Río Amazonas

río en América do Sur

O río Amazonas (tamén chamado Paraná-Uassú ou Paranaguasú polas tribos tupí-guaranís[1]) é un río suramericano que nace na Cordilleira dos Andes, no lago Lauri ou Lauricocha, no Perú, pasa por Colombia, atravesa o Brasil e desauga no océano Atlántico, xunto á Illa do Maraxó, no Brasil, onde entra polo estado homónimo. E ao longo do seu curso recibe os nomes de Tunguragua, Marañón, Ucayali, Solimóns e finalmente Amazonas. É o río máis longo e caudaloso do mundo, e contén máis auga que o Nilo, o Yangtzé e o Mississippi xuntos, supoñendo preto dunha quinta parte da auga doce en estado líquido do planeta.[2] O Amazonas, ten a conca hidrográfica máis grande do mundo, ao redor de 7.4 millóns de quilómetros cadrados, representa aproximadamente a quinta parte do caudal fluvial do planeta. De feito, este río ten a maior conca hidrográfica do mundo incluso contando unicamente a rexión que atravesa Brasil, que supón a quinta parte do seu volume.[3][4] Estudos realizados por investigadores brasileiros e peruanos en 2007 e 2008 apuntaban a que era o río de maior lonxitude. [nota 1] No ano 2010, finalmente, confirmouse que era o río máis longo do mundo, con 7062 km de lonxitude desde o seu nacemento na Quebrada de Apacheta, rexión de Arequipa, Perú.[7]

Río Amazonas
Apurímac, Ene, Tambo, Ucayali, Solimoes, Paraná-Uassú, Paraná-Tinga, Amazonas
Localización administrativa
Estado Perú (nacemento)
Colombia
Brasil (desembocadura)
División Departamento de Loreto (Perú)
borde Departamento Amazonas (Colombia)
borde Amazonas (Brasil)
Pará (Brasil)
borde Amapá (Brasil)
Localización xeográfica
Océano / MarOcéano Atlántico
ContinenteAmérica do Sur
CuncaAmazonas
Xeografía
AfluentesEsquerda: Marañón, Japurá/Caquetá, Río Negro/Guainía, Putumayo
Dereita: Ucayali, Purús, Madeira, Xingu, Tocantins
Cidades ribeiregasIquitos (Perú); Caballococha (Perú), Santa Rosa del Yavarí (Perú); Leticia (Colombia); Puerto Nariño (Colombia); Tabatinga (Brasil); Manaus (Brasil); Santarém (Brasil); Belém do Pará (Brasil); Macapá (Brasil).
Características
Lonxitude máxima7062 km
Altitude5597 m
Outros datos
Lugar de nacementoCordilleira dos Andes
Nevado Mismi, Arequipa, o Perú
Lugar de desembocaduraOcéano Atlántico
Caudal medio219 000 m³/s
Superficie conca7 050 000 km²
Mapa

Sistema fluvial do Amazonas

O Amazonas e a súa fonte

Nas súas extensións superiores, sobre a confluencia do río Negro o Amazonas é chamado Solimões no Brasil; con todo, no Perú, Colombia, así como o resto do mundo hispanohablante, o río é xeralmente chamado Amazonas río abaixo desde a confluencia dos ríos Marañón e Ucayali no Perú. O sistema fluvial Ucayali- Apurímac é considerado a principal fonte do Amazonas, coa que é o seu principal afluente o arroio glacial Carhuasanta que flúe da montaña Mismi.

O ancho do Amazonas é de entre 1.6 e 10 km (quilómetros) na súa etapa baixa, pero expándese (durante a tempada húmida) ata 48 km ou máis. O río entra no océano Atlántico nun amplo estuario con 240 km de ancho.[8] A boca do sistema principal é de 80 km. Debido ás súas vastas dimensións, é ás veces chamada o Río Mar. O primeiro ponte no sistema fluvial do Amazonas (sobre o río Negro) foi inaugurado o 24 de outubro de 2011 preto de Manaus, Brasil.

O río proporciona grandes beneficios comerciais a cidades amazónicas como Iquitos, Leticia, Manaus e Belém.

Orixe do nome editar

A voz Amazonas provén de río das Amazonas, dado ao río Marañón por Francisco de Orellana logo de enfrontarse a unha etnia local na cal homes e mulleres se defendían por igual. Orellana derivou o nome do mito grego das guerreiras amazonas de Asia e África,[9][10] narrado por Heródoto e Diodoro. Con todo, é moi probable que a palabra Amazonas fose unha deformación por falso amigo paronomásico dunha palabra indíxena cuxa pronuncia a oídos españois era semellante a Amazonas, palabra indíxena que significaba ‘rompedor de embarcacións’;[11] isto especialmente entre os marayoara, que podían observar o tremendo macareu, chamado pororoca na rexión amazónica, que este río provoca ao contactar na súa desembocadura co océano Atlántico.

