Imperio Español

O Imperio Español, tamén coñecido como monarquía española, foi un imperio colonial que existiu durante a Idade Moderna. Composto polo conxunto de territorios de España -ou das dinastías reinantes en España- en África, Asia, América, Europa e Oceanía ao longo da historia. Tras o descubrimento de América en 1492, España colonizou grandes extensións de territorio en América, desde o actual suroeste dos Estados Unidos, México, e o Caribe, ata Centroamérica e a maior parte de Suramérica. Estes territorios agrupáronse inicialmente en dous vicerreinados, o da Nova España e o do Perú. Co descubrimento e asentamento de varios arquipélagos do Pacífico a finais do século XVI, incorporáronse ao imperio as Indias Orientais Españolas formadas por Filipinas, Guam e as Illas Marianas, así como as Carolinas e Palau baixo a xurisdición da Nova España.

Imperio Español

Monarquía universal española(Monarquía hispánica /Monarquía de España /Monarquía española) (es)
Himno	Marcha Real
Localización
40°N 0°L
Capital	Valladolid city (en) Toledo Madrid city (en) (1606–)
Poboación
Poboación	60.000.000 (1790) (3 hab./km²)
Lingua oficial	lingua castelá
Relixión	Igrexa católica latina e catolicismo
Xeografía
Parte de	Dinastía filipina (1580–1640)
Superficie	20.000.000 km²
Datos históricos
Precedido por	Coroa de Aragón e Coroa de Castela
Fundador	Reis Católicos
Creación	12 de outubro de 1492
Disolución	2 de xuño de 1899
Sucedido por	España
Evento clave unión dinástica de Aragón e Castela
Santo padrón	Inmaculada Concepción
Organización política
Forma de goberno	polysynodal monarchy (en) (1516–1705) unión persoal (1492–1516) monarquía absoluta (1705–)
Moeda	Real español

Alcanzou os 20 millóns de quilómetros cadrados a finais do século XVIII, aínda que a súa máxima expansión produciuse entre os anos 1580 e 1640, durante os reinados de Filipe II, III e IV. Durante os séculos XVI e XVII creou unha estrutura propia, aínda así non se chamou imperio colonial ata o ano 1768, sendo no século XIX cando adquire estrutura puramente colonial.

Non existe unha postura unánime entre os historiadores sobre os territorios concretos de España porque, en ocasións, resulta difícil delimitar se determinado lugar era parte de España ou formaba parte das posesións do rei de España, ou se o territorio era unha posesión efectiva ou xurídica, en épocas que abarcan séculos, incorporados de forma distinta, herdados ou conquistados, e nas que non estaban igualmente definidas a diferenza entre as posesións do rei e as da nación, como tampouco o estaba a facenda ou a herdanza nin o dereito internacional. Así, tradicionalmente considéranse os Países Baixos como parte do mesmo (tese maioritaria en España e os Países Baixos entre outros); pero existen autores como Henry Kamen que proclaman que eses territorios nunca se integraron no Imperio Español, senón nas posesións persoais dos Austrias. Malia todo, o que a Monarquía Hispánica fora unha monarquía autoritaria, case absolutista, fai que a tese máis lóxica sexa a de que todas as posesións do rei eran posesións da nación. De feito non se pode falar dunha separación do escudo nacional e o escudo real ata ben entrado o século xix, o cal pon de manifesto que o rei de España era practicamente o mesmo que o estado, atendendo ás delimitacións do réxime polisinodial polo que se rexía o Imperio Español.

O Imperio Español foi o primeiro imperio global, porque por primeira vez un imperio abranguía posesións en todos os continentes, as cales, a diferenza do que ocorría no Imperio Romano ou no Carolinxio, non se comunicaban por terra unhas coas outras.

Os españois comezaran as súas exploracións polo occidente, co descubrimento das Indias Occidentais por Cristovo Colón, en 1492 e iniciaran inmediatamente a colonización forzada do continente americano. A mediados do século xvi, España controlaba case toda a zona costeira das Américas, desde Alasca á Patagonia, no occidente, e desde o actual estado estadounidense de Xeorxia, toda a América Central e o Caribe ata a Arxentina, con excepción do Brasil, que Portugal conseguira manter grazas á mediación do Papa (ver Tratado de Tordesillas).

Consideracións xerais

Mapa anacrónico que mostra as áreas que pertenceron ao Imperio Español nalgún momento durante un período de 400 anos. Para máis detalle, véxase o mapa.      O Imperio español na súa cúspide territorial ao redor de 1790      Rexións de influencia (exploradas e/ou reclamadas pero nunca controladas) ou colonias en disputa ou de curto control      Posesións do Imperio portugués gobernadas por España entre 1580-1640 por unión dinástica      Territorios perdidos en ou logo de 1717 pola Paz de Utrecht      Marrocos e Sáhara Occidental 1884-1975.

Durante os séculos XVI e XVII, España chegou a ser a primeira potencia mundial, en competencia directa primeiramente con Portugal e, posteriormente, con Francia, Inglaterra e o Imperio Otomán. Castela, xunto con Portugal estaba na vangarda da exploración europea e da apertura de rutas de comercio a través dos océanos (no Atlántico entre España e as Indias, e no Pacífico entre Asia oriental e México, vía Filipinas).

Os conquistadores españois descubriron e dominaron vastos territorios pertencentes a diferentes culturas en América e outros territorios de Asia, África e Oceanía. España, especialmente o Reino de Castela, expandiuse, colonizando eses territorios e construíndo con iso o maior imperio económico do mundo de entón. Entre a incorporación do Imperio Portugués en 1580 (perdido en 1640) e a perda das colonias americanas no século XIX, foi un dos imperios máis grandes por territorio, a pesar de sufrir bancarrotas e derrotas militares a partir da segunda metade do século XVII.

A política matrimonial dos reis permitiu a unión das coroas de Castela coa de Aragón primeiro, e co Ducado de Borgoña, temporalmente, e coa casa dos Austria despois. Con esta política foron adquiridos numerosos territorios en Europa, onde se converteu nunha das principais potencias.

España dominaba os océanos grazas á súa experimentada Armada; os seus soldados eran os mellor adestrados e a súa infantaría a máis temida. O Imperio Español tivo a súa Idade de Ouro entre o século XVI e a primeira metade do século XVII, tanto militar como culturalmente.

A Coroa de Aragón no seu máximo esplendor.

Este vasto e disperso imperio estivo en constante disputa con potencias rivais por causas territoriais, comerciais ou relixiosas. No Mediterráneo co Imperio Otomán; en Europa, con Francia, que lle disputaba a primacía; en América, inicialmente con Portugal e moito máis tarde con Inglaterra, e unha vez que os holandeses lograron a súa independencia, tamén contra estes noutros mares.

As loitas constantes con potencias emerxentes de Europa, a miúdo simultaneamente, durante longos períodos e baseadas tanto en diferenzas políticas como relixiosas, coa perda paulatina de territorios, dificilmente defendibles pola súa dispersión, contribuíron ao lento declive do poder español. Entre 1648 e 1659, as paces de Westfalia e dos Pireneos ratificaron o principio do ocaso de España como potencia hexemónica. Este declive culminou, no que respecta ao dominio sobre territorios europeos, coa Paz de Utrecht (1713), asinada por un monarca que procedía dunha das potencias rivais, Filipe V de Borbón: España renunciaba aos seus territorios en Italia e nos Países Baixos, perdía a hexemonía en Europa, renunciaba a seguir dominando na política europea.

Con todo, España mantivo e de feito ampliou o seu extenso imperio de ultramar, acosado polos británicos, franceses e holandeses, manténdose como unha potencia, ata que sucesivas revolucións levaron á independencia da maior parte dos seus territorios no continente americano a principios do século XIX. Foi, pois, un imperio que perdurou no tempo pero España non foi nunca unha metrópole desenvolvida.

No entanto, España conservou algunhas fraccións do seu imperio en América, principalmente Cuba e Porto Rico, como tamén Filipinas e algunhas illas en Oceanía como Guam, Palau ou as Carolinas e as Marianas. A guerra hispano-estadounidense de 1898 supuxo a perda de case todos estes últimos territorios. As únicas posesións que se salvaron foron as pequenas illas de Oceanía (excepto Guam), que foron finalmente vendidas a Alemaña en 1899.

