202 218. Cabe salientar a súa presenza en Avellaneda, zona fabril da Arxentina, o terceiro censo de 1914, realizado baixo o mandato de Roque Sáenz Peña, estimou o colectivo de galegos en 20 000/22 000, iso equivalía ao 13-15 % da poboación total de Avellaneda, unha proporción da sociedade local que en termos relativos era mesmo máis importante que a da colonia galega da cidade de Buenos Aires, onde roldaba o 7-10 %, aproximadamente.

Se en algo deixou o seu selo o inmigrante galego foi sen dúbida na súa ocupación nos servizos e no pequeno comercio urbano e semiurbano. Dacordo cos datos do censo municipal de Bos Aires en 1909, os españois eran propietarios do 22,1% dos comercios da cidade, con maioría en tendas e mercerías (59,9%), bares e cafés (34,3%), bazares (32,6%), almacéns (31,3%), hoteis e pensións (27,9%) e vendas de comestibles (27,4%). Nunha mostra de 137 establecementos industriais pequenos e medianos, propiedade de españois, situados en dous distritos do centro de Bos Aires en 1895, non menos de 43 (o 31,38%) eran inequivocamente galegos.

Entre 1946 e 1950 a Arxentina acaparou o 55 % da emigración galega que se desprazou a América, a última vaga de emigración galega cara á Arxentina alcanzaría o seu pico máximo no ano 1950, para decaer progresivamente a partir de 1951.

Segundo a enquisa realizada en 1961 e tomando en consideración dúas xeracións, tres cuartas partes da poboación tiña ascendencia europea (76 %). A achega demográfica e cultural da migración galega foi, sen dúbidas, moi significativa. Case un cuarto da poboación da AMBA (Área Metropolitana de Buenos Aires) era de orixe española (24 %) e ao redor de dous terzos (70 %) eran de orixe galega.

Entre 1946 e 1962, chegaron á Arxentina uns 110 288 galegos.

Na figura de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, xornalista, escritor, médico, e artista plástico que morreu exiliado na Arxentina, atópase unha icona deste proceso e das súas consecuencias.

Censo electoral de galegos residentes na Arxentina por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	56 839
Provincia de Lugo	31 496
Provincia de Ourense	29 168
Provincia de Pontevedra	47 964
Total de galegos na Arxentina	165 467

Venezuela

Artigo principal: Galegos en Venezuela.

Blanco-Amor nunha viaxe a Caracas, con Xosé Velo, Xoán Noya, Mariano Otero Castelao e Manuel Meilán. 1952.

Na segunda metade do século XIX houbo algúns ensaios de colonización con inmigrantes europeos que tiveron resultados moi pobres e desalentadores, polo que a comezos da centuria seguinte só quedaban uns poucos deses asentamentos como testemuño desa frustrada experiencia colonizadora.

Venezuela non se incorporou ata o século XX ao grupo de países americanos receptores de inmigración masiva especialmente a partir do goberno do xeneral Marcos Pérez Jiménez (1953) e a súa política de portas abertas á inmigración.

O descubrimento e a explotación masiva de xacementos petrolíferos dende o segundo decenio do século XX supuxo unha profunda transformación da economía e da sociedade venezolanas. O petróleo converteuse na base económica do país e, dende 1926, o valor da produción petroleira superou ao dos produtos agrícolas tradicionais: cacao e café. Venezuela pasou, así, dunha economía agro-exportadora a unha economía mineiro-exportadora ou simplemente petroleira, o que supuxo a revaloralización do bolívar polo efecto do petróleo.

A emigración cara a Venezuela intensificouse a partir de 1952 ata 1958, e dende 1954 excede á Arxentina como o país do continente americano de maior recepción de inmigrantes españois, ano no que tamén se converteu no país de maior recepción de inmigrantes de toda América Latina. O número de inmigrantes que ingresan a Venezuela entre 1952 e 1958, é 400 000, cifra significativa para un total de poboación en Venezuela de 5 003 438 habitantes para 1950, na súa maioría procedentes de España, Italia e Portugal. Simultaneamente creáronse os consulados venezolanos en Santa Cruz de Tenerife e na Coruña o que produciu unha gran vaga de inmigrantes españois.

A metade de todos os españois chegados a Venezuela fíxoo nos seis anos comprendidos entre 1952 e 1958 (150 000 inmigrantes). A emigración galega a Venezuela foi, dentro da española, a segunda máis numerosa, a pouca distancia da canaria. Berglund e Hernández Calimán afirman que dos españois chegados a Venezuela:

AMIGO QUE POR EL
MUNDO VAS EN BUSCA
DE UNA LEJANA ESTRELLA
VUELVE LA VISTA
REGRESA A TU HOGAR
DONDE EL CALOR DE
LOS TUYOS TE ESPERA.
HERMANDAD GALLEGA DE VENEZUELA.

Una tercera parte de ellos eran oriundos de las Islas Canarias y otro tercio de las provincias de Galicia

Unha vez derrocado Pérez Jiménez estalou un clima de rexeitamento contra os estranxeiros. Producíronse algúns actos de xenofobia, sobre todo contra os italianos. Ademais, a esta situación de inseguridade hai que engadir unha conxuntura económica recesiva —descenso das rendas do petróleo, aumento do número de parados, folgas ou desvalorización da moeda—, polo que o novo goberno restrinxiu a inmigración, permitindo soamente o reagrupamento familiar.

En Galicia, ós poucos, vilas como A Estrada, no interior da provincia de Pontevedra, convertéronse en focos da emigración cara Venezuela:

A Estrada era neses anos a zona de forte emigración..., era un concello rural..., unha agricultura miserable..., o minifundismo... ó ser... pequenos propietarios, entonces, si había seis fillos nunha casa está claro que só un se podía quedar na casa, entonces os outros tiñan que emigrar ou no caso das fillas se casaban ben... inda así eu penso que era, isa era a razón principal

Entre os anos 1948 e 1961 o número de galegos con cédula ascendeu a 78 698, o que supoñería o 36,42 % do total de españois chegados a Venezuela, chegando a ser o 50 % no ano 1955.

Censo electoral de galegos residentes en Venezuela por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	8 695
Provincia de Lugo	2 660
Provincia de Ourense	8 206
Provincia de Pontevedra	7 053
Total de galegos en Venezuela	26 614

Brasil

Artigo principal: Galegos no Brasil.

A emigración galega ao Brasil comeza a cobrar importancia a partir da última década do século XIX. A abolición da escravitude (1888) provocou unha gran crise de man de obra, e a nivel federal comezan as estratexias que abrisen as portas á devandita inmigración. Por ese entón a máxima das políticas migratorias foi: “brazos para o café”.Esta primeira emigración, a do ciclo do café, segue sendo unha gran descoñecida aínda que parece ser tamén a máis sórdida e terrible polo alto número de fracasados e explotados nas condicións inhumanas. a migración galega ao Brasil foi principalmente espontánea - a diferenza por exemplo da andaluza - e urbana.

Pasajes gratuitos para el Imperio del Brasil. Anuncio publicado en El Danzante (A Coruña) en 1889.

Entre os anos 1880 e 1930 saen do porto de Vigo aproximadamente 500 000 galegos rumbo ao Brasil. En cambio, a emigración galega cara ao Brasil nas décadas centrais do século XX foi menos importante, como consecuencia dunha política migratoria restritiva que se reflectiu nun sistema de cotas estabelecido na Constitución de 1934 e que se mantivo ata o ano 1937, pasouse dunha media anual de 80 000 emigrantes que recibía Brasil no período 1880-1929 ós 17 000 entre 1931-1936 explícase pola política restritiva do Estado Novo de Getúlio Vargas, antes mencionada.

Os 750 000 inmigrantes españois a Brasil entre 1880 e 1970 constitúen o 15% dos cinco millóns de europeos -sobre todo italianos e portugueses- e asiáticos que entraron no país

No século XIX estabeleceuse un gran continxente de galegos no norte do país, máis exactamente no estado de Pará. Chegaron para traballar nas colonias agrícolas, pero finalmente estabelecéronse na cidade de Belém, e dedicáronse a actividades dentro do sector terciario; cara á década do trinta fundaron un Centro Galaico.