Antes da conquista, o río non tiña un nome único; pola contra, os indíxenas nomeaban indistintamente ás diferentes seccións con voces como Paranaguazú (Gran Parente do Mar), Guyerma; Solimões, etc. En 1500, Vicente Yáñez Pinzón, comandante dunha expedición de exploración española, converteuse no primeiro europeo en aventurarse polo río logo de descubrir que as súas augas eran navegables e bebibles. Pinzón chamou ao curso da auga o río Santa María da Mar Doce, que finalmente foi abreviado a Mar Doce (nome que tamén se deu nesas épocas ao río da Prata). Durante algúns anos posteriores a 1502 tamén se lle coñeceu como Río Grande e Orellana. Os compañeiros de Pinzón bautizaron ao desaugadoiro como río Marañón, voz de probable orixe indíxena. É posible tamén que o nome derive do español maraña, en representación das enormes dificultades que aqueles homes atoparon ao explorar a área. En todo caso, a designación persistiu ata os nosos días no do Estado brasileiro de Maranhão e no do río homónimo no Perú.

Curso do río editar

 
Mapa mostrando o traxecto do río Amazonas e os seus afluentes, e a área aproximada da súa cunca hidrográfica

A fonte máis alta e afastada do Amazonas foi situada na cordilleira Chila, nas saias do nevado Mismi, en Arequipa, Perú. Entre os diversos nomes que recibe o río Amazonas ao longo do seu curso, destacan, sucesivamente, os seguintes: Lloqueta, Apurímac, Ene, Tambo, Ucayali, Marañón e Amazonas. Cando o río entra no Brasil pasa a denominarse río Solimões durante un bo tramo. Logo volve adoptar o nome de río Amazonas na confluencia co río Negro. Logo da confluencia entre o Apurímac e o Ucayali, o río deixa atrás o territorio andino e entra nunha planicie aluvial inundable e suavemente ondulada. Percorre tamén a fronteira peruano-colombiana e despois fai fronteira tripartita co Brasil

 
O "Encontro das Augas", preto de Manaus, é a confluencia do río Negro, de augas máis escuras, co río Solimões, de augas máis claras.

Xa no Brasil, as escuras augas do río Negro únense ás do Amazonas, de cor areosa, observándose o contraste notorio das cores das augas, que practicamente non se mesturan durante uns 6 km, debido á diferenza de densidades e de temperatura e, sobre todo, á similar profundidade e velocidade das dúas correntes fluviais no punto de confluencia.

Nalgúns puntos, o río divídese en ramificacións, ou múltiples canles, a miúdo moi longos, con canles interiores e laterais, todos conectados por un complicado sistema de canles naturais que cortan as terras baixas e planas do igapó,[12] que non adoitan superan os 5 metros sobre o leito baixo do río en moitas illas. Nas angosturas de Óbidos, a 600 km do mar, o río estréitase, discorrendo nunha única corrente de 1.6 km de ancho e 100 m de profundidade, cunha velocidade media de 7 km/h.

Desde a illa de Canaria na Gran Curva cara ao río Negro, 1000 km corrente abaixo, só se atopan terras moi baixas, similares ás da desembocadura. Vastas extensións do terreo están completamente asolagadas, mesmo profundamente, asomando sobre a auga só as copas das árbores.

 
Desembocadura do Amazonas nunha foto de satélite tomada en 1990.

Desde cerca da desembocadura do río Negro ata Serpa, na marxe oposta ao río Madeira, as beiras do Amazonas son baixas, comezando a elevarse nas proximidades de Manaus formando outeiros suaves. En Óbidos, o sistema evoluciona ata transformarse nunha barranca de 17 m rodeada de outeiros baixos. O baixo Amazonas podería ter sido no pasado un golfo no océano Atlántico, cuxas augas erosionaron os outeiros proximos a Óbidos.

Só un 10 % da auga transportada polo río penetra na poderosa corrente de Óbidos, moi pouca da cal se origina na pendente norte do val. A área de drenaxe do Amazonas ao oeste de Óbidos é duns 5 millóns de quilómetros cadrados e cara ao leste, dun millón de quilómetros cadrados (aproximadamente un 20 %).