O impacto moral desta derrota foi duro, e buscouse compensalo creando, con pouco éxito, un segundo imperio colonial en África, centrado en Marrocos, o Sáhara Occidental e a Guinea Ecuatorial, que perdurou ata a súa descolonización nas décadas de 1960-1970 ao abandonar a última colonia, o Sáhara, en 1975.

Os inicios do Imperio

Artigo principal: Reis Católicos.

A unificación de España e o fin da Reconquista

O matrimonio dos Reis Católicos (Isabel I de Castela e Fernando II de Aragón) uniu as dúas Coroas cando, tras gañar a Xoana «a Beltranexa» na guerra de Sucesión castelá, Isabel ascendeu ao trono. Con todo, cada reino mantivo a súa propia administración baixo a mesma monarquía. A formación dun estado unificado só se materializou tras séculos de unión baixo os mesmos gobernantes. Os novos reis introduciron o estado moderno absolutista nos seus dominios, que pronto buscaron ampliar.

Castela interviñera no Atlántico, no que foi o comezo do seu imperio extrapeninsular, competindo con Portugal polo control do mesmo desde finais do século XIV, momento no cal foron enviadas varias expedicións andaluzas e biscaíñas ás Illas Canarias. A conquista efectiva do devandito arquipélago comezara durante o reinado de Henrique III de Castela cando en 1402, o francés Jean de Béthencourt lle solicitou permiso para tal empresa ao rei castelán a cambio de vasalaxe. Mentres, ao longo do século XV exploradores portugueses como Gonçalo Velho Cabral colonizarían os Azores, Cabo Verde e Madeira. O Tratado de Alcáçovas de 1479, que supuxo a paz na guerra de Sucesión Castelá, separou as zonas de influencia de cada país en África e o Atlántico, concedéndolle a Castela a soberanía sobre as Illas Canarias e a Portugal as illas que xa posuía, Guinea-Bissau e en xeral: "todo lo que es hallado e se hallare, conquistase o descubriere en los dichos términos". A conquista do Reino de Fez quedaba tamén exclusivamente para o Reino de Portugal. O tratado foi confirmado polo Papa Sisto IV o 21 de xuño de 1481, mediante a bula Aeterni regis. Mentres tanto os Reis Católicos iniciaban a última fase da Conquista das Canarias asumindo pola súa conta a devandita empresa, ante a imposibilidade por parte dos señores feudais de someteren todos os indíxenas insulares: nunha serie de longas e duras campañas, os exércitos casteláns apoderáronse sucesivamente de Gran Canaria (1478-1483), A Palma (1492-1493) e finalmente de Tenerife (1494-1496).

Rendición de Granada aos Reis Católicos (1492).

Como continuación á Reconquista castelá, os Reis Católicos conquistaron en 1492 o reino taifa de Granada, último reino musulmán de Al-Ándalus, que sobrevivira polo pago de tributos en ouro a Castela, e a súa política de alianzas con Aragón e o norte de África.

A política expansionista dos Reis Católicos tamén se manifestou no África continental. Co obxectivo de acabar coa piratería que ameazaba as costas andaluzas e as comunicacións mercantes catalás e valencianas, realizáronse campañas no norte de África: Melilla foi tomada en 1497, Villa Cisneros en 1502, Mazalquivir en 1505, o Peñón de Vélez da Gomera en 1508, Orán en 1509, Alxer e Buxía en 1510 e Trípoli en 1511. A idea de Isabel I, manifesta no seu testamento, era que a reconquista habería de seguir polo norte de África, no que os romanos chamaron Nova Hispania.

A política europea

Os Reis Católicos tamén herdaron a política mediterránea da Coroa de Aragón, e apoiaron a Casa de Nápoles aragonesa contra Carlos VIII de Francia e, tras a súa extinción, reclamaron a reintegración de Nápoles á Coroa. Como gobernante de Aragón, Fernando II involucrouse na disputa con Francia e Venecia polo control da Península Itálica. Estes conflitos convertéronse no eixo central da súa política exterior. Nestas batallas, Gonzalo Fernández de Córdoba (coñecido como «O Gran Capitán») crearía as coronelías (base dos futuros terzos), como organización básica do exército, o que significou unha revolución militar que levaría aos españois aos seus mellores momentos.

Fernando II de Aragón, responsable da política expansionista en Italia e Europa da nacente unión

Logo da morte da raíña Isabel, Fernando, como único monarca, adoptou unha política máis agresiva que a que tivo como marido de Isabel, utilizando as riquezas castelás para expandir a zona de influencia aragonesa en Italia, contra Francia, e fundamentalmente contra o Reino de Navarra ao que conquistou en 1512.

O trono castelán asumiuno a súa filla Xoana I «a Tola», declarada incapaz de reinar, mantendo o seu pai a rexencia (aínda que en todos os documentos oficiais aparecían Xoana I e Fernando como reis, era Fernando quen ostentaba o poder).

O primeiro gran reto do rei Fernando foi na guerra da Liga de Cambrai contra Venecia, onde os soldados españois se distinguiron xunto aos seus aliados franceses na Batalla de Agnadello (1509). Só un ano máis tarde, Fernando convertíase en parte da Liga Católica contra Francia, vendo unha oportunidade de tomar Milán -praza pola cal mantiña unha disputa dinástica- e o Reino de Navarra. Esta guerra non foi un éxito como a anterior contra Venecia e, en 1516, Francia aceptou unha tregua que deixaba Milán baixo o seu control e de feito, cedía ao monarca hispánico o Reino de Navarra (que Fernando uniu á coroa de Castela), xa que ao retirar o seu apoio deixaba illados aos reis navarros Xoán III de Albret e Catarina de Foix. Este feito foi temporal pois posteriormente volvería apoiar a loita dos navarros en 1521.

Co obxectivo de illar a Francia, adoptouse unha política matrimonial que levou ao casamento das fillas dos Reis Católicos coas dinastías reinantes en Inglaterra, Borgoña e Austria. Tras a morte de Fernando, a inhabilitación de Xoana I fixo que Carlos de Austria, herdeiro de Austria e Borgoña, fose tamén herdeiro dos tronos españois.

Carlos tiña un concepto político aínda medieval, e desenvolveuno empregando as riquezas dos seus reinos peninsulares na política europea do Imperio, no canto de seguir a que, con maior amplitude de miras, marcara a súa avoa Isabel no seu testamento: continuar a Reconquista no norte de África. Aínda que algúns conselleiros españois lograron que fixese algunhas campañas cara a ese obxectivo (Orán, Tunisia, Alxeria) non considerou ese fin tan importante como as inacabables disputas relixioso-políticas da súa herdanza centroeuropea e, como ademais gran parte do ímpeto conquistador dos casteláns se dirixiu a terras novamente descubertas das Indias Occidentais, non colaborou decididamente no engrandecemento dos seus reinos peninsulares, salvo no que se refire ás campañas italianas. Ese abandono da política de conquista do norte de África daría problemas á Europa mediterránea ata o século XIX.

A conquista do novo mundo

Cristovo Colón tomando posesión da Española, á que chamou Hispaniola, o 6 de decembro de 1492 durante a súa primeira viaxe.

Con todo, a expansión atlántica sería a que daría os maiores éxitos. Para alcanzar as riquezas de Oriente, cuxas rutas comerciais (especialmente as das especias das illas do Pacífico) bloqueaban os otománs ou monopolizaban os italianos, portugueses e españois competiron por achar unha nova ruta que non fose a tradicional, por terra, a través de Oriente Próximo. Os portugueses, que terminaran moito antes que os españois a súa reconquista, empezaron entón as súas expedicións co obxectivo primeiro de acceder ás riquezas africanas e logo circunnavegar África, o que lles daría o control de illas e costas do continente, para abrir unha nova ruta ás Indias Orientais, sen depender do comercio a través do Imperio Otomán, monopolizado por Xénova e Venecia, poñendo o xerme do Imperio Portugués. Máis tarde, cando Castela terminou a súa reconquista, os Reis Católicos apoiaron a Cristovo Colón quen, ao parecer convencido de que a circunferencia da Terra era menor que a real, quixo alcanzar Cipango (Xapón), China, as Indias, e o oeste de Oriente navegando cara ao oeste, co mesmo fin que os portugueses: independizarse das cidades italianas para conseguir as mercancías de Oriente: principalmente, especias e seda (máis fina que a producida no Reino de Murcia desde a dominación árabe). O máis probable é que Colón nunca chegase á súa meta, pero a medio camiño estaba o continente americano e, sen sabelo, «descubriu» América, iniciando a colonización española do continente.