Tamén noutros estados houbo presenza galega: no de Amazonas participaron na construción da liña férrea Madeira-Mamoré. Esta liña férrea foi un compromiso que asumiu o goberno brasileiro perante o Boliviano en 1903. A cambio Brasil incorporou, ao seu xa extenso territorio, o Acre, ata entón chan boliviano. O tendido desta liña permitía a Bolivia unha saída ao mar, debido a que desde Porto Velho accedíase ó río Amazonas. Calculouse que na súa construción traballaron 24 000 obreiros, dos cales 12 000 eran españos. O recrutamento de traballadores realizouse de forma simultánea na Península: Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra, Zamora, Salamanca e León, e en Iberoamérica, Bos Aires, Montevideo, Colón, Cartaxena de Indias, Barbados e Cuba<.ref>González Martínez, Elda E. (1990). EL aporte gallego al proceso inmigratorio brasileño. 1890-1950 (PDF). CSIC. </ref> Sobre a situación destes migrantes cabe salientar as palabras do inspector de emigración Leopoldo D'Ozouville de Bardou y Cruz Álvarez:

De modo, que prescindindo de canto ocorrese no ano de 1908, en que morreron bastantes obreiros europeos, e prescindindo tamén dos brasileiros que morreron no ano de 1907, temos que durante os catro anos de 1909, 1910, 1911 e 1912 inclusive, deberon morrer 144.400 obreiros europeos. E como o número dos obreiros españois non foi en ningún caso inferior ao 50% de total, resulta que na obra ferroviaria faleceron 7.200 compatriotas nosos, o que dá unha media de 20 vida de españois por quilómetro de liña

No Estado do Río de Xaneiro fundaron en 1900 un Centro Gallego, e constituíron unha colonia numerosa, de pontevedreses, na súa maioría, dedicados sobre todo ao comercio e negocios de hostalería. Cara a comezos do século XX, segundo os informes consulares, o 70 % dos 40 000 españois residentes no Río de Xaneiro eran galegos (o 30 % restante proviña principalmente de Andalucía). No censo do Estado de Río de Xaneiro de 1906, dos 210 515 migrantes, 133 000 eran portugueses, 25 557 italianos e máis de mil eran españois. No censo de 1920 os españois ocupaban tamén a terceira posición. A migración galega en Río de Xaneiro proviña principalmente de distintas vilas galegas, todas relacionadas previamente coa migración a Portugal; así cabe salientar Ponte Caldelas, Fornelos de Montes, Forcarei, A Lama e Cotobade; Santa Comba, na provincia da Coruña; e o concello de Melón, na provincia de Ourense.

Con carácter xeral, estabelecéronse na súa maioría na cidade, dedicándose fundamentalmente ao comercio en pequenos almacéns de ultramarinos, panaderías, zapaterías e comercios de todo tipo, xa que o acceso a empregos administrativos en oficinas e postos técnicos nas industrias emerxentes dos anos sesenta era máis difícil por esixir unha cualificación da que os nosos emigrantes moitas veces carecían e, sobre todo, porque eses postos estaban case monopolizados polos italianos, que os consideraban unha excelente plataforma de ascenso social.

Traballadores galegos en Alto da Serra, estado de São Paulo, 1909.

Sen dúbida unha presenza galega singular é a de Salvador, capital do Estado de Baía. A corrente migratoria comezou a partir do ano 1880, e estendeuse ata a década do sesenta. Presenza galega, houbo tamén nos estados do sur, como en Porto Alegre que, aínda que non é comparable á de Salvador, Río de Xaneiro ou São Paulo, foi significativa dado o seu carácter fronteirizo coa Arxentina e o Uruguai, neste último Estado brasileiro, os andaluces representaban o 60 % dos españois totais e os galegos o 20 %. Porén, na cidade portuaria de Santos e en Campinas, os galegos representaban unha ampla maioría (o 78 % dos españois), o 42 % proviñan de Pontevedra, o 31 % de Ourense e o 15 % da Coruña e o restante da provincia de Lugo. Os traballos escollidos por estes inmigrantes estaban todos relacionados coas actividades terciarias. A análise dos datos permítenos advertir que os condutores de tranvías, coches e carruaxes, sobre todo en Santos, foron galegos. Os traballadores ferroviarios de Campinas constituían un número non pouco importante.

Censo electoral de galegos residentes no Brasil por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	10 001
Provincia de Lugo	1 958
Provincia de Ourense	10 396
Provincia de Pontevedra	22 683
Total de galegos no Brasil	45 038

O Fungueiro, Montevideo, 1918.

Uruguai

Artigo principal: Galegos no Uruguai.

Nos comezos, os canarios e os galegos foron os grandes protagonistas, coa fundación da cidade de Montevideo en 1726. A idea orixinal era enviar cincuenta familias para poboar o recentemente conquistado porto de Montevideo, vinte e cinco familias serían galegas e vinte e cinco das Illas Canarias, dúas rexións que naquela época eran as máis densamente poboadas.

Centro Gallego de Montevideo.

No Uruguai, a inmigración faise intensa a partir de 1835, composta principalmente por españois: canarios, vascos e navarros, aos que se integrarían logo franceses, ingleses, italianos e máis españois: galegos, vascos e canarios. O crecemento de Montevideo como cidade-porto representaba un evidente atractivo para os inmigrantes de variadas procedencias, entre os cales dominaban italianos e españois, e dentro dos últimos os orixinarios de Galicia cuxa importancia neste período, aínda que descoñezamos as cifras exactas do seu volume, queda reflectida na fundación do Centro Gallego de Montevideo en 1879. Estímase que aproximadamente entre 1860-1880 o 60,5 % dos españois radicados en Montevideo eran de procedencia galega e asturiana, mentres que outros cálculos estiman en 12 931 o número de galegos no Uruguai á altura de 1878.

No censo de 1908, o 82 % dos estranxeiros do país concentrábanse en Montevideo. Á cabeza figuraban os italianos, que formaban entón a colonia máis numerosa (62 537), seguidos dos españois (54 885). Tras eles, e a bastante distancia, o resto das colectividades inmigrantes

O 15 de novembro de 1944 constituíuse en Montevideo o Consello de Galiza, unha entidade política que pretendía aglutinar os deputados galegos exiliados, que pretendía actuar na práctica como un goberno galego no exilio, lexitimado polo Estatuto de autonomía que se sometera a plebiscito en 1936.

En Uruguai, os galegos participaron no proceso de industrialización do país a través de diversas iniciativas relacionadas coa pequena e mediana empresa, chegando a conseguir o monopolio total ou parcial de determinadas actividades económicas (panaderías, fábricas de bebidas, fábricas de mobles).

Da importancia da emigración galega ao Uruguai, cabe salientar a cadea de almacéns máis importante do Uruguai; Manzanares S.A., que foi creada por galegos orixinarios de Gondomar. Dende o principio mantivo entre os seus empregados un volume considerable de galegos, entre o 70 % e o 80 %, o cal foi habitual en todos os negocios cuxos propietarios eran galegos

Censo electoral de galegos residentes no Uruguai por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	19 152
Provincia de Lugo	2 783
Provincia de Ourense	3 043
Provincia de Pontevedra	12 037
Total de galegos no Uruguai	37 015

México

Artigo principal: Galegos en México.

Tarxeta de identificación expedida a Lois Tobío Fernández con carácter de asilado político polo Departamento de Migración de México D.F. en 1940.

A emigración galega a México remóntase a principios do século XX. Procedía na súa maioría da costa cantábrica lucense e do interior pontevedrés. Ata a segunda guerra mundial a maior parte eran coruñeses e lucenses, substituídos máis tarde por pontevedreses e ourensáns; entre estes últimos o grupo máis representativo é o do concello ourensán de Avión, dedicándose principalmente ó sector servizos e ó comercio, concretamente á venda de mobles, que foi un eido laboral exclusivo dos galegos. Cabe salientar que na cidade mexicana de Guadalaxara, moitos moteis ou "hoteis do amor" estaban dirixidos por galegos debido a súa gran rendibilidade.

Despois da guerra civil española, chegou un significativo grupo de exiliados políticos, moitos deles destacados intelectuais, estímase que entre os anos 1939 e 1942 atoparcon acubillo en México máis de 20 000 exiliados españois.