No curso inferior do río, a beira norte consiste nunha serie de abruptas mesetas que se estenden por uns 240 km, desde a marxe oposta á desembocadura do río Xingú ata Monte Alegre.

Estas estruturas están cortadas en forma de bancais. Monte Alegre alcanza unha altura de varios centos de metros. Na marxe meridional, sobre o río Xingú discorre unha líña case ininterrompida de barrancas baixas que bordean a planicie aluvial e se estenden case ata Santarém. O conxunto é unha sucesión de grandes curvas que finalmente torcen cara ao suroeste e se funden cos outeiros que forman a marxe de bancais do val do río Tapajós.

Belém é a principal cidade e porto da desembocadura do río no océano Atlántico. A localización exacta da embocadura do Amazonas e a súa largura son temas de disputa debido á peculiar xeografía da zona. Os ríos Pará e Amazonas están conectados por unha serie de canles fluviais naturais chamados furos, preto da cidade de Breves. Entre estas canles áchase Marajó, a maior illa do mundo rodeada tanto por auga doce como por auga mariña

Incluíndo o río Pará e a illa de Marajó, o esteiro do Amazonas ten unha largura duns 325 km, medida desde o cabo Norte, ao leste de Pracuúba, no estado de Amapá, ata Ponta da Tijoca, preto da cidade de Curuçá. Unha medida máis conservadora, excluíndo o esteiro do río Pará, desde a embocadura do río Araguari en Amapá, ata a Ponta do Navío, na costa norte de Marajó, aínda dá unha lonxitude de aproximadamente 180 km. Se só se considera a canle principal do río, entre as illas de Curuá, en Amapá, e Jurupari, en Pará, a lonxitude decae ata uns 15 km.

Os verquidos transportados polo río son responsables dos fondos lamacentos que cobren unha área de 1,3 millóns de quilómetros cadrados, influíndo na salinidade, pH, penetración da luz e sedimentación dunha ampla área do Atlántico norte tropical.

Xeografía editar

A cantidade de auga doce lanzada no Atlántico é xigantesca: preto de 190 000 m³/s na estación de choivas, ou un quinto de toda a auga fluvial do planeta. Na verdade, o Amazonas é responsable dun quinto do volume total de auga doce que desauga nos océanos de todo o mundo. Dise que a auga aínda é doce mesmo a quilómetros de distancia da costa, e que a salinidade do océano é ben máis baixa ca o normal 150 km en mar aberto.

O Amazonas, que pode ter 40 km de anchura en períodos de chea, é navegable por navíos oceánicos de porte medio ata Iquitos, a 3500 km do mar.

Caudal editar

Caudal medio mensual do Amazonas (m³/s) medido nunha estación ás aforas de Óbidos
Datos dos últimos 70 anos (anual 176 000 m³/s)

Estimación do caudal medio mensual do Amazonas (en m³/s)
na desembocadura, tendo en conta os catro últimos afluentes (anual 209.000 m³/s)

Fauna e flora editar

Toda a fauna da selva tropical húmida suramericana está presente na Amazonia. Os científicos afirman que alí existen innúmeras especies de plantas aínda sen clasificación, millares de especies de paxaros, innúmeros anfibios e millóns de insectos.

Desde os insectos ata os grandes mamíferos como o puma, a denta e os veados, réptiles como a tartaruga, a anaconda, o caimán e a víbora. Hai paxaros e peixes de todas as especies, plumaxes e peles. Nas lagoas ao longo do Amazonas florece a planta Victoria Rexia, cuxas follas circulares chegan a máis dun metro de diámetro.

É tan amplo o seu número de especies de peixes e plantas acuáticas que enumeralas todas sería imposible. Para todos os afeccionados ao acuarismo, trátase da fonte que proporciona a maior cantidade de especies de peixes que hoxe en día poboan os comercios e acuarios de todo o mundo.

Pulmón do planeta editar

Cientificamente, trátase dun equívoco chamar as forestas tropicais de "Pulmón do planeta". Hai varios motivos para iso, como por exemplo:

  • O pulmón é un órgano que absorbe osíxeno e elimina gas carbónico, ou sexa, "produce" gas carbónico.
  • Outro feito é que a maior parte da produción do osíxeno que respiramos provén de microorganismos (algas e cianofíceas) e que a súa produción de osíxeno por fotosíntese supera en moito o seu consumo pola respiración. Mentres que nas forestas tropicais o osíxeno producido pola fotosíntese durante o día (fase clara) é consumido en gran parte á noite (fase escura) pola respiración das mesmas. Apenas forestas que aínda están en desenvolvemento producen máis osíxeno do que consomen, e as forestas tropicais na súa gran maioría xa están en proceso de estabilidade ecolóxica.