As novas terras atopadas foron reclamadas polos Reis Católicos, coa oposición de Portugal. Finalmente o Papa Alexandre VI mediou, chegándose ao Tratado de Tordesillas, que dividía as zonas de influencia española e portuguesa a 370 leguas ao oeste das illas de Cabo Verde (o meridiano situado a 46º 37' lonxitude oeste), sendo a zona occidental a correspondente a España e a oriental a Portugal. Así, España convertíase teoricamente en dona da maior parte do continente coa excepción dunha pequena parte, a oriental -o que hoxe en día é o extremo do Brasil-, que correspondía a Portugal. En diante, esta cesión papal, xunto á responsabilidade evanxelizadora sobre os territorios descubertos, foi usada polos Reis Católicos como lexitimación na súa expansión colonial.

A colonización de América continuou mentres tanto. Ademais da toma da Española, que culminou a principios do século XVI, os colonos comezaron a buscar novos asentamentos. A convicción de que había grandes territorios por colonizar nas novas terras descubertas produciu o afán por buscar novas conquistas. Desde alí, Juan Ponce de León conquistou Porto Rico e Diego Velázquez, Cuba. Alonso de Ojeda percorreu a costa venezolana e centroamericana. Diego de Nicuesa ocupou o que hoxe en día é Nicaragua e Costa Rica, mentres Vasco Núñez de Balboa colonizaba Panamá e chegaba ao Mar do Sur (océano Pacífico).

Anos despois, baixo Filipe II, este «Imperio Castelán» converteuse nunha nova fonte de riqueza para os reinos españois e do seu poder en Europa, pero tamén contribuíu a elevar a inflación, o que prexudicou a industria peninsular. Como sempre ocorre, a economía máis poderosa -a española- comezou a depender das materias primas e manufacturas de países máis pobres, con man de obra máis barata, o cal facilitou a revolución económica e social en Francia, Inglaterra e outras partes de Europa. Os problemas causados polo exceso de metais preciosos foron discutidos pola Escola de Salamanca, o que creou un novo modo de entender a economía que os demais países europeos tardaron moito en comprender.

Doutra banda, os enormes e infrutuosos gastos das guerras ás que arrastrou a política europea de Carlos I herdados polo seu sucesor Filipe II, levaron a que se financiasen con préstamos de banqueiros, tanto españois como de Xénova, Anveres e o sur de Alemaña, o que fixo que os beneficios que puido ter a Coroa (o Estado, ao cabo) fose moito menores que os que obtiveron máis tarde outros países con intereses coloniais, como Holanda e posteriormente Inglaterra.

O Século de Ouro (1521-1643)

Artigo principal: Século de Ouro.

O período comprendido entre a segunda metade do século XVI e a primeira do XVII é coñecido como o Século de Ouro polo florecemento que se produciu nas artes e nas ciencias .

Durante o século XVI España chegou a ter unha auténtica fortuna de ouro e prata extraídos de «As Indias». No estudo económico realizado por Earl J. Hamilton, «O tesouro americano e a Revolución dos prezos en España, 1501-1659», esa fortuna ten unhas cifras concretas. Hamilton describe que nos séculos XVI e XVII, desde 1503 e durante os 160 anos seguintes, durante a maior actividade mineira, arribaron desde as colonias americanas 16 900 toneladas de prata e 181 toneladas de ouro. As súas contas son minuciosas: 16 886 815 303 gramos de prata e 181 333 180 gramos de ouro.

Dicíase durante o reinado de Filipe II que «o Sol non se puña no Imperio», xa que estaba o suficientemente disperso como para ter sempre algunha zona con luz solar. Este imperio, imposible de manexar, tiña o seu centro neurálxico en Madrid, sede da Corte con Filipe II, sendo Sevilla o punto fundamental desde o que se organizaban as posesións ultramarinas.

Retrato de Carlos I por Tiziano.

Como consecuencia do matrimonio político dos Reis Católicos e dos casamentos estratéxicos dos seus fillos, o seu neto, Carlos I herdou a Coroa de Castela na Península Ibérica e un incipiente Imperio Castelán en América (herdanza da súa avoa Isabel); as posesións da Coroa de Aragón no Mediterráneo italiano e ibérico (do seu avó Fernando); as terras dos Habsburgo en Austria ás que el incorporou Bohemia e Silesia logrando converterse tras unha disputada elección con Francisco I de Francia en emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico co nome de Carlos V de Alemaña; ademais dos Países Baixos aos que engadiu novas provincias e o Franco Condado, herdanza da súa avoa María de Borgoña; conquistou persoalmente Tunisia e en pugna con Francia a rexión da Lombardía. Era un imperio composto dun conglomerado de territorios herdados, anexionados ou conquistados.

A dinastía Habsburgo gastaba as riquezas castelás e xa desde os tempos de Carlos V pero en maior medida a partir de Filipe II, as americanas, en guerras en toda Europa co obxectivo fundamental de protexer os territorios adquiridos, os intereses dos mesmos, a causa católica e ás veces por intereses soamente dinásticos. Todo iso produciu a falta de pagamento frecuente de débedas contraídas cos banqueiros, primeiro alemáns e xenoveses despois, e deixou a España en bancarrota. Os obxectivos políticos da coroa eran varios:

• O acceso aos produtos americanos (ouro, prata) e asiáticos (porcelana, especias, seda).
• Minar o poder de Francia e detela nas súas fronteiras orientais.
• Manter a hexemonía católica dos Habsburgo en Alemaña, defendendo o catolicismo contra a Reforma protestante.
• Defender a Europa contra o islam, sobre todo opóndose ao Imperio Otomán. Ademais, buscábase neutralizar a piratería berberisca que arrasaba as posesións mediterráneas españolas e italianas.

Ante a posibilidade de que Carlos I decidise apoiar a maior parte das cargas do seu imperio no máis rico dos seus reinos, o de Castela, o cal non gustaba aos casteláns que non desexaban contribuír con ouro, prata ou cabalos a guerras europeas que sentían alleas, e enfrontados a un crecente absolutismo por parte do rei comezou unha sublevación que aínda se celebra cada ano chamada dos comuneiros, na cal os rebeldes foron derrotados. Carlos I de España e logo V de Alemaña convertíase no home máis poderoso de Europa, cun imperio europeo que só sería comparable en tamaño ao de Napoleón. O Emperador intentou sufocar a Reforma protestante na Dieta de Worms, pero Martiño Lutero renunciou a retractarse da súa herexía. Firme defensor da Catolicidade, durante o seu reinado produciuse con todo o que se chamou o Saqueo de Roma, cando as súas tropas fóra de control atacaron a Santa Sé despois de que o Papa Clemente VII se unise á Liga de Cognac contra el.

A pesar de que Carlos I era flamengo e a súa lingua materna era o francés viviu un proceso de españolización ou, máis concretamente, de castelanización. Así, cando se entrevistou co Papa, faloulle en español e máis tarde, cando recibiu ao embaixador de Francia, o diplomático sorprendeuse de que non usase a súa lingua materna, ao que o emperador contestou: «Non importa que non me entendades. Que eu estou falando na miña lingua española, que é tan bela e nobre que debería ser coñecida por toda a cristiandade». Esta frase calou bastante nos españois e, séculos despois, aínda se utiliza o devandito «Que fale en cristián» cando un español quere que se lle traduza o dito polo falante.