Os exiliados galegos en México realizaron un labor destacado no eido cultural e, máis especificamente, dentro da literatura, así cabe salientar o labor editorial levada a cabo polo Padroado dá Cultura Galega de México, que publicou obras de Xosé Neira Vilas, Xosé Núñez Búa, Manuel María e Xosé Luís Méndez Ferrín.

Censo electoral de galegos residentes en México por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	2 009
Provincia de Lugo	986
Provincia de Ourense	6 290
Provincia de Pontevedra	3 494
Total de galegos en México	12 779

Porto Rico

Vapores correos de A. López y Compañía para Puerto-Rico y Habana. Anuncio publicado en El Porvenir (Santiago de Compostela) en 1876.

Porto Rico recibiu uns catro ou cinco mil galegos oriúndos na súa maioría, da Coruña e Pontevedra. Traballaron principalmente no sector comercial de cidades como Ponce ou San Xoán; foron pequenos comerciantes, dependentes de comercio e mesmo se integraron dentro dos oficios industriais. Moitos deles alcanzaron un importante status social, chegando a ser donos de facendas e comerciantes de alto nivel. En cambio, outros seguiron diferentes camiños, como é o do coruñés Santiago Iglesias, que no século XIX traballou primeiro como carpinteiro e logo converteuse nun dos líderes obreiros máis importantes do país, baixo cuxa iniciativa se creou a Federación Libre de Traballadores (1909) que anos despois reorganízase no Partido Socialista, polo que foi senador entre os anos 1917 e 1932.

Esta emigración iniciouse de forma regular a partir de 1821, tivo o seu pulo nas décadas de 1840 e 1850 e medrou de forma sostida ata a fin de século. A partir do cambio de soberanía de 1898 comezou o seu imparable descenso ata que se cortou definitivamente a partir da Lei de cotas de 1921 e se desviou á veciña República Dominicana. A presenza social definida da burguesía galega na sociedade portorriqueña mantívose ata a década de 1960, cando os peninsulares entran xa no seu ocaso biolóxico ao non teren continuidade as cadeas migratorias dende 1921. Por outro lado, dende comezos dos anos sesenta comezaron a arribar a Porto Rico outros galegos distintos aos da inmigración secular desta illa. Trátase dos galegos cubanos que viñan fuxindo da revolución castrista do ano 1959.

Cabe salientar a orixe guardesa de moitos migrantes que chegaron a Porto Rico, estes guardeses pioneiros que se beneficiaron da conxuntura económica favorable de mediados do século XIX, unha vez asentados na economía e na sociedade de acollida, comezaron a exercer a súa atracción sobre unha gran maioría de inmigrantes guardeses, dedicándose principalmente ó comercio.

República Dominicana

Certificado de nacionalidade dun guardés na República Dominicana, expedido pola Embaixada de España en Santo Domingo.

Un dos destinos da emigración galega foi a República Dominicana. O auxe de desprazamentos de españois a esta illa sitúase nas dúas primeiras décadas do século XX. Por esas datas, os españois constituían o cuarto grupo en importancia numérica dentro dos inmigrantes en xeral, e o primeiro entre os inmigrantes europeos.

A inmigración española por estes anos estaba composta na súa maioría por homes novos, oriúndos de Galicia e de Asturias, que chegaran ao país dende Porto Rico e Cuba, dedicados principalmente ao comercio. A importancia numérica e socioeconómica dos inmigrantes españois obsérvase en entidades como o Centro Benéfico Español (1894) e a Sociedade Benéfica Española (1908). No ano 1917, fundouse a Casa de España, o Centro Español e a Sociedade Española Mutua de Beneficencia (1922), e en Santiago creouse o Casino Español no ano 1927.

Un inventario dos intereses demográficos, económicos e culturais de España en Santo Domingo, elaborado pola Legación Española en 1932, determinou que a procedencia maioritaria dos inmigrantes españois era asturiana (en primeiro lugar) e galega (en segundo lugar), quedando o País Vasco, Cataluña e Baleares relegadas a certa distancia. Despois da guerra civil española, arribaron á República (1939-1940) un grupo de entre tres a catro mil refuxiados políticos, que pronto fixeron notar a súa influencia cultural no novo país.

Censo electoral de galegos residentes na República Dominicana por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	755
Provincia de Lugo	256
Provincia de Ourense	295
Provincia de Pontevedra	923
Total de galegos na República Dominicana	2 229

Panamá

Galegos traballando na Canle de Panamá, en 1908.

A emigración galega a Panamá para traballar na construción da canle interoceánica foi un fenómeno limitado a un espazo temporal de oito anos de duración e, pola súa natureza estacional, non tivo unha continuidade significativa no tempo, o que a diferenza das principais correntes migratorias que se desenvolveron no período das grandes migracións a América, entre 1870 e 1930. A imaxe que ofreceron os principais xornais estadounidenses sobre os inmigrantes galegos que traballaron no istmo foi positiva, tal e como demostran as reportaxes e crónicas analizadas en The New York Times, The Washington Herald, The Boston Globe ou The Outlook, este último diario americano describe así ós galegos:

Os mellores de todos os que se probaron ata agora son os galegos. Hai vida e espírito no seu sangue do norte de España.
Orixinal en inglés: The best of all that have yet been tried are the Gallegos. There are life and spirit in their North Spanish blood.

Desde o inicio de 1906 ata o final de 1908, partiron de maneira legal para o país centroamericano 8 298 españois dos cales 5 983 eran galegos, o 72,7 %, segundo os cálculos de Juan Manuel Pérez. Segundo as estimacións deste autor, a esta cifra habería que engadir uns 3 000 máis que, trala prohibición gobernamental de mediados de novembro de 1908, fixérono de forma ilegal dende diferentes portos de Francia e España, vía Costa Rica e Cuba, ata finais de 1912, o que suma unha cifra total de 11 298, dos cales, de manterse a porcentaxe anterior, ao redor de 8 000 procederían de Galicia. O incremento da forza laboral importada pola Comisión da Canle de Panamá superou os 45 000 homes. Os obreiros españois constituíron un 19,50 % do total de obreiros estranxeiros importados pola ICC. Ocuparon o primeiro posto dentro do grupo de europeos, seguidos polos italianos e os gregos.

A construción do canal de Panamá foi complicada, tras varios intentos errados, primeiro á hora de contratar obreiros chineses e tralo recrutamento entre os inmigrantes europeos que chegaban a Nova York, a CCI (Comisión del Canal Ístmico) orientou a súa procura cara a Cuba, captando medio milleiro de inmigrantes españois, a meirande parte de Galicia, os informes dos administradores norteamericanos definían os galegos como brancos manexables, dóciles, bos traballadores, ambiciosos e intelixentes ata certo punto. A CCI estableceu unha oficina de contratación en París. Un dos seus lugares de recrutamento en Galicia foron as dependencias do consignatario de buques Estanislao Durán, no porto de Vigo, contando coa complicidade de Eugenio Montero Ríos e coas reticencias do seu sucesor Segismundo Moret. O Goberno acordou a prohibición temporal de emigrar a Panamá, mediante a publicación do Real decreto do 12 de novembro de 1908.

Censo electoral de galegos residentes en Panamá por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	566
Provincia de Lugo	167
Provincia de Ourense	1 890
Provincia de Pontevedra	674
Total de galegos en Panamá	3 297

Chile

Logotipo do Lar Gallego de Chile.

A primeira premisa destacada no estudo da emigración galega a Chile é a da súa escasa importancia cuantitativa e cualitativa se é comparada cos fenómenos de migración galega a outros estados latinoamericanos como Arxentina, Cuba ou Uruguai, xa que este proceso caracterizouse por ser altamente selectivo, e ademais o continxente galego dentro do español era minoritario comparado co de Cataluña, Castela e León e sobre todo co do País Vasco.

No 1822 cando se creou a Axencia Xeral de Colonización. A Axencia deseñou un contrato polo que se concedía a cada colono 38 hectáreas e 18 hectáreas máis por cada fillo home, ademais dos custos da viaxe xunto co diñeiro necesario para estabelecerse, estes dous últimos suxeitos a reembolso. Froito do traballo da Axencia, xa en 1883 sae de Bordeos o primeiro embarque de 200 colonos con destino a Chile. Destes 200, 185 eran españois procedentes das provincias vascas. Ata 1884 o número total de españois chegados Chile a través da Axencia é de 237 dun total de 2 000 emigrantes de diversas nacionalidades europeas. O fluxo continúa aumentando de forma tal que desde 1882 ata 1891, chegan a Chile un total de 9 500 emigrantes españois.