Portos editar

Os portos máis importantes do río Amazonas fican nas cidades de Iquitos, no Perú, Leticia en Colombia e Manaus no Brasil.

Estrada editar

Un pouco ao sur do Amazonas está a Estrada Transamazónica, como un longo canal de poeira e barro, resultado dunha das aventuras máis ousadas xamais tentadas na maior de todas as rexións forestais do mundo. A estrada BR-233 imita o curso do río Amazonas, pois avanza en forma paralela a este. Ten, de acordo cos números oficiais, cinco mil quilómetros de lonxitude, a pesar de estar invadida pola foresta en varios treitos. A estrada, iniciada no período da ditadura militar, nunca fixo uso nin dos miles de millóns de dólares, nin das esperanzas de desenvolvemento, depositadas nela, mais foi unha grande indutora da deforestación ao longo do seu curso.

Desnivel nos últimos quilómetros editar

O río Amazonas, cuxo curso é moi plano (20 m de desnivel nos últimos 1500 quilómetros) antes da súa desembocadura, constitúe un caso moi especial de Mareas oceánicas. Na rexión do río Amazonas, tales mareas son coñecidas como pororoca, e son unha atracción turística. Os primeiros resultados dunha investigación realizada por institucións brasileiras asociadas no marco do programa HiBAn (Hidroloxía da bacía amazónica) permiten entender mellor a influencia da marea no funcionamento hidrodinámico do Amazonas ao se aproximar ao océano e, de maneira máis particular, medir o seu impacto nas pulsacións do caudal do río e no transporte de sedimentos en dirección ao océano.

Grupos indíxenas editar

No territorio ao longo do río Amazonas moran innúmeros grupos nativos precedentes orixinalmente do Perú, de Colombia e do Brasil.

Afluentes principais editar

Do nacemento á foz.

Cidades principais editar

Da nacente á foz:

Notas editar

  1. Normalmente, o río Nilo era considerado o de maior lonxitude do mundo, cuns 6650 km,[5] e o Amazonas o segundo, cuns 6400 km.[6] Estudos brasileiros e peruanos en 2007 e 2008 engadían as canles formadas pola marea na súa desembocadura máis meridional, ademais do estuario do Tocantins en Pará, concluíndo así nunha lonxitude total de 6992 km. Con todo, aínda en 2010 seguía sendo un tema aberto á interpretación e debates continuos.
  1. Instituto de Investigaciones de la Amazonia Peruana-HAP (agosto do 2008). El mar dulce: El majestuoso Amazonas (PDF) (en castelán). Iquitos. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de abril de 2021. Consultado o 14 de abril do 2021. 
  2. C. Davis, Kenneth (2012). Que Se Yo de Geografía: Todo lo que Necesitas Saber Acerca del Mundo. Harper Collins E Books. 
  3. Tom Sterling: Der Amazonas. Time-Life Bücher 1979, 7th German Printing, p. 19
  4. Smith, Nigel J.H. (2003). Amazon Sweet Sea: Land, Life, and Water at the River's Mouth. University of Texas Press. pp. 1–2. ISBN 978-0-292-77770-5. 
  5. "Nile River". Encyclopædia Britannica. 2010. Consultado o 3 de agosto de 2010. 
  6. "Amazon River". Encyclopædia Britannica. 2010. Consultado o 3 de agosto de 2010. 
  7. "Confirmado: manantial arequipeño Apacheta da origen al río Amazonas". El Comercio (en castelán). 1 de decembro do 2010. Consultado o 15 de abril do 2021. 
  8. Amazon (river) (2007 ed.). Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Martes, 13 de setembro de 2011. Arquivado dende o orixinal o 15 de xaneiro de 2007. Consultado o 12 de agosto de 2007. 
  9. "Apollonius Rhodius, Argonautica, Book 2". Arquivado dende o orixinal o 30 dem agosto de 2017. Consultado o 16 de abril do 2021. 
  10. "Argonautica Book 2". Arquivado dende o orixinal o 5 de outubro de 2018. Consultado o 16 de abril do 2021. 
  11. "Amazon River", Encarta Encyclopedia, Microsoft Student 2009 DVD.
  12. Igapó é unha palabra que se usa en Brasil para denominar aos bosques amazónicos asolagados por augas negras. Estes bosques pantanosos e similares, están asolagados estacionalmente con auga doce. Polo xeral están presentes ao longo dos tramos baixos dos ríos e ao redor dos lagos.

Véxase tamén editar

Outros artigos editar