Mitoloxía grega

A mitoloxía grega comprende a colección de mitos e lendas sobre deuses gregos e heroes antigos, ós que se suman diferentes animais e seres monstruosos, orixinariamente creada e difundida dentro da tradición oral e poética desta antiga civilización do Mediterráneo oriental. Nestas narracións descríbese ós deuses e a súa xenealoxía, a natureza do mundo e os cultos e prácticas rituais. As fontes superviventes da mitoloxía grega (Homero, Hesíodo, Apolodoro, Pausanias, etc) son transcricións destas narracións faladas, ou ben revisións literarias posteriores.

O termo grego mythologia compúñase de dúas palabras: mythos, un discurso ritualizado, e logos, un argumento ou historia convincente e ordenada.

Para unha adecuada comprensión e interpretación dos diferentes mitos gregos cómpre atender non só ás fontes escritas senón tamén ás representacións que quedaron plasmadas na cerámica, a pintura ou a escultura.^[1]

Historia

Prometeo rouboulles o lume aos deuses

Nas diversas lendas, historias e himnos, os deuses da Grecia antiga son case todos descritos como humanos en aparencia, aínda que non envellecen, son case inmunes a todas as feridas^[2] e enfermidades e capaces de transformarse en persoas ou animais,^[3] e de tornarse invisibles, viaxar grandes distancias case instantaneamente e falar a través dos seres humanos con ou sen o seu coñecemento. Cada deidade tiña a súa aparencia, atributos específicos,^[4] xenealoxía, intereses, personalidade e área de especialidade. Porén, estas descricións sufrían variacións locais que non sempre concordaban coas empregadas noutras partes do mundo helénico da época. Cando se aludía a eles na poesía ou na oración, facíase mediante unha combinación do seu nome e epítetos, servindo estes para identificalos polas devanditas distincións do resto dos deuses; de xeito similar mencionábanse os heroes nas sagas míticas, como a Ilíada ou a Odisea.

Nas lendas, os deuses gregos son descritos coma unha longa familia multixeracional. Os seus membros máis vellos crearon o mundo tal e como o coñecemos. Os deuses da xeración máis recente (e relevante) para a antiga relixión grega aparecéranse en persoa aos gregos, segundo se describe nos poemas épicos durante a "idade dos heroes", o que se entende como unha referencia á arcaica idade escura (sobre 1200 a 800 a. C.) que precedeu á civilización clásica grega. Proporcionaron aos belicosos antepasados un número limitado de milagres, ensinándolles unha selección de habilidades útiles ademais dos métodos de adoración aos deuses, premiaron a virtude e castigaron o vicio, e procrearon fillos con humanos (Heracles, Aquiles, Eneas). Estes nenos, metade humanos metade deuses, son coñecidos como "os heroes", e ata o establecemento da democracia os seus descendentes reclamaban o dereito a gobernar sobre a base da súa divina ascendencia e presunta habilidade divinamente herdada de gobernar ben.^[5]

Os deuses do panteón grego adoptaban figuras e comportamentos humanos e personificaban as forzas do Universo. Igual que os homes, os deuses helenos eran impredecibles e por iso unhas veces tiñan un sentido estrito da xustiza e outras eran crueis e vingativos. Así, podían ser xustos e xenerosos nun momento e tamén podían mentir, roubar, castigar cruelmente e mesmo matar, raptar ou violar noutro momento. O seu favor alcanzábase por medio dos sacrificios e da piedade, pero estes procedementos non eran sempre efectivos posto que os deuses eran moi volubles.

A mitoloxía grega foi herdada pola romana, que se limitou a cambiar o nome de deuses e personaxes de importancia.^[6] Tamén se relacionan no aspecto mitolóxico da relixión: crenzas, tradicións e todo o ligado ou referente a mitoloxía.

Harpía, nunha miniatura medieval

Pero na mitoloxía grega non só existen deuses e heroes. Tamén hai unha longa serie de seres híbridos con parte humana (ou non) e parte animal: sereas (con corpo de ave e cabeza de muller), centauros (corpo de cabalo e torso humano), esfinxes (corpo de león, rostro de muller e ás de ave de rapina), harpías (con corpo de ave e fortes gadoupas -ás veces pezuños- e cabeza de muller), quimeras (corpo de león, rabo de serpe e unha cabeza de cabra no medio do lombo), etc. Tamén hai animais monstruosos, como Cérbero (un can de tres cabezas que vixiaba o Inframundo) ou a Hidra de Lerna (unha serpe de de ata cen cabezas).

Visión xeral

Baco meniño (nome de Dionisio para os romanos), de Guido Reni (c. 1623)

O espectro da mitoloxía grega é enorme. Abrangue desde os crimes máis crueis dos primeiros deuses e as sanguentas guerras de Troia e Tebas, á infancia de Hermes e o sufrimento de Deméter por Perséfone.

Do mesmo xeito que os seus veciños, os gregos acreditaban un panteón de deuses e deusas que se asociaban a aspectos específicos da vida. Afrodita, por exemplo, era a deusa do amor, mentres que Ares era o deus da guerra e Hades o dos mortos.

Algunhas deidades como Apolo e Dioniso revelaban personalidades complexas e unha variedade de funcións, en canto outros como Hestia (literalmente "lar") e Helios ("sol") eran pouco máis que personificacións. Existían tamén deidades de lugares específicos, como os deuses de ríos e ninfas de nacentes e cavernas. Tumbas de herois e heroínas locais eran igualmente veneradas.

A pesar de que centenas de seres puideran ser considerados deuses ou herois, algúns non representaban máis que folclore ou eran honrados soamente en lugares (Trofonio) ou festivais específicos (Adonis).

Rituais de maior ámbito e os grandes templos eran dedicados, na súa maioría, a un selecto círculo de deuses, especialmente os doce Olímpicos, pero tamén a Heracles e Asclepio. Estas deidades eran o foco central dos cultos panhelénicos.

Moitas rexións e vilas tiñan os seus propios cultos ás ninfas, deuses menores ou aínda a herois e heroínas descoñecidos noutros lugares. A maioría das cidades adoraban os deuses maiores con rituais peculiares e tiñan para estes lendas igualmente propias.

A mitoloxía como fonte de inspiración

A mitoloxía foi unha fonte básica de inspiración para os autores gregos, desde Homero na épica coa Odisea e a Ilíada, ata as grandes Traxedias gregas, con Esquilo, Sófocles e Eurípides. Dentro desta influencia da mitoloxía na literatura destacan a saga troiana (Aquiles, Ulises, Heitor, Paris, Helena, Agamenón, Menelao, Ifixenia, etc) e a saga tebana (Edipo, Iocasta, Antígona, Orestes, etc).

Pero mantivo unha influencia clara nas artes da civilización occidental en tódalas épocas posteriores (escultura, pintura, literatura, música) que recolleron nos mitos gregos material para os argumentos ou motivos no caso das artes plásticas. A linguaxe tamén se viu influenciada polos relatos mitolóxicos.

Xenealoxía dos deuses gregos segundo Herodoto

Caos
o baleiro

Tártaro
o Abismo

Xea
a Terra

Eros
o Desexo^[7]

Érebo
as Tebrass

Nicte
a Noite

Moro
a Condena

Oniros
os Ensoños

Némesis
a Vinganza

Momo
a Culpa

Filotes
o Afecto

Geras
a Vellez

Tifón
a Tempestade

Urano
o Ceo

Ourea
as Montañas

Ponto
o Mar

Éter
o Firmamento

Hemera
o Día

Tánato
a Morte

Hipnos
o Soño

Eris
a Discordia

Apate
a Falsedade

Ezis
a Angustia

Moiras &
Keres

Erinias

Xigantes (mitoloxía grega)

Melíades

Afrodita^[8]

Hecatónquiros

Titanes

Ciclopes

Oceánides

Deméter

Hestia

Hera

Helíades

Hades

Poseidón

Zeus

Musas

Atlas

Ío

Pléione

Apolo

Artemisa

Perséfone

Atenea

Hebe

Hefesto^[9]

Ares

Híades

Hespérides

Pléyades

Hermes

Afrodita^[8]

Dioniso

Eros^[7]

Notas

↑ Por exemplo, na cerámica grega do século VIII a. C. xa aparecen escenas do ciclo troiano ou das fazañas de Heracles.
↑ Na Guerra de Troia, o deus Ares -que apoiaba ós troianos- foi ferido por Diomedes (axudado por Atenea), e tivo que retirarse da loita. O propio Zeus foi derrotado polo monstro Tifón, que lle cortou os tendóns e o deixou abandonado nunha cova, ata que foi rescatado por Hermes.
↑ Zeus foi un verdadeiro experto en recorrer a transformacións para poder seducir ás numerosas amantes que tivo.
↑ Para Zeus, o lóstrego; para Poseidón, o tridente, para Hermes, as sandalias aladas, para Asclepio, un caxato polo que rube unha serpe.
↑ Cómpre ter presente que tamén houbo heroes moi afamados que non foron fillos de ningún deus, como Teseo ou Perseo.
↑ Así, por exemplo, o Zeus grego é o Xúpiter romano; a Atenea grega é a Minerva romana; e o Ares grego será o Marte dos romanos.
↑ ^7,0 ^7,1 Orixe conflitivo. A Eros xeralmente menciónase como o fillo de Afrodita e Ares, pero a Teogonía de Hesíodo cítao como un dos seres primordiais, nado do baleiro (Caos).
↑ ^8,0 ^8,1 Existen dúas fontes principais contradictorias que afrontan a orixe de Afrodita: Hesíodo (Teogonía) afirma que "nace" da escuma do mar despois de que Crono castrou a Urano, o que implicaría que é filla de Urano; pero Homero (Ilíada, libro V) ten a Afrodita como filla de Zeus e Dione. Segundo Platón (O banquete 180e), ambas foron completamente diferentes: Afrodita Urania e Afrodita Pandemos.
↑ Segundo Homero, nunha versión sustentada ademais por pinturas de cerámica ática, Hefesto foi o fillo de Zeus e Hera. Pero na Teogonía de Hesíodo 924ff, Hera dálle vida asexualmente, para vingarse de Zeus e o nacemento asexual de Atenea. Varios textos serodios tamén atestiguan isto, a saber. Biblioteca mitolóxica I, 3.5; Hixino, Prólogo das Fábulas.

Véxase tamén

Bibliografía

Carmona Muela, Juan (2018 (5ª ed, 3ª reimp)). Iconografía clásica. Guía básica para estudiantes. Akal. ISBN 9788446029397. (en castelán)
Elvira Barba, Miguel Ángel (2017). Arte y mito. Manual de iconografía clásica. Sílex. ISBN 9788477378464. (en castelán)
Graves, Robert (2019). Los mitos griegos. Gredos. ISBN 9788424999940. (en castelán)
Grimal, Pierre (1981, 1ª ed; 2017, 7ª reimpr.). Diccionario de mitología griega y romana. Paidós. ISBN 9788449324574. (en castelán)
Hixino (2009). Fábulas mitológicas. Alianza Editorial. ISBN 9788420650722. (en castelán)
Pseudo-Apolodoro (2016). Biblioteca mitológica. Alianza Editorial. ISBN 9788491044277. (en castelán)

Ligazóns externas

Greek Mythology Link de Carlos Parada (en inglés)
Theoi Project, unha guía do antigo panteón grego (en inglés)
Encyclopedia Mythica (en inglés)
Perseus Digital Library, colección de textos completos de fontes clásicas e comentarios sobre literatura, filosofía e historia gregas, romanas e modernas (en inglés)

[1] Por exemplo, na cerámica grega do século VIII a. C. xa aparecen escenas do ciclo troiano ou das fazañas de Heracles.

[2] Na Guerra de Troia, o deus Ares -que apoiaba ós troianos- foi ferido por Diomedes (axudado por Atenea), e tivo que retirarse da loita. O propio Zeus foi derrotado polo monstro Tifón, que lle cortou os tendóns e o deixou abandonado nunha cova, ata que foi rescatado por Hermes.

[3] Zeus foi un verdadeiro experto en recorrer a transformacións para poder seducir ás numerosas amantes que tivo.

[4] Para Zeus, o lóstrego; para Poseidón, o tridente, para Hermes, as sandalias aladas, para Asclepio, un caxato polo que rube unha serpe.

[5] Cómpre ter presente que tamén houbo heroes moi afamados que non foron fillos de ningún deus, como Teseo ou Perseo.

[6] Así, por exemplo, o Zeus grego é o Xúpiter romano; a Atenea grega é a Minerva romana; e o Ares grego será o Marte dos romanos.

[eros-7] 7,0 ^7,1 Orixe conflitivo. A Eros xeralmente menciónase como o fillo de Afrodita e Ares, pero a Teogonía de Hesíodo cítao como un dos seres primordiais, nado do baleiro (Caos).

[aphrodite-8] 8,0 ^8,1 Existen dúas fontes principais contradictorias que afrontan a orixe de Afrodita: Hesíodo (Teogonía) afirma que "nace" da escuma do mar despois de que Crono castrou a Urano, o que implicaría que é filla de Urano; pero Homero (Ilíada, libro V) ten a Afrodita como filla de Zeus e Dione. Segundo Platón (O banquete 180e), ambas foron completamente diferentes: Afrodita Urania e Afrodita Pandemos.

[9] Segundo Homero, nunha versión sustentada ademais por pinturas de cerámica ática, Hefesto foi o fillo de Zeus e Hera. Pero na Teogonía de Hesíodo 924ff, Hera dálle vida asexualmente, para vingarse de Zeus e o nacemento asexual de Atenea. Varios textos serodios tamén atestiguan isto, a saber. Biblioteca mitolóxica I, 3.5; Hixino, Prólogo das Fábulas.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]