Dos 2,069 socios rexistrados na Sociedade Española de Socorros Mutuos que comprende de 1895 ata 1965, o 39 % proviña de Asturias. Séguelle co 33,8 % Galicia. Os galegos tamén deixaron testemuños de redes, como ocorre no caso xerado por Antonio Bonzo Pérez orixinario de Ourense e que chegou a Santiago en 1916, procedente de Mendoza. Casou con Manuela Pavón Pérez, tamén ourensá, e entre ámbolos dous contribuíron á chegada de case unha trintena de parentes e amigos, dende A Peroxa.

A emigración galega atópase espallada entre as cidades de Antofagasta, Concepción, e, en maior medida, Valparaíso e Santiago de Chile. A comunidade galega en Santiago de Chile caracterízase polo seu asentamento na pequena e mediana industria e comercio, especialmente en torno ó sector panadeiro-confiteiro, procedían na súa meirande parte da provincia de Ourense: Celanova, Chaguazoso e A Peroxa.

Censo electoral de galegos residentes en Chile por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	875
Provincia de Lugo	331
Provincia de Ourense	1 651
Provincia de Pontevedra	1 050
Total de galegos en Chile	3 907

Emigrantes galegos en Chimbote, Perú, en 1956.

Perú

Perú non foi un destino importante para a emigración galega. Con todo, cabe mencionar algúns períodos históricos:

• Durante a explotación do caucho na Amazonía (1870-1920). Entre os galegos dedicados á explotación do caucho, destacaron os irmáns Barcia Boente orixinarios do lugar de Padróns en Ponteareas (Pontevedra), que formaron unha das casas comerciais do caucho máis grandes do Perú. Os irmáns José, Benito e Generoso fundaron o seu propio reino nunha leira á que chamaron “Galicia”, que dividiron en catro provincias nomeadas como as galegas e nas que traballaban máis de 2 000 persoas entre nativos e veciños da súa parroquia natal. Mesmo chegaron a ter entre os seus empregados a Lluís Companys, futuro presidente da Generalitat de Cataluña. Chegaron a exportar a Estados Unidos e ós principais países europeos polo que conseguiron unha gran fortuna, inda que esta situación rematou coa aparición do caucho artificial e co estalido da Primeira guerra mundial.
• Durante o auxe da industria pesqueira no Perú (1950-1970) coa explotación da fariña de peixe, desprazáronse moitos veciños de Malpica na Costa da Morte. Perú chegou a ser unha potencia mundial neste eido. Os galegos fundaron e edificaron un centro social en Chimbote. Así, o 16 de outubro de 1960 fundaron a “Sociedade Española de Beneficencia”.

Los Emigrantes Residentes en Tampa "Estados Unidos" que han Contribuido para la Construcción del Nuevo Cementerio de la Parroquia de San Bicente de la Baña.
TAMPA FLORIDA 30 DE AGOSTO DE 1907.

Estados Unidos de América

Artigo principal: Galegos nos Estados Unidos de América.

Dende a década de 1880 ata a primeira guerra mundial, máis de tres millóns de españois partiron cara a destinos estranxeiros, unha maioría deses emigrantes foron a Arxentina, Brasil, Cuba e Uruguai, entre 1900 e 1913, menos dun 2 % chegaron aos Estados Unidos de América, o maior destino para a emigración europea en xeral.

Entre os aproximadamente os 8,5 millóns de emigrantes que chegaron ao porto de Nova York dende a década de 1880 ata a de 1920 emigraron preto de 30 000 españois. A maioría destes inmigrantes eran homes novos e solteiros, principalmente galegos, asturianos e vascos.

As leis de cotas impostas durante os anos 20 do século XX reduciron a inmigración española en xeral e a galega en particular, así a lei de cotas de 1921 marcou o comezo do control exhaustivo da inmigración nos Estados Unidos e favoreceu a inmigración do norte de Europa mentres limitaba o número de inmigrantes españois a só 912 persoas. Cara ao final da década dos anos 30, á afluencia de inmigrantes galegos uniuse a dos exiliados políticos, que se instalaron en Astoria, Queens, e no sur de Manhattan.

De 1917 a 1941, Nova York foi o principal destino migratorio nas vilas de Bueu, Boiro, Ribeira, Muros, Carnota, Bergondo, Sada ou Oleiros. García-Rodeja e Pérez Rey apuntan que a porcentaxe de emigrantes a Nova York na zona da Mariña nesta época foi dun 36 % fronte a destinos normalmente máis habituais como Buenos Aires (23 %) e A Habana (17,1 %). Salientan tamén que en Sada, no ano 1935, o 84 % dos emigrados desta vila estaban en Nova York. A maioría da emigración galega radicouse en Nova York e na súa área de influencia que inclúe tamén os concellos do centro-norte de Nova Jersey (Linden, Harrison, Kearny, North Arlington, Lyndhust, Elizabeth, Bayonne e Clark)

Ao emigrante en Negreira.

Juan Francisco de Cárdenas, embaixador de España nos Estados Unidos, nos seus diversos informes consulares especificou as orixes dentro de cada demarcación consular. No informe do embaixador ó ministro, referido a 1935, e nos informes consulares de 1933, 1934 e 1935 ao embaixador, matízase máis ao distinguir por zonas actuais de asentamento divididas polas demarcacións consulares. Cabe salientar a importancia numérica dos galegos en Nova York (sobre unha base de 12 000 inscritos no consulado). Así Galicia (50 %) e Asturias (17 %) representan ás dúas terceiras partes dos españois. Os galegos son tamén os máis numerosos en Filadelfia e Nova Orleáns, e os segundos mais numerosos despois dos asturianos en Tampa, Galveston e Chicago.

Cabe salientar a presenza galega en Tampa, así os libros de rexistro dos socios destes centros permítennos coñecer a orixe dos emigrantes galegos nesta cidade. De 1 474 galegos rexistrados no Centro Español e no Centro Asturiano entre 1902 e 1951, o 42 % procedía da provincia da Coruña e o 40 % da de Lugo. Aínda que máis da metade destes non especifica o lugar concreto da procedencia, a análise dos que si o fan indica que os concellos coruñeses máis representados eran Ortigueira, Ferrol e Mugardos na zona costeira e Brión, A Baña e Negreira no interior. En Lugo esta emigración procedía maioritariamente de Viveiro, Foz, Barreiros, Ribadeo, Lourenzá e A Pontenova. Os emigrantes de Lugo estaban máis representados entre os empregados das fábricas de tabaco, mentres os da Coruña adoitaban dedicarse ao comercio, traballando en fondas, bares ou tendas.

Tamén cabe salientar, por descoñecida, a presenza galega en Luisiana para traballar nas plantacións da cana de azucre, así cabe poñer como exemplo a saída dende o porto da Coruña o 31 de agosto de 1880 de 300 galegos rumbo a este estado americano. A idea orixinal proviña dun axente chamado Charles Nathan, que quería organizar a emigración a Luisiana de adultos e nenos homes maiores de doce anos acollidos no Asilo de Mendicidad da cidade. En agosto de 1884 o cónsul español de novo daba a voz de alarma, informando ao Ministerio de que «continuamente se me presentan familias enteras de las que vinieron hace cuatro años con el contratista Charles Nathan en el Mississippi» e indicaba que «todos están en la mayor miseria y sin colocación» e solicitaban axuda para que os repatriasen. A maior parte deles decidiron dirixirse a Cuba en lugar de regresar a Galicia pois, segundo o cónsul, non querían volver porque «están tan pobres como cuando salieron de España».

A presenza galega tamén foi importante no estado de Virxinia Occidental, os galegos dedicáronse a minería. En cidades como Beckley, ao sur do Estado, os españois que traballaban nas minas de carbón eran orixinarios fundamentalmente de Galicia e Andalucía.