Da batalla de Pavia á Paz de Augsburgo (1521-1555)

En América, tras Colón, a colonización do Novo Mundo pasara a ser encabezada por unha serie de guerreiros-exploradores coñecidos como os conquistadores. Algunhas tribos nativas estaban ás veces en guerra unhas con outras e moitas delas mostráronse dispostas a formar alianzas cos españois para derrotar a inimigos máis poderosos como os aztecas ou os incas. Este feito foi facilitado pola propagación de enfermidades comúns en Europa (p.e.: vexigas), pero descoñecidas no Novo Mundo, que fixo diminuír a poboación orixinaria de América.

Vicerreinado da Nova España, froito das conquistas de Hernán Cortés entre outros moitos, tales como Miguel López de Legazpi, Juan Ponce de León e Pedro de Alvarado.

Os principais conquistadores foron:

Hernán Cortés, quen entre 1519 e 1521, con preto de 200 000 aliados amerindios, derrotou o Imperio Azteca, en momentos que este era arrasado pola varíola e entrou en Tenochtitlán que era a capital dos aztecas, e que máis tarde sería a base do Vicerreinado da Nova España.

Francisco Pizarro quen conquistou o Imperio Inca en 1531 cando estaba gravemente desorganizado por efecto da guerra civil e da epidemia de varíola acaecida en 1529. Esta conquista converteríase no Vicerreinado do Perú.

Tras a conquista de México, as lendas sobre cidades «douradas» (Cibola en Norteamérica, El Dorado en Suramérica) orixinaron numerosas expedicións, pero moitas delas regresaron sen atopar nada, e as que atoparon algo deron con moito menos valor do esperado. De todos os xeitos, a extracción de ouro e prata foi unha importante actividade económica do Imperio Español en América, estimándose en 850 000 quilogramos de ouro e máis de cen veces esa cantidade en prata durante o período colonial. Non foi menos importante o comercio doutras mercadorías como a cochinilla, a vainilla, o cacao, o azucre (a cana de azucre foi levada a América onde se producía mellor que no sur da península, onde fora introducida polos árabes).

A exploración deste novo mundo, coñecido como as Indias occidentais, foi intensa, realizándose fazañas tales como a primeira circunnavegación do globo en 1522 por Juan Sebastián Elcano (que substituíu a Fernando de Magallanes, promotor da expedición e que morreu no camiño).

En Europa, sentíndose rodeado polas posesións dos Habsburgo, Francisco I de Francia invadiu en 1521 as posesións españolas en Italia e iniciou unha nova era de hostilidades entre Francia e España, apoiando a Henrique II de Navarra para recuperar o reino arrebatado polos españois. Un levantamento da poboación navarra xunto coa entrada de 12 000 homes ao mando do xeneral Asparrots, André de Foix, recuperaron en poucos días todo o reino con escasas vítimas. Con todo o exército imperial reconstituíse con rapidez, formando unhas tropas de 30 000 homes ben armados, entre elas moitos dos comuneiros rendidos para redimir a súa pena. O xeneral Asparrots, no canto de consolidar o reino, dirixiuse a cercar Logroño, co que os navarro-gascóns sufriron unha severa derrota na sanguenta Batalla de Noáin, deixando o control de Navarra en mans de España.

Por outra banda, na fronte de guerra de Italia, foi un desastre para Francia, que sufriu importantes derrotas en Bicoca (1522), Pavia (1525) -na que Francisco I e Henrique II foron capturados- e Landriano (1529) antes de que Francisco I claudicase e deixase Milán en mans españolas unha vez máis.

Batalla de Pavia (1525).

A vitoria de Carlos I na batalla de Pavia, 1525, sorprendeu a moitos italianos e alemáns, ao demostrar o seu empeño en conseguir o máximo poder posible. O Papa Clemente VII cambiou de bando e uniu as súas forzas con Francia e os emerxentes estados italianos contra o emperador, na guerra da Liga de Cognac. A Paz de Barcelona, asinada entre Carlos I e o Papa en 1529, estableceu unha relación máis cordial entre os dous gobernantes e de feito nomeaba a España como defensora da causa católica e recoñecía a Carlos como rei da Lombardía en recompensa pola intervención española contra a rebelde República de Florencia.

En 1528, o grande almirante Andrea Doria aliouse co Emperador para desaloxar a Francia e restaurar a independencia xenovesa. Isto abriu unha nova perspectiva: neste ano prodúcese o primeiro préstamo dos bancos xenoveses a Carlos I.

A colonización americana seguía mentres imparable. Santa Fe de Bogotá foi fundada durante a década de 1530 e Juan de Garay fundou Buenos Aires en 1536. Na década de 1540, Francisco de Orellana exploraba a selva e chegou á selva amazónica. En 1541, Pedro de Valdivia, continuou as exploracións de Diego de Almagro desde Perú, e instaurou a Capitanía Xeneral de Chile. Ese mesmo ano, terminouse de conquistar o Imperio muisca, que ocupaba o centro de Colombia,.

Como consecuencia da defensa que a Escola de Salamanca e Bartolomé de las Casas fixeron dos nativos, España deuse relativa présa en facer leis para protexelos nas súas colonias americanas. As Leis de Burgos de 1512 foron substituídas polas Leis Novas de Indias de 1542. Con todo, a miúdo foi moi difícil levar estas leis á práctica, unha pauta que seguiron outras nacións europeas.

En 1543, Francisco I de Francia anunciou unha alianza sen precedentes co sultán otomán Suleiman o Magnífico para ocupar a cidade de Niza, baixo control español. Henrique VIII de Inglaterra, que gardaba máis rancor contra Francia que contra o Emperador, a pesar da oposición deste ao divorcio de Henrique coa súa tía, uniuse a este último na súa invasión de Francia. Aínda que as tropas imperiais sufriron algunha derrota como a de Cerisoles, o emperador conseguiu que Francia aceptase as súas condicións. Os austríacos, liderados polo irmán máis novo do emperador Carlos, continuaron loitando contra o Imperio Otomán polo leste. Mentres, Carlos I preocupouse de solucionar un vello problema: a Liga de Esmalcalda.

Mapa dos dominios dos Habsburgo en Europa tras a Batalla de Mühlberg en 1547.

A Liga tiña como aliados aos franceses, e os esforzos por socavar a súa influencia en Alemaña foron rexeitados. A derrota francesa en 1544 rompeu a súa alianza cos protestantes e Carlos I aproveitouse desta oportunidade. Primeiro intentou o camiño da negociación no Concilio de Trento en 1545, pero os líderes protestantes, sentíndose traizoados pola postura dos católicos no Concilio, foron á guerra encabezados por Mauricio de Saxonia. En resposta, Carlos I invadiu Alemaña á cabeza dun exército hispano-holandés. Confiaba en restaurar a autoridade imperial. O emperador en persoa infrinxiu unha decisiva derrota aos protestantes na histórica Batalla de Mühlberg en 1547. En 1555 asinou a Paz de Augsburgo cos estados protestantes, o que restaurou a estabilidade en Alemaña baixo o principio de Cuius rexio, eius religio («Quen ten a rexión impón a relixión»), unha posición impopular entre o clero italiano e español. O compromiso de Carlos en Alemaña outorgou a España o papel de protector da causa católica dos Habsburgo no Sacro Imperio Romano.

Mentres, o Mediterráneo converteuse en campo de batalla contra os turcos, que alentaban a piratas como Barbarroxa. Carlos I preferiu eliminar os otománs a través da estratexia marítima, mediante ataques aos seus asentamentos nos territorios venecianos do leste do Mediterráneo. Só como resposta aos ataques na costa de Levante española involucrouse persoalmente o emperador en ofensivas no continente africano con expedicións sobre Tunisia, Bona (1535) e Alxer.

De San Quintín a Lepanto (1556–1571)

Filipe II de España.

O emperador Carlos repartiu as súas posesións entre o seu único fillo lexítimo, Filipe, e o seu irmán Fernando (ao que deixou o Imperio dos Habsburgo). Para Filipe II, Castela foi a base do seu imperio, pero a poboación de Castela nunca foi o suficientemente grande para proporcionar os soldados necesarios para soster o Imperio. Tras o matrimonio do rei con María Tudor, Inglaterra e España foron aliados.

España non conseguiu ter paz ao chegar ao trono o agresivo Henrique II de Francia en 1547, que inmediatamente renovou os conflitos con España. Filipe II proseguiu a guerra contra Francia, esmagando o exército francés na Batalla de San Quintín, en Picardía, o 10 de agosto de 1557 e derrotando a Henrique de novo na batalla de Gravelinas o 13 de xullo de 1558. A Paz de Cateau-Cambrésis, asinada o 2 de abril de 1559, recoñeceu definitivamente as reclamacións españolas en Italia. Nas celebracións que seguiron ao Tratado, Henrique II morreu por mor dunha ferida producida por un anaco de madeira dunha lanza. Francia foi golpeada durante os seguintes anos por unha guerra civil que profundou nas diferenzas entre católicos e protestantes dando a España ocasión de intervir en favor dos católicos e que lle impediu competir con España e a Casa de Habsburgo nos xogos de poder europeos. Liberados da oposición francesa, España viu o apoxeo do seu poder e da súa extensión territorial no período entre 1559 e 1643.

A bancarrota de 1557 supuxo a inauguración do consorcio dos bancos xenoveses, o que levou ao caos aos banqueiros alemáns e acabou coa preponderancia dos Fúcares como financeiros do Estado español. Os banqueiros xenoveses forneceron aos Habsburgo crédito fluído e ingresos regulares.

Mentres tanto a expansión ultramarina continuaba: Florida foi colonizada en 1565 por Pedro Menéndez de Avilés ao fundar San Agustín, e ao derrotar rapidamente un intento ilegal do capitán francés Jean Ribault e 150 homes de establecer un posto de aprovisionamento no territorio español. San Agustín converteuse rapidamente nunha base estratéxica de defensa para os barcos españois cheos de ouro e prata que regresaban desde os dominios das Indias.

En Asia, o 27 de abril de 1565, estableceuse o primeiro asentamento en Filipinas por parte de Miguel López de Legazpi e púxose en marcha a ruta dos galeóns de Manila (Nave da China). Manila fundouse en 1572.

Despois do triunfo de España sobre Francia e o comezo das guerras de relixión francesas, a ambición de Filipe II aumentou. No Mediterráneo o Imperio Otomán puxera en dúbida a hexemonía española, perdéndose Trípoli (1531) e Buxía (1554) mentres a piratería berberisca e otomá se recruaba. En 1565, con todo, o auxilio español aos asediados cabaleiros de San Juan salvou Malta, inflixindo unha severa derrota aos turcos.

Batalla de Lepanto (1571).

A morte de Suleiman o Magnífico e a súa sucesión por parte do menos capacitado Selim II, afoutou a Filipe II e este declarou a guerra ao mesmo sultán. En 1571, a Santa Liga, formada por Filipe II, Venecia e o Papa Pío V, enfrontouse ao Imperio Otomán, cunha frota conxunta mandada por Xoán de Austria, fillo ilexítimo de Carlos I, que aniquilou a frota turca na decisiva Batalla de Lepanto.

A derrota acabou coa ameaza turca no Mediterráneo e iniciou un período de decadencia para o Imperio Otomán. Esta batalla aumentou o respecto cara a España e a súa soberanía fóra das súas fronteiras e o rei asumiu a carga de dirixir a contrarreforma.

O Reino en dificultades (1571–1598)

Duque de Alba.

O tempo de alegría en Madrid durou pouco. En 1566, os calvinistas iniciaran unha serie de revoltas nos Países Baixos que provocaron que o rei enviase ao duque de Alba á zona. En 1568, Guillerme I de Orange-Nassau encabezou un intento errado de botar ao Duque de Alba do país. Estas batallas considéranse como o inicio da guerra dos Oitenta Anos, que concluíu coa independencia das Provincias Unidas. Filipe II, que recibira do seu pai a herdanza dos territorios da casa de Borgoña (Países Baixos e o Franco Condado), para que a poderosa Castela defendese de Francia o Imperio, viuse obrigado a restaurar a orde e manter o seu dominio sobre estes territorios. En 1572, un grupo de navíos rebeldes, de nacionalidade holandesa, coñecidos como os watergeuzen, tomaron varias cidades costeiras, proclamaron o seu apoio a Guillerme I e rexeitaron o goberno español.

Para España a guerra converteuse nun asunto sen fin. En 1574, os Terzos de Flandres, baixo o mando de Luís de Requesens, foron vencidos no asedio de Leiden despois de que os holandeses rompesen os diques, causando inundacións masivas.

En 1576, atafegado polos custos do mantemento dun exército de 80 000 homes nos Países Baixos e da inmensa frota que venceu en Lepanto, unidos á crecente ameaza da piratería no Atlántico e especialmente aos naufraxios que reducían as chegadas de diñeiro das colonias americanas, Filipe II viuse obrigado a declarar unha suspensión de pagos (que foi interpretada como bancarrota).

O exército amotinouse non moito despois, apoderándose de Anveres e saqueando o sur dos Países Baixos, facendo que varias cidades, que ata entón se mantiveran leais, se unisen á rebelión. Os españois elixiron a vía da negociación e conseguiron pacificar a maior parte das provincias do sur coa Unión de Arras en 1579.

Escudo de Filipe II a partir de 1580

Este acordo requiría que todas as tropas españolas abandonasen aquelas terras, o que fortaleceu a posición de Filipe II cando en 1580 morreu sen descendentes directos o último membro da familia real de Portugal, o cardeal Henrique I de Portugal. O Rei de España, fillo de Sabela de Portugal e xa que logo neto do rei Manuel I fixo valer a súa reclamación ao trono portugués, e en xuño enviou ao Duque de Alba e o seu exército a Lisboa para asegurarse a sucesión. O outro pretendente, Antonio, repregouse aos Azores, onde a armada de Filipe terminou de derrotalo.

A unificación temporal da Península Ibérica puxo en mans de Filipe II o imperio portugués, é dicir, a maior parte dos territorios explorados do Novo Mundo ademais das colonias comerciais en Asia e África. En 1582, cando o rei devolveu a corte a Madrid desde Lisboa, onde estaba asentada temporalmente para pacificar o seu novo reino, produciuse a decisión de fortalecer o poderío naval español.

España aínda non se recuperara da bancarrota de 1576. En 1584, Guillerme I de Orange-Nassau foi asasinado por un católico trastornado. Esperábase que a morte do líder popular da resistencia significase o fin da guerra, pero non foi así. En 1586, a raíña Isabel I de Inglaterra enviou apoio ás causas protestantes nos Países Baixos e Francia, e Sir Francis Drake lanzou ataques contra os portos e barcos mercantes españois no Caribe e no Pacífico, ademais dun ataque especialmente agresivo contra o porto de Cádiz.

En 1588, confiando en acabar cos entremetementos de Isabel I, Filipe II enviou a «Armada Invencible» a atacar a Inglaterra. A resistencia da frota inglesa, unha serie de fortes tormentas, problemas de coordinación entre os exércitos implicados e importantes fallos loxísticos nos aprovisionamentos que a frota había de facer nos Países Baixos provocaron a derrota da Armada española.

Derrota da Armada Invencible.

No entanto, a derrota do contraataque inglés contra España, dirixido por Drake e Norris en 1589, marcou un punto de inflexión na Guerra anglo-española a favor de España. A pesar da derrota da Grande Armada, a frota española seguiu sendo a máis forte nos mares de Europa durante anos, a pesar de que en 1639, foi derrotada polos holandeses na batalla naval das Dunas, cando unha visiblemente exhausta España empezaba a debilitarse.

España involucrouse nas guerras de relixión francesas tras a morte de Henrique II. En 1589, Henrique III de Francia, o último da liñaxe dos Valois, morreu ás portas de París. O seu sucesor, Henrique IV de Francia e III de Navarra, o primeiro Borbón rei de Francia, foi un home moi habilidoso, conseguindo vitorias clave contra a Liga Católica en Arques (1589) e en Ivry (1590). Comprometidos con impedir que Henrique IV tomase posesión do trono francés, os españois dividiron o seu exército nos Países Baixos e invadiron Francia en 1590. Implicada en múltiples frontes, a potencia hispana non puido impor a súa política no país galo e finalmente chegouse a un acordo na Paz de Vervins firmada o 2 de maio de 1598.