Nas décadas dos 60 e 70 a falta de estabilidade política e económica debida á crise petroleira en Cuba, México, Arxentina e Venezuela tamén conspirou para conducir a un número sen precedentes de galegos destes países aos Estados Unidos. A maioría destes novos inmigrantes, aínda principalmente da Coruña, seguiron traballando nos peiraos como mariñeiros, estibadores ou instaladores de calefacción. Ademais de Manhattan e Brooklyn en Nova York, Newark —en Nova Jersey— converteuse no porto preferido de estibadores e mariñeiros procedentes da provincia de Ourense, especialmente das municipalidades de Ramirás, Celanova e O Carballiño.

Monumento ó emigrante no Carballiño.

Censo electoral de galegos residentes nos EEUU por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	10 343
Provincia de Lugo	2 999
Provincia de Ourense	4 297
Provincia de Pontevedra	5 280
Total de galegos nos Estados Unidos	22 919

Vagas migratorias no século XX: Ultramar e Europa Occidental

Contexto económico

Trala Guerra Civil, o proceso de modernización da agricultura galega iniciado a finais do século XIX estáncase, xa que o franquismo non soluciona ningún dos graves problemas endémicos de Galicia, máis ben agrávaos. As décadas de 1940 e 1950 poden considerarse as peores da historia económica e social do século XX, marcando unha importante regresión técnica e produtiva. Galicia sufriu un período de contración da súa economía, co estancamento do sector agrogandeiro e das iniciativas agroindustriais orixinadas nos anos vinte e trinta e o mesmo sucedeu cos sectores pesqueiro, conserveiro e da construción naval, mentres que os cambios ou melloras, coa excepción do sector hidroeléctrico e da minería do volframio, foron reducidos. Todo isto viuse agravado coa ineficacia das políticas autárquicas vixentes no franquismo, ata o Plan de Estabilización de 1959, cuxo obxectivo estaba en captar divisas para as arcas estatais a través de dúas vías: o turismo e a emigración.

A emigración galega a ultramar mantense

"Homenaxe ós emigrantes", título dunha canción de Ana Kiro, nunha placa en Serantes, Oleiros.

Entre 1946 e 1960, dun total de 634 604 españois que emigraron a América, Galicia forneceu ela soa case a metade: 292 399 emigrantes, cifra que alcanza o 46 % do total da emigración española. Por provincias, a emigración galega transoceánica repartiuse da seguinte maneira: Pontevedra: 95 038 (representa o 32,50 % do total galego e o 14,97 % sobre o total de España); A Coruña: 94 661 (32,37 % e 14,91 %); Ourense: 64 587 (22,08 % e 10,17 %) e Lugo: 41 995 (15,7 % e 7,25 %). Só dúas provincias galegas, A Coruña e Pontevedra achegan o 30 % da emigración española a ultramar. De tódalas rexións españolas, neste período só dúas presentan taxas elevadas de emigración: Galicia e Canarias, con índices medios anuais ao redor dos 75 emigrantes transoceánicos por cada dez mil habitantes dos seus respectivos censos de 1950.

Esta emigración continuou sendo maioritariamente masculina pero as porcentaxes tenden a achegarse: o 55,9 % eran homes e as 44,1 % mulleres ao que hai que engadir que en relación ao conxunto da poboación, as mulleres emigraron máis de Galicia que de calquera outra parte de España. O perfil do emigrante a América compleméntase cos seguintes datos: solteiro, ten entre 15 e 35 anos, sabe ler e escribir (porcentaxe de alfabetos: o 95,1 %, unhas décimas por encima da porcentaxe española) e é de orixe campesiña.

A emigración a América nestes anos 40, e 50 diríxese con preferencia á Arxentina e Venezuela, ademais do Uruguai, o Brasil e Cuba en menor medida. É dicir, salvo Venezuela que a mediados dos anos cincuenta se converte no obxectivo preferente dos galegos que emigran a América, trátase dos destinos tradicionais.

A vaga migratoria cara a Europa

A partir de 1959, en Galicia produciuse unha inversión de correntes migratorias, ao abandonarse paulatinamente o tradicional desprazamento de poboación cara ao continente americano. Diríxese maioritariamente cara a aqueles países europeos que se atopaban en pleno desenvolvemento industrial e tecnolóxico e que precisaban man de obra estranxeira. Mentres que noutras zonas de España o corte do fluxo migratorio cara a América foi máis radical, o caso galego presentou un período en que se producían correntes simultáneas cara aos dous continentes. Foi a única rexión na que coexistiron nos anos sesenta as dúas correntes migratorias exteriores: a transoceánica (xunto a provincia de Santa Cruz de Tenerife) e a europea.

Na etapa comprendida entre 1946 e 1973, mobilizou a 2 600 000 traballadores españois, dos cales 2 000 0000 a partir de 1960, tiveron como destino os principais países europeos.

Entre o ano 1961 e 1975 saíron de Galicia cara a Europa aproximadamente 350 000 persoas, isto é o 65 % da emigración galega total, sendo Suíza e a República Federal Alemá os principais países receptores representando o 80 % da migración galega, ou incluso chegando ó 90 % entre o 1961 e o 1980. Neste período (1961-1975), os emigrantes galegos representan o 23,14 % do total do continxente español (o segundo máis numeroso despois dos andaluces) e dentro dos galegos cabe salientar os ourensáns que representan o 42,10 % do continxente galego.

Atopámonos cun movemento de carácter individual, netamente masculino (96,20 %), principalmente a Holanda e Francia (94,88 % e 93,31 % respectivamente). Como única excepción destaca o Reino Unido cunha participación feminina do 54,35 %, como resultado dunha normativa inmigratoria (Aliens Order 1953) contraria ás entradas masculinas ata 1962. Por grupos profesionais atopámonos cunha emigración composta principalmente por artesáns e traballadores industriais e peóns (Alemaña 59,36 %, Suíza 68,83 %, Francia 60,55 %) individualizándose a corrente dirixida a Gran Bretaña cun 50,76 % de traballadores dos servizos e un 22,31 % de mulleres sen profesión.

O economista Antonio Taboada (30/11/1969), Secretario Xeral da Cámara de Comercio da Coruña en 1969, afirmaba que Galicia achegaba á economía española: o 40 % das remesas de emigrantes, o 29 % das carnes de vacún, o 19 % da madeira, o 34 % dos peixes e mariscos, o 40 % das conservas, o 50 % de construcións navais e o 15 % de enerxía eléctrica.

Emigrantes permanentes (1961-1980)
Suíza	58,76 %
República Federal Alemá	29,21 %
Francia	5,90 %
Países Baixos	3,79 %
Reino Unido	2,12 %
Outros países	0,14 %

Xesús Rábade centrou o texto da súa novela A terra prometida (1975) nas lembranzas de infancia dun emigrado galego en Suíza.

Suíza

Artigo principal: Galegos en Suíza.

En abril de 1959 España e Suíza asinaron un convenio de supresión de visados entre ambos que daba impulso á incipiente emigración, sobre todo galega. Poucas semanas antes rubricouse outro sobre seguros sociais que daba mellor cobertura aos traballadores. A principios do 61, un tratado bilateral regulaba esas relacións laborais. Empezaba así a emigración masiva cara ao país Helvético, a meirande parte procedentes da Costa da Morte e comarcas limítrofes. No período 1961-1975, obsérvase un claro predominio de Suíza como país receptor (principalmente a partir do ano 1970) ao acoller a máis da metade dos emigrantes galegos (53,62 %), seguido de Alemaña con algo menos da terceira parte (32,96 %). O terceiro lugar ocúpao Francia cunha porcentaxe máis modesta (6,52 %) e o cuarto Holanda co (4,25 %). Neste período, a emigración galega a Suíza representou o 34,32 % da emigración española.

Nos anos sesenta e setenta as leis de inmigración facilitaban os permisos de residencia temporais ou de traballo. Conseguir un permiso de residencia permanente, con todo, era moito máis difícil. Por razóns económicas, sociais e políticas, que os inmigrantes fosen residentes permanentes non era de interese para os países como Suíza, senón máis ben o retorno da man de obra e a súa constante renovación; de aí saíu tamén o termo Gastarbeiter, que significa traballador hospedado ou convidado. Con esta política, Suíza marcaba as condicións das relacións laborais (curtos permisos de residencia renovables ou non, trabas á autorización de actividades autónomas, dificultades ó reagrupamento familiar por implicar maiores obrigacións), asegurándose así un máximo de rendibilidade e un mínimo de contraprestacións sociais e estatais (seguros, xubilación ou baixas laborais)

Tradicionalmente a man de obra galega estivo empregada no sector da construción, incluída a pintura e o xeso, e tamén no sector industrial, principalmente ós emigrantes da primeira xeración. No caso das persoas da segunda e da terceira xeración a situación é moi diferente, xa que son persoas altamente cualificadas que traballan, por exemplo, para empresas do sector farmacéutico.

No ano 2010, os galegos eran uns 40 000 (55 % dos españois) e o galego era o quinto idioma estranxeiro mais falado co 0,7 %, despois do serbocroata (1,4 %), o albanés (1,3 %), o portugués (1,2 %) e o inglés (1 %).

He de decirte que Suiza me dio mucho, se lo debo todo y todavía hoy estoy contento y con ilusión por Suiza. Tengo lo que tengo gracias a Suiza y a mis padres que se quedaron con mis hijas. M. R. Pino Juste y C. Verde Diego (2006), p. 221.

Censo electoral de galegos residentes en Suíza por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	16 491
Provincia de Lugo	2 757
Provincia de Ourense	7 879
Provincia de Pontevedra	6 743
Total de galegos en Suíza	33 870

Alemaña

Artigo principal: Galegos en Alemaña.

Consejos para trabajadores españoles empleados en la República Federal de Alemania, 1963.

Trala Segunda Guerra Mundial, a República Federal Alemá e Austria, viviron o período chamado Wirtschaftswunder, esta época estivo marcada pola rápida reconstrución e desenvolvemento das súas economías a consecuencia do Plan Marshall.

En 1961, os emigrantes galegos permanentes e asistidos polo Instituto Español de Emigración dirixíronse exclusivamente a tres países, dos cales a República Federal Alemá foi o máis importante ao absorber á case totalidade (87,74 %). Pouca importancia tiveron Francia (7,57 %) e Suíza (4,69 %). Alemaña seguiu ocupando o primeiro posto na década dos 60, a excepción do ano 1967, no que foi o pais Helvético o primeiro nas preferencias galegas debido a crise momentánea de Alemaña. Porén, os españois no ano 1967 eran o segundo contixente estranxeiro mais importante despois dos italianos.

A emigración galega a Alemaña representou a quinta parte do total estatal (20,78 %), estando abastecida fundamentalmente por ourensáns (11,82 % de España e 56,86 % de Galicia) e pontevedreses (4,52 % do total estatal e 21,77 % do total galego). Unha importancia lixeiramente máis feble tivo A Coruña (3,71 e 17,89 % respectivamente) e, case nula, Lugo (0,71 e 3,45 respectivamente).

Tratábase dunha emigración fundamentalmente andaluza, galega, madrileña, estremeña, murciana e valenciana (por esta orde), orientada ao sector industrial, atraída polos landers de Renania do Norte-Westfalia, Baden-Württemberg e Hessen, os máis industrializados do país. O sector industrial (do metal e da transformación) daba traballo ó 70 % dos españois emigrados a Alemaña.

O declive desta corrente iniciouse no ano 1973 baixo os efectos do impacto da crise económica, pero tamén pola política alemá de dificultar e mesmo impedir a continuidade laboral deses traballadores, pretendendo así eludir prestacións sociais e substituírlles por outros máis baratos: iugoslavos, gregos e portugueses inicialmente, e turcos máis tarde.

Censo electoral de galegos residentes en Alemaña por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	3 896
Provincia de Lugo	836
Provincia de Ourense	4 795
Provincia de Pontevedra	5 763
Total de galegos en Alemaña	15 290

Francia

Artigo principal: Galegos en Francia.

A emigración laboral a Francia do século XX non é un feito novo, cabe salientar todo un fluxo de braceiros galegos, estremeños e andaluces do século XIX que abriron camiños na xeografía francesa.

Polo que a emigración galega a Francia se refire, inda que non sendo tan masiva como a Alemaña ou Suíza, foi constante, así entre os anos 1960 e 1980 dirixíronse aproximadamente 289 792 galegos. os españois en Francia alcanzaron en 1968 o seu número máximo: máis de 600 000 censados, case un cuarto do total dos estranxeiros, e un 1,22 % da poboación total do país.

Os galegos radicáronse principalmente nas áreas industriais especialmente na de París onde chega haber ata 22 000 galegos.

Yo me vine a Francia. En esa época, en mi pueblo Becerreá, Lugo o marchabas a Francia, o a Argentina o a Venezuela. Yo preferí venirme a Francia porque estaba más cerca y el billete era más barato. Fernández Vicente (2007):Españoles fuera de España. Historia y memoria de la última ola migratoria española (1945-1980)

A Casa Galicia en París fúndase no ano 1958 coa chegada dos primeiros emigrantes, e é recoñecida polas autoridades francesas en 1959. Esta é a primeira Asociación galega en París. A partir do ano 1974, primeiro ano da crise económica europea, o fluxo de chegadas minórase polo peche das fronteiras, ata minguar completamente nos anos 80.

Censo electoral de galegos residentes en Francia por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	4 258
Provincia de Lugo	2 317
Provincia de Ourense	5 219
Provincia de Pontevedra	5 536
Total de galegos en Francia	17 330

Países Baixos

Monumento á emigración galega na Coruña.

A emigración galega ós Países Baixos foi minoritaria comparada co resto dos países europeos como Alemaña ou Suíza. Ámbolos dous países firmaron o 8 de abril de 1961 un Acordo para a Migración, Contratación e Colocación de Traballadores Españois iniciou unha relación bilateral entre os dous países que se insería dentro da política xeral de emigración española.

A emigración ós Países Baixos é comezou a ser relevante ben entrados os anos 60. No relativo á emigración asistida, o teito foi alcanzado en 1970 con 39 000 españois emigrados, pero a recesión económica, que non tardaría en manifestarse, afectou o colectivo español moito máis que en Bélxica, por canto as súas actividades ocupacionais relacionábanse preferentemente coa industria. En 1975 compútanse 29 492 traballadores españois, 23 500 en 1980 e 17 381 en 1989. Nos anos 90 detéctase un lixeiro incremento, estabilizándose o colectivo laboral español ao redor das 21 000 unidades, cifra que non inclúe aos clandestinos. Galicia e Andalucía foron sempre as rexións de máxima emigración ós Países Baixos, seguidas das Castelas e Estremadura.

Como consecuencia desta emigración galega, creouse o centro galego “Semente Nova” en Ámsterdam no ano 1991 e a Sociedade Cultural e Recreativa “O Lar Galego” en Rotterdam no ano 1977, onde ten a súa sé social.

Censo electoral de galegos residentes nos Países Baixos por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	1 149
Provincia de Lugo	225
Provincia de Ourense	537
Provincia de Pontevedra	968
Total de galegos nos Países Baixos	2 879

Reino Unido

Artigo principal: Galegos no Reino Unido.

Dentro da emigración española ó Reino Unido, a galega foi a máis numerosa e a moita distancia da segunda, a canaria, polo que a migración galega alcanzou aquí cotas cuantitativas mais elevadas, e de igual forma que en Bélxica, afectoulle menos a crise dos 70 por vincularse preferentemente a uns sectores concretos pouco danados: a hostalería e o servizo doméstico. A importancia que ten a emigración galega a Gran Bretaña obsérvase en que representa o 45,97 % da española, debido case exclusivamente ás provincias setentrionais: A Coruña (31,43 % do total nacional) e Lugo (12,60 %), neste caso as provincias do sur, Ourense e Pontevedra apenas teñen representación. En canto ó tipo de migración cabe salientar as seguintes palabras

“El emigrante español en el Reino Unido ha vivido siempre aislado, desinformado, desasistido, explotado, pluriempleado y solo.”

As principais zonas de destino foron o Gran Londres e a súa area metropolitana, incluíndo varios condados como o de Surrey que atraeu a un importante volume de migrantes españois debido á forte concentración de hospitais existentes, sobre todo de psiquiatría e xeriatría; a banda costeira fronte á Canle da Mancha, de Southampton a Dover, ademais do condado de Dorset, con abundantes empregos en hostalería.

Se en 1970 o número de traballadores españois residentes nese país cifrábase en 39 014, en 1975 eran 51 329, baixando aos 40 000 un lustro despois por causa dos desaxustes suscitados pola crise, remontada en anos posteriores, como o indica os 69 362 residentes computados en 1989. Na década última, despois de descender esa cifra por debaixo dos 50 000, superou ese máximo a partir de 1996.

Censo electoral de galegos residentes no Reino Unido por provincia de inscrición, a 1/9/2023
Provincia da Coruña	8 020
Provincia de Lugo	1 334
Provincia de Ourense	816
Provincia de Pontevedra	3 384
Total de galegos no Reino Unido	13 554

Liechtenstein

A presenza dos galegos remóntase ós anos sesenta e está marcada por redes de contactos intensas e unha coherencia de grupo que mantén costumes e tradicións e que, así mesmo, tamén contribúe á conservación das linguas de orixe, o galego e o castelán. A presenza de galegos en Liechtenstein e importante, con máis de 300 persoas procedentes de Muxía, Mazaricos e outros puntos da Costa da Morte que manteñen un centro social en Schaan, chamado Centro Apóstolo Santiago fundado no ano 1979 por uns cen socios, inda que actualmente posúen un novo local en Bendern dende o ano 2021.

Vaga migratoria á Península: século XX

Centro Gallego de Madrid.

Na década dos 50, a provincia de Barcelona recibiu o 43 % do saldo inmigratorio total, Madrid un 39 %, e o País Vasco un 14 %, e as restantes provincias (Alacante, Xirona, Illas Baleares, Oviedo e Tenerife) soamente un 4 %. É dicir, que un 4 % do territorio nacional absorbeu aproximadamente un 96 % da migración interior española.

Cataluña

Centro Galego de Barcelona.

Cataluña foi, desde sempre, un destino preferente para a emigración galega, polo que conta co seu Centro Galego de Barcelona, nacido xa en 1923. Dicíase que despois do catalá e o castelán, o galego era a terceira lingua máis usada en Cataluña.

A emigración galega a Cataluña inda sendo importante, non é comparable por exemplo coa andaluza, así dos 1,6 millóns de andaluces emigrados a outras Comunidades Autónomas máis da metade -850 000- residían en Cataluña, chegando a representar o 15 % da poboación da provincia de Barcelona ou case o 12 % de Xirona, e subindo considerablemente esa porcentaxe en poboacións como Santa Coloma de Gramenet, Cornellà de Llobregat e L'Hospitalet de Llobregat. Os galegos na Área Metropolitana de Barcelona no 1970 representaban o 4,5 % da poboación inmigrante, mentres que os andaluces representaban o 42,5 %.

Euskadi

A primeira gran vaga de galegos emigrados a Euskadi foi a finais do século XIX e a comezos do século XX, proviñan do interior e tiñan unha escasa cualificación.

A segunda chegada masiva tivo lugar ao redor dos anos 1920-30 e a súa procedencia e asentamento foron ben distintos. Proviñan de poboacións moi concretas da costa galega: Santa Uxía de Ribeira, Corme, Corrubedo, Porto do Son, Poio e o seu lugar de asentamento foi Pasaia, creando un barrio, Trintxerpe, coñecido como a quinta provincia galega.

E a terceira vaga acudiu ás terras éuscaras con motivo da segunda industrialización dos anos 1950-1970. Este fluxo migratorio foi moito maior en número que o de finais do XIX, e que durante esa década e a de 1960, chegou a Biscaia e Guipúscoa principalmente, para posteriormente dirixirse a Áraba e Navarra, aínda que nesta última resultou menos significativa. Concentráronse basicamente en zonas urbanas, onde foran atraídos tanto pola demanda de man de obra na puxante industria, como polas redes sociais establecidas por outros inmigrantes que, como é habitual, resultan tan importantes nos procesos migratorios. As maiores porcentaxes de inmigración, superior ao 30 %, déronse nas capitais e nas comarcas máis industrializadas, destacándose, entre outras, Vitoria, Bilbao, a Marxe Esquerda biscaíña ou Irún.

A inmigración galega é considerada como «inmigración amable», termo acuñado por José Ignacio Ruiz Olabuénaga. A cantidade máxima de galegos no País Vasco situouse cara a 1970, cuns 75 000 galegos, que se foi reducindo paulatinamente ata alcanzar os case 42 000 no 2018.

Cambio dos movementos migratorios:1973-2008

A partir da década dos 1970, especialmente trala crise do petróleo, a cifra de emigrantes españois e con ela a de galegos redúcese, xorde paulatinamente un novo e inédito escenario, pois ás correntes tradicionais súmase a inmigración de poboación latinoamericana e a propia inmigración de españois dende América Latina, non só a de retorno senón tamén a chamada migración diferida xeracionalmente.

Ábrese con iso un período de transición na historia migratoria da maior parte dos países, dende a emigración á inmigración no caso de España, e desde a inmigración á emigración no de América Latina, aínda que con distintas pautas segundo de que países se trate. Algúns dos que recibiran moi poucos emigrantes españois converten a España nun destino alternativo a América do Norte (Colombia, Ecuador, Bolivia e Paraguai, entre outros); outros, cun pasado de gran atración inmigratoria, ven multiplicarse os fluxos en ambos os sentidos (Arxentina, Cuba, Chile, México, Venezuela, entre outros) e, finalmente, algúns outros se manteñen máis afastados de España como destino (países de Centroamérica e o Caribe). Segundo fontes do Banco de España, no 2004, por primeira vez na historia, as transferencias enviadas polos inmigrantes superaron ás que envían os emigrantes no estranxeiro, en 74 millóns de euros.

Vaga migratoria no século XXI: fuga de cerebros

Censo electoral de galegos residentes no estranxeiro a 1/7/2023
Arxentina	165 467
Cuba	45 377
Brasil	45 038
Uruguai	37 015
Suíza	33 870
Venezuela	26 614
EEUU	22 919
Francia	17 330
Alemaña	15 290
Reino Unido	13 554
México	12 779

A emigración actual cara ao estranxeiro e a outras zonas de España aumentou de forma significativa tras a crise económica do 2008 e segue a ser unha das máis elevadas de España, pero perdeu o diferencial característico da historia migratoria galega e non constitúe agora un fenómeno tan extraordinario.

Para Isidro Dubert, Galicia sufriu cinco vagas migratorias, a última no período comprendido entre os anos 2002-2015, para el «a día de hoxe estímase que esta quinta vaga afectaba en 2015 a uns 380 000 mozos e mozas».

Após desta crise, a vaga migratoria en Galicia tomou dous camiños. O exterior, principalmente a países europeos, e o interior. Ámbolos dous teñen unhas características comúns que se poden resumir nas seguintes:

Factores económicos: Esta emigración foi principalmente por unha conxunción de diversas causas de índole económica tales como: altísimos niveis de desemprego xuvenil, malas condicións laborais, alta temporalidade e baixos salarios. O impacto da crise económica mundial do ano 2008 deixouse notar nos saldos migratorios de España, Irlanda e Islandia, países que pasaron de rexistrar saldos migratorios positivos dende finais da década dos anos noventa a rexistrar valores negativos no ano 2012.

Lugares de destino: Os principais países de destino foron o Reino Unido, Suíza, Francia, Alemaña e os Estados Unidos de América.

O interese deste problema trasladouse, as migracións internas e as súas consecuencias en termos de desequilibrio territorial. A idea dun gran centro, Madrid, que aglomera o conxunto de empregos de alta cualificación grazas a ser a localización predilecta das sedes das multinacionais e dos organismos públicos, drenando o talento das areas circundantes, está detrás de boa parte da narrativa sobre a España baleira. De acordo coa clasificación dos traballadores inscritos nas oficinas de emprego de Galicia, contratados no resto de España e clasificados segundo a comunidade autónoma de destino, no período 2003-2010, cabe salientar Madrid (22 %), Cataluña (12 %) e as Illas Canarias (10 %) por mor da hostalería e a construción, seguida por Castela e León (7,93 %) como os lugares preferidos dos emigrantes galegos.

Perfil do novo emigrante: Atopámonos con carácter xeral ante unha emigración con formación universitaria. Por exemplo case o 65 % dos emigrantes galegos no Reino Unido (un dos destinos paradigmáticos da vaga migratoria máis recente) contaría con estudos terciarios, por apenas un 13 % dos que residen na Arxentina e un 24 % dos que residen en Suíza (países clásicos da emigración galega).

Esta emigración é esencialmente masculina, o 68,49 % dos que saen a traballar son homes, por un 31,51 % que corresponde ao xénero feminino; ademais un 46,7 % do total ten menos de 29 anos de idade e un 39 % ten entre os 30 e os 44 anos. Practicamente un 40 % corresponde a contratados con estudos de formación profesional, bacharelato e universitarios. A cifra de emigrantes con estudos superiores é moi alta (un 12,56 % do total e 39 581 persoas en termos absolutos).

Censo electoral de galegos residentes no estranxeiro por provincias, a 1/7/2023
Provincia da Coruña	163 215
Provincia de Lugo	69 070
Provincia de Ourense	102 839
Provincia de Pontevedra	136 643
Total de galegos residentes no estranxeiro	471 767

Cultura galega na diáspora

Artigo principal: Cultura galega na diáspora.

Véxase tamén

Bibliografía

• "emigración". Enciclopedia Galega Universal 8. Ir Indo Edicións. 1999-2002. pp. 75–80. ISBN 84-7680-288-9. 
• Alén, María Pilar (2008). "El tema de la emigración en los compositores gallegos (ca. 1880-1920)" (PDF). Anuario Brigantino (en castelán) (31): 375–398. ISSN 1130-7625. 
• Álvarez, Patricia; Ruiz, Pedro et al. (1996). "La emigración". Historia ilustrada de Vigo (en castelán) II. Faro de Vigo. pp. 567–578. ISBN 84-87657-98-2. 
• Azcárate, B.; Rodríguez, J. J. (2017). Pasajeros de tercera clase. La odisea migratoria trasatlántica a través de las memorias de viaje… (PDF) (en castelán). Ministerio de Educación Cultura y Deporte. ISBN 978-84-8417-517-9. 
• Blanco Campaña, Xosé Luís (1995). Radio e prensa na Galicia exterior. Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1304-5. 
• Botana Iglesias, Rocío (2014). Pasaje para América. Microhistoria de la emigración gallega a ultramar en la segunda mitad del siglo XX: el caso de la comarca de Compostela (en castelán). USC. Arquivado dende o orixinal (tese) o 28 de outubro de 2023. Consultado o 28 de outubro de 2023. 
• Cagiao Vila, María del Pilar (1997). Muller e emigración. A nosa diáspora. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1991-4. 
• ——— (2007). "Galegos de ultramar: de emigrados a emigrantes". A gran historia de Galicia. 20. 10. 1. La Voz de Galicia. ISBN 978-84-96931-00-8. 
• ———; Núñez, Xosé M. (2007). "Os galegos de ultramar: Galicia e o Río de la Plata". A gran historia de Galicia. 21. 10. 2. La Voz de Galicia. ISBN 978-84-96931-00-8. 
• Consejo Superior de Emigración (1908). Ley de Emigración de 21 de diciembre de 1907. Reglamento provisional para su ejecución (en castelán). Imprenta de la Sucesora de M. Minuesa de los Ríos. 
• Cuesta Gutiérrez, Luisa (2021) [1932]. La emigración gallega a América (facsímile) (en castelán). Consello da Cultura Galega. ISBN 978-84-17802-40-0. 
• Cupeiro Vázquez, Bieito (1989). A Galiza de alén mar. Ediciós do Castro. ISBN 84-7492-447-2. 
• Díaz Rey, María (2005). "Exilio". Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada (DVD). El Progreso. ISBN 84-87804-88-8. 

• Feijóo Sotomayor, Urbano (1853). Isla de Cuba: Inmigración de trabajadores españoles: documentos y memoria escrita sobre esta materia (en castelán). Imprenta de J.M. Eleizegui. 
• Gandara Feijóo, Alfonso (1981). La emigración gallega a través de la historia (en castelán). Editorial Limbo. ISBN 84-85457-04-8. 
• González López, Emilio (1980). Historia de Galicia. Biblioteca Gallega. Serie Nova (en castelán). La Voz de Galicia. ISBN 84-85287-22-3. 
• Hernández Borge, Julio (2012). "Mujeres y niños en la última fase de la emigración española a América". Semata (en castelán) (USC) (45): 451–469. ISSN 1137-9669. 
• Juana López, Jesús de; Fernández, M. Á. (1991). "El papel de la emigración". Historia de Galicia (en castelán). 3 La época moderna. Faro de Vigo. pp. 732–744. ISBN 84-404-9520-X. 
• Losada, Abel (1995). As relacións económicas entre Galicia e os países de destino da emigración. Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1306-1. 
• Míguez Macho, A. (2011). "La involución industrial de Galicia, la inercia agraria y la emigración". Historia breve de Galicia (en castelán). Silex. pp. 153–163. ISBN 978-84-7737-507-4. 
• Neira Vilas, Xosé (2011). A prensa galega de Cuba. Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. ISBN 978-84-453-5020-1. 
• Núñez Seixas, Xosé Manoel (2002). O inmigrante imaxinario: estereotipos, representacións e identidades dos galegos na Arxentina, 1880-1940. USC. ISBN 84-8121-977-0. 
• ——— (2005). "EMIGRACIÓN". Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada (DVD). El Progreso. ISBN 84-87804-88-8. 
• ———; Farías, Ruy (2010). "Las autobiografías de los inmigrantes gallegos en la Argentina (1860-2000)" (PDF). Migraciones y Exilios (en castelán) (11): 57–80. ISSN 1577-3256. 
• Otero Pedrayo, R. (1954). Vivencias, dolor y esperanza de la emigración gallega. Discurso inaugural leído en la Universidad de Santiago de Compostela (en castelán). Santiago de Compostela. 
• Pena, A.; Mesquita, M.; Vicente, P. (coord.) (2015). Emigración e exilio nos Estados Unidos de América: experiencias de Galicia e Azores. Santiago de Compostela: CCG. ISBN 978-84-92923-63-2. 
• Peña Saavedra, Vicente (dir.) (1998). Repertorio da prensa galega da emigración. Santiago de Compostela: CCG. ISBN 84-87172-30-X. 
• Pérez Leira, Lois (2009). Protagonistas de una epopeya colectiva (en castelán) (2ª ed.). Vigo: Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo. ISBN 978-84-936759-8-1. 
• ——— (2011). Protagonistas de una epopeya colectiva (en castelán) 2. Vigo: Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo. ISBN 978-84-938464-4-2. 
• Rodríguez Galdo, María Xosé (1996). O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX. Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1518-8. 
• Sales de Bohigas, Nuria (1974). Sobre esclavos, reclutas y mercaderes de quintos (en castelán). Barcelona: Editorial Ariel. 
• Sánchez López, Francisco (1967). Movimientos migratorios de Galicia (en castelán). Faro de Vigo; Editorial Compostela. 
• Vázquez González, A. (2002). "Os novos señores da rede comercial da emigración a América por portos galegos…". Estudios Migratorios (CCG) (13-14): 9–49. ISSN 1136-0291. 
• Vilavedra, Dolores (2015). "A emigración cara a Europa na literatura galega". Emigración y literatura. USC. pp. 187–201. ISBN 978-84-16533-07-7. 
• Villar Ponte, Antón (1959). "El problema de la emigración". Revista de Economía de Galicia (en castelán) (11-12): 44–47. ISSN 0484-6990. 
• Villares, Ramón (1980). "A emigración". Historia de Galiza. Caixa de Aforros de Galicia. Caja de Ahorros de Galicia. Editorial Alhambra. pp. 228–237. ISBN 84-205-0758-X. 
• ——— (1996). "A emigración". Nova historia de Galicia. Tambre. pp. 365–375. ISBN 84-88681-27-5. 
• Vincenti Reguera, Eduardo (1908). Estudio sobre emigración (en castelán). Madrid: Imprenta de los Hijos de M. G. Hernández. 

Outros artigos

• Congreso da Emigración Galega
• Literatura galega do exilio
• Exilio galego de 1936
• Pangaleguismo
• Estudos Migratorios
• Álbum da Emigración
• Publicacións impresas da diáspora galega

Ligazóns externas

• A grande epopea de Galicia (2022). Serie documental, de oito capítulos, da Televisión de Galicia.