«Deus é español» (1598-1626)

A pesar de que actualmente sabemos que a economía española estaba minada e que o seu poderío se debilitaba, o Imperio seguía sendo con moito o poder máis forte. Tanto é así que podía librar enfrontamentos con Inglaterra, Francia e os Países Baixos ao mesmo tempo. Este poderío confirmábano o resto de pobos europeos; así o hugonote francés Duplessis-Mornay, por exemplo, escribiu tras o asasinato de Guillerme de Orange a mans de Balthasar Gérard:

A ambición dos españois, que os fixo acumular tantas terras e mares, fainos pensar que nada lles é inaccesible.

Mostrouse en varias obras literarias e especialmente en películas o abafo causado pola continua piratería contra os seus barcos no océano Atlántico e a consecuente diminución dos ingresos do ouro das Indias. Con todo, investigacións máis profundas indican que esta piratería realmente consistía en varias decenas de barcos e varios centos de piratas, sendo os primeiros de escasa tonelaxe, polo que non podían enfrontarse cos galeóns españois, téndose que conformar con pequenos barcos ou os que puidesen apartarse da frota. En segundo lugar está o dato segundo o cal, durante o século XVI, ningún pirata nin corsario logrou afundir ningún galeón; ademais dunhas 600 frotas fretadas por España (dúas por ano durante uns 300 anos) só dúas caeron en mans inimigas e ambas por mariñas de guerra, non por piratas nin corsarios. Os ataques corsarios en todo caso, entre os cales destacou Francis Drake, causaron serios problemas de seguridade tanto para as frotas como para os portos, o que obrigou ao establecemento dun sistema de convois así como ao incremento exponencial en gastos defensivos destinados ao adestramento de milicias e á construción de fortificacións. Con todo foron as inclemencias meteorolóxicas as que bloquearon con maior gravidade todo o comercio entre América e Europa. Máis grave era a piratería mediterránea, perpetrada por berberiscos, que tiña un volume dez ou máis veces superior á atlántica e que arrasou toda a costa mediterránea así como as Canarias, bloqueando a miúdo as comunicacións con este arquipélago e coas posesións en Italia. A pesar de todos os ingresos provenientes de América, España viuse forzada a declararse en bancarrota en 1596.

Filipe III de España.

O sucesor de Filipe II, Filipe III, subiu ao trono en 1598. Era un home de intelixencia limitada e desinteresado pola política, preferindo deixar a outros tomar decisións no canto de tomar o mando. O seu valido foi o Duque de Lerma, quen nunca tivo interese polos asuntos do seu país aliado, Austria.

Os españois intentaron librarse dos numerosos conflitos nos que estaban involucrados, primeiro asinando a Paz de Vervins con Francia en 1598, recoñecendo a Henrique IV (católico desde 1593) como Rei de Francia, e restablecendo moitas das condicións da Paz de Cateau-Cambrésis. Con varias derrotas consecutivas e unha guerra de guerrillas inacabable contra os católicos apoiados por España en Irlanda, Inglaterra aceptou negociar en 1604, tras a ascensión ao trono do estuardo Xacobo I.

A paz con Francia e Inglaterra implicou que España puidese centrar a súa atención e enerxías en restituír o seu dominio nas provincias holandesas. Os holandeses, encabezados por Mauricio de Nassau, o fillo de Guillerme I, tiveron éxito na toma dalgunhas cidades fronteirizas en 1590, incluíndo a fortaleza de Breda. A isto sumáronse as vitorias ultramarinas holandesas que ocuparon as colonias portuguesas (e xa que logo españolas) en Oriente, tomando Ceilán (1605), así como outras illas das especias (entre 1605 e 1619), establecendo Batavia como centro do seu imperio en Oriente.

Logo da paz con Inglaterra, Ambrosio Spinola, como novo xeneral ao mando das forzas españolas, loitou tenazmente contra os holandeses. Spinola era un estratego dunha capacidade similar á de Mauricio, e unicamente a nova bancarrota de 1607 evitou que conquistase os Países Baixos. Atormentados por unhas finanzas ruinosas, en 1609 asinouse a Tregua dos Doce Anos entre España e as Provincias Unidas. A Pax Hispanica era un feito.

España tivo unha notable recuperación durante a tregua, ordenando a súa economía e esforzándose por recuperar o seu prestixio e estabilidade antes de participar na última guerra en que actuaría como potencia principal. Estes avances víronse ensombrecidos pola expulsión dos mouriscos entre 1611 e 1614 que danaron gravemente á Coroa de Aragón, privando ao imperio dunha importante fonte de riqueza.

Actualmente a opinión dos historiadores é case unánime respecto ao erro de involucrarse en guerras europeas pola única razón de que os reinos herdados debían transmitirse íntegros. Con todo esta postura tamén existía naqueles anos. Así un procurador en cortes escribiu:

Por ventura serán Francia, Flandres e Inglaterra máis bos canto España máis pobre? Que o remedio dos pecados de Nínive non foi aumentar o tributo en Palestina para ilos conquistar, senón enviar a persoa que os fose converter.

Filipe IV

En 1618 o rei substituíu a Spinola por Baltasar de Zúñiga, veterano embaixador en Viena. Este pensaba que a clave para frear a unha Francia que rexurdía e eliminar aos holandeses era unha estreita alianza cos Habsburgo austríacos. Ese mesmo ano comezando coas defenestracións de Praga, Austria e o Emperador Fernando II embarcáronse nunha campaña contra Bohemia e a Unión Protestante. Zúñiga animou a Filipe III a que se unise aos Habsburgo austríacos na guerra, e Ambrosio Spinola foi enviado na cabeza dos Terzos de Flandres a intervir. Deste xeito, España entrou na guerra dos Trinta Anos.

En 1621 o inofensivo e pouco eficaz Filipe III morreu e subiu ao trono o seu fillo Filipe IV.

Ao ano seguinte, Zúñiga foi substituído por Gaspar de Guzmán, máis coñecido polo seu título de Conde-Duque de Olivares, un home honesto e capaz, que cría que o centro de todas as desgrazas de España eran as Provincias Unidas. Ese mesmo ano renovouse a guerra cos Países Baixos. Os bohemios foron derrotados na Batalla da Montaña Branca en 1621, e máis tarde en Stadtlohn en 1623.

A rendición de Breda (1625) ou «As Lanzas», de Velázquez.

Mentres, nos Países Baixos, Spinola tomou a fortaleza de Breda en 1625. A intervención de Cristián IV de Dinamarca na guerra inquietou a moitos -Cristián IV era un dos poucos monarcas europeos que non tiña problemas económicos-, pero as vitorias do xeneral imperial Albrecht von Wallenstein sobre os daneses na Batalla da ponte de Dessau e de novo en Lutter, ambas en 1626, eliminaron tal ameaza.

Había esperanza en Madrid acerca de que os Países Baixos puidesen ser reincorporados ao Imperio, e tras a derrota dos daneses, os protestantes en Alemaña parecían estar acabados. Francia estaba outra vez envolvida nas súas propias inestabilidades (o asedio d'A Rochelle comezou en 1627) e a superioridade de España parecía irrefutable. O Conde-Duque de Olivares afirmou «Deus é español e está de parte da nación estes días», e moitos dos rivais de España parecían estar infelizmente de acordo.

O camiño a Rocroi (1626-1643)

Olivares era un home avanzado para o seu tempo e deuse conta de que España necesitaba unha reforma que á súa vez necesitaba da paz. A destrución das Provincias Unidas engadiuse ás súas necesidades, xa que detrás de calquera ataque aos Habsburgo había diñeiro holandés. Spinola e o exército español concentráronse nos Países Baixos e a guerra pareceu marchar a favor de España, retomándose Breda. En ultramar combateuse tamén á frota holandesa, que ameazaba as posesións españolas. Así, a presenza holandesa en Taiwán e a súa ameaza sobre as Filipinas levou á ocupación do norte da illa, fundándose a cidade de Santísima Trindade (actual Keelung) no ano 1626 e Castelo (actual Tamsui) en 1629.

1627 trouxo o derrubamento da economía castelá. Os españois depreciaran a súa moeda para pagar a guerra e a inflación explotou en España como antes o fixo en Austria. Ata 1631, nalgunhas partes de Castela comerciábase co troco, debido á crise monetaria, e o goberno foi incapaz de recadar impostos do campesiñado das colonias. Os exércitos españois en Alemaña optaron por pagarse a si mesmos. Olivares foi culpado por unha vergoñosa e infrutuosa guerra en Italia. Os holandeses converteran a súa frota nunha prioridade durante a Tregua dos Doce Anos e ameazaron o comercio marítimo español, do cal España era totalmente dependente tras a crise económica; en 1628 os holandeses acurralaron á Frota de Indias provocando o desastre de Matanzas, o cargamento de metais preciosos que era fundamental para o sostemento do esforzo bélico do Imperio foi capturado e a frota que o transportaba totalmente destruída. Con parte das riquezas obtidas os holandeses iniciaron unha exitosa invasión do Brasil.

A guerra dos Trinta Anos tamén se agravou cando, en 1630, Gustavo II Adolfo de Suecia desembarcou en Alemaña para socorrer o porto de Stralsund, último baluarte continental dos alemáns belixerantes contra o emperador. Gustavo II Adolfo marchou cara ao sur e obtivo notables vitorias en Breitenfeld e Lützen, atraendo numerosos apoios para os protestantes alá onde ía.

A situación para os católicos mellorou coa morte de Gustavo II Adolfo, precisamente en Lützen en 1632, e a vitoria na Batalla de Nördlingen en 1634. Desde unha posición de forza, o emperador intentou pactar a paz cos estados enfastiados da guerra en 1635. Moitos aceptaron, incluídos os dous máis poderosos: Brandeburgo e Saxonia. Francia perfilouse entón como o maior problema. Paralelamente, a guerra de Sucesión de Mantua, en Italia, deu unha nova vitoria a España, consolidándose a súa presenza en Italia.

O Cardeal Richelieu fora un grande aliado dos holandeses e os protestantes desde o comezo da guerra, enviando fondos e equipamento para intentar fragmentar a forza dos Habsburgo en Europa. Richelieu decidiu que a Paz de Praga, recentemente asinada, era contraria aos intereses de Francia e declarou a guerra ao Sacro Imperio Romano Xermánico e a España dentro do período establecido de paz. As forzas españolas, máis experimentadas, obtiveron éxitos iniciais: Olivares ordenou unha campaña lóstrego no norte de Francia desde os Países Baixos españois, confiando en acabar co propósito do rei Lois XIII e derrocar a Richelieu.

En 1636, as forzas españolas avanzaron cara ao sur ata chegar a Corbie, ameazando París e quedando moi preto de terminar a guerra ao seu favor. Logo de 1636, Olivares tivo medo de provocar outra bancarrota e o exército español non avanzou máis. Na derrota naval das Dunas en 1639, a frota española foi aniquilada pola armada holandesa, e os españois atopáronse incapaces de abastecer as súas tropas nos Países Baixos.

A Batalla de Rocroi (1643).

En 1643 o exército de Flandres, que constituía o mellor da infantaría española, enfrontouse a un contraataque francés en Rocroi liderado por Lois II de Borbón, Príncipe de Condé. Aínda que fontes francesas decimonónicas e sobre todo as fontes orixinais, sempre informaron de que os españois -liderados por Francisco de Melo- non foron nin moito menos arrasados, a propaganda gala logrou un notable éxito mitificando aquela vitoria. A infantaría española foi seriamente danada pero non destruída, mil mortos e dous mil feridos dun total de 6 000 soldados dos terzos, os terzos resistiron tres ataques conxuntos da infantaría, artillaría e cabalaría francesas sen perder a integridade. Esgotados ambos os bandos, acabouse negociando a rendición e o asedio foi levantado. A batalla tivo poucas repercusións a curto prazo, pero un impacto tremendo a nivel propagandístico.

A grande habilidade do cardeal Mazarino para manexar esa vitoria logrou danar a reputación dos Terzos de Flandres, creando un mito que aínda permanece: o dunha vitoria na que, para saber o número de inimigos ao que se enfrontaron, os franceses só tiñan que Contar os mortos. Tradicionalmente, os historiadores sinalan a Batalla de Rocroi como o fin do dominio español en Europa e o cambio do transcurso da guerra dos Trinta Anos favorable a Francia.

Últimos Anos de Supremacía

As sublevacións internas, a perda da guerra dos Trinta Anos e once anos máis de guerra con Francia (1640-1665)

Durante o reinado de Filipe IV e concretamente a partir de 1640 houbo múltiples secesións e sublevacións dos distintos territorios que se atopaban baixo o seu cetro. Entre elas, a guerra de Separación de Portugal, a rebelión de Cataluña (ambos os conflitos iniciados en 1640), a conspiración de Andalucía (1641) e os distintos incidentes acaecidos en Navarra, Nápoles e Sicilia a finais da década de 1640. A estes feitos sumábanse as distintas frontes extrapeninsulares: a guerra dos Países Baixos (renovada en 1621 tras expirar a Tregua dos Doce Anos) e a guerra dos Trinta Anos. Á súa vez, o enfrontamento con Francia nesta última (desde 1635) quedou conectado co problema catalán.

Xoán IV de Portugal é proclamado rei de Portugal, 1640

Portugal rebelouse en 1640 baixo o liderado de Xoán IV de Portugal, pretendente ao trono. Este recibira un apoio xeral do pobo portugués, e os españois, que tiñan múltiples frontes abertas, foron incapaces de responder. Españois e portugueses mantiveron un estado de paz de facto entre 1641 e 1657. Cando Xoán IV morreu, os españois intentaron loitar por Portugal contra o seu fillo Afonso VI, pero foron derrotados na batalla do Ameixial (1663) e na batalla de Montes Claros (1665), o que levou a España a recoñecer a independencia portuguesa en 1668.

En 1648 os españois asinaron a paz cos holandeses e recoñeceron a independencia das Provincias Unidas na Paz de Westfalia, que acabou ao mesmo tempo coa guerra dos oitenta anos e a guerra dos trinta anos. A isto seguiulle a expulsión de Taiwán e a perda de Tobago, Curaçao e outras illas no mar Caribe.

A guerra con Francia continuou once anos máis xa que Francia quería acabar totalmente con España e non darlle a oportunidade de que se "recuperase". A economía española estaba tan debilitada que o Imperio era incapaz de facerlle fronte. A sublevación de Nápoles foi sufocada en 1648 e a de Cataluña en 1652 e ademais obtívose unha vitoria contra os franceses na batalla de Valenciennes (1656, última das vitorias españolas), pero o fin efectivo da guerra veu na batalla das Dunas (ou de Dunkerque) en 1658, na que o exército francés baixo o mando do vizconde de Turenne e coa axuda dun importante exército inglés, derrotou os restos dos Terzos de Flandres. España aceptou asinar a Paz dos Pireneos en 1659, na que cedía a Francia a Cataluña do Norte, a Cerdaña e algunhas prazas dos Países Baixos como Artois. Ademais pactouse o matrimonio dunha infanta española con Lois XIV.

Nos últimos anos do reinado de Filipe IV, acabados os grandes conflitos, este puido concentrarse na fronte portuguesa. Con todo, xa era demasiado tarde. Meses antes da súa morte (ocorrida en Madrid, o 17 de setembro de 1665), a derrota na batalla de Villaviciosa (17 de xuño) permitía vaticinar a perda de Portugal. A situación en España non era mellor, e a crise humana, material e social afectaba profundamente ás rexións do interior.

España tiña un inmenso imperio en ultramar (agora reducido pola separación de Portugal e o seu imperio, así como polos ataques franceses e ingleses), pero Francia era agora a primeira potencia en Europa.

O Imperio co último Habsburgo (1665-1700)

Carlos II de España

Á morte de Filipe IV, o seu fillo Carlos II tiña só catro anos, polo que a súa nai Mariana de Austria gobernou como rexente. Esta acabou por entregarlle as tarefas de goberno a un valido, o padre Juan Everardo Nithard, un xesuíta austríaco. O reinado de Carlos II pode dividirse en dúas partes. A primeira abarcaría de 1665 a 1679 e estaría caracterizada polo letargo económico e as loitas de poder entre os validos do Rei, o padre Nithard e Fernando de Valenzuela, co fillo ilexítimo de Filipe IV, Xoán Xosé de Austria. Este último deu un golpe de estado en 1677 que obrigou ao monarca a expulsar a Nithard e a Valenzuela do goberno.

A segunda parte comezaría en 1680 coa toma de poder do Duque de Medinaceli como valido. Propúxose unha nova política económica depreciando a moeda, o que permitiu acabar coas subidas de prezos e axudou a recuperar lentamente a economía. En 1685, chegou ao poder o Conde de Oropesa, que propuxo un orzamento fixo para os gastos da Corte como medio para evitar novas bancarrotas.

Ao longo de todo o seu reinado as continuas guerras contra Francia minguaron os dominios hispánicos en Europa e en América, neste contexto sitúase entre outros o Tratado de Ryswick polo que se produce a partición da illa da Española entre Francia e España.

As últimas décadas do século XVII viron unha decadencia e estancamento total en España; mentres o resto de Europa sufría varios cambios nos gobernos e nas sociedades -a Revolución de 1688 en Inglaterra e o reinado do Rei Sol en Francia-, España continuaba á deriva. A burocracia que se constituíu ao redor de Carlos I e Filipe II demandaba un monarca forte e traballador; a debilidade e deixamento de Filipe III e Filipe IV contribuíron á decadencia española. Carlos II era atrasado e impotente, e morreu sen un herdeiro en 1700.

A historiografía moderna tende a ser máis condescendente con Carlos II e as súas limitacións, facendo ver que o rei, a pesar de estar no límite dunha saúde mental normal, era consciente da responsabilidade que tiña, a situación de cobiza que vivía o seu imperio e a idea de maxestade que sempre tratou de manter. Isto demostrouno no seu testamento que, segundo a canción popular, foi a súa mellor obra; nel declaraba:

O Imperio dos Borbóns: Reforma e recuperación (1713-1806)

Declaro mi sucesor (en el caso de que Dios se me lleve sin dejar hijos) el de Anjou, hijo segundo del Delfín de Francia; y, como a tal, lo llamo a la sucesión de todos mi reinos y dominios sin excepción de ninguna parte de ellos.

O cambio de dinastía

O novo rei, Filipe V, non foi excesivamente ben recibido en España. Á parte dos atrasos na súa entrada en Madrid polo mal tempo e as continuas recepcións, os cortesáns comezaron a ver que era abúlico, casto, piadoso, moi seguidor dos desexos do seu confesor e melancólico, redactándolle unha copla:

Anda, niño, anda,
Porque el cardenal lo manda.

Filipe V de España

Pero Filipe V non tiña intención de acaparar España para el e os seus achegados como pretendeu facer Filipe o Fermoso, el quería ser un bo monarca a pesar das moitas diferenzas que tiña co seu novo pobo. Tanto é así que tras o famoso discurso que pronunciou o marqués de Castelldosrius, embaixador de España en Francia, Filipe non comprendeu nada, nin sequera a famosa frase «Ya no hay Pireneos»; porque non sabía español e foi o seu avó Lois XIV quen debeu interceder por el; pero ao finalizar a súa réplica ao embaixador, o Rei Sol díxolle ao futuro rei «Sede un bo español». Aquel mozo de 17 anos cumpriu toda a súa vida con aquel mandato. O desexo das outras potencias por España e as súas posesións non podía quedar resolto co testamento real, polo que os enfrontamentos eran case inevitables; o arquiduque Carlos de Austria non se resignou, o que deu lugar á guerra de Sucesión (1702-1713).

Esta guerra e as neglixencias cometidas nela levaron a novas derrotas para as armas españolas, chegando ata o propio territorio peninsular. Así se perdeu Orán, Menorca e a máis dolorosa e prolongada: Xibraltar, onde había unicamente 50 españois defendéndoo contra a frota anglo-holandesa.

Filipe V non estaba preparado para dirixir o imperio máis grande daquel momento e el sabíao; pero tamén sabía rodearse das persoas máis preparadas da súa época. Así os monarcas Borbóns e os homes que viñeron con eles trouxeron un proxecto para o Imperio español e un desexo de fundirse con el; por exemplo Alessandro Malaspina dicía que se sentía «Un italiano en España e un español en Italia», Carlos III mandou esculpir estatuas de todos os reis e dignatarios españois desde os visigodos como herdeiro que se sentía deles, o marqués de Esquilache molestábase cando os nobres españois non o atuaban como era o costume ou, polas tardes, tomaba chocolate, tradición que diferenciaba a corte española doutras europeas; pero o máis claro quizais fora Filipe V diante do seu avó Lois XIV, cando tiña ante si unha posibilidade no futuro de volver a Francia como rei dun país en auxe en lugar doutro en decadencia como era España, din que respondeu:

Está hecha mi elección y nada hay en la tierra capaz de moverme a renunciar a la corona que Dios me ha dado, nada en el mundo me hará separarme de España y de los españoles.

Cesións polo tratado de Utrecht

No Tratado de Utrecht (11 de abril de 1713), as potencias europeas decidían cal ía ser o futuro de España en canto ao equilibrio de poder. O novo rei da casa de Borbón, Filipe V, mantivo o imperio de ultramar, pero cedeu Sicilia e parte do Milanesado a Savoia; e Xibraltar e Menorca a Inglaterra e os outros territorios continentais (os Países Baixos españois, Nápoles, Milán e Sardeña) a Austria. Ademais significou a separación definitiva das coroas de Francia e España, e a renuncia de Filipe V aos seus dereitos sobre o trono francés. Con isto, o imperio dáballe as costas aos territorios europeos. Así mesmo, garantíase a Inglaterra o tráfico de escravos durante trinta anos («asento de negros»).

A reforma do Imperio

Co monarca Borbón modificouse toda a organización territorial do Estado cunha serie de decretos chamados Decretos de Nueva Planta eliminándose foros e privilexios dos antigos reinos peninsulares e unificándose todo o Estado Español ao dividilo en provincias chamadas Capitanías Xenerais a cargo dalgún oficial e case todas elas gobernadas coas mesmas leis; con isto conseguiuse homoxeneizar e centralizar o Estado Español utilizando o modelo territorial de Francia.

Por outra banda con Filipe V chegaron ideas mercantilistas francesas baseadas nunha monarquía centralizada, posta en funcionamento en América lentamente. As súas maiores preocupacións foron romper o poder da aristocracia crioula e tamén debilitar o control territorial da Compañía de Xesús: os xesuítas foron expulsados da América española en 1767. Ademais dos xa establecidos consulados de Cidade de México e Lima, estableceuse o de Veracruz.

Entre 1717 e 1718 as institucións para o goberno das Indias, o Consello de Indias e a Casa de Contratación, trasladáronse de Sevilla a Cádiz, que se converteu no único porto de comercio coas Américas.

Os órganos executivos foron reformados creando as secretarías de estado que serían o embrión dos ministerios. Reformouse o sistema de aduanas e aranceis e o contributivo, creouse o catastro (a pesar de non chegar a reformarse totalmente a política contributiva) reestruturouse o Exército de Terra en rexementos no canto de en terzos...; pero quizais o maior logro foi a unificación das distintas frotas e arsenais na Armada. A estas reformas dedicáronse homes como José Patiño, José Campillo ou Zenón de Somodevilla, que foron exemplos de meritocracia e algúns dos mellores expertos en material naval da súa época.

A estas reformas seguiunas unha nova política expansionista que buscaba recuperar as posicións perdidas. Así, en 1717 a armada española recobrou Sardeña e Sicilia, que tivo que abandonar pronto ante a coalición de Austria, Francia, Gran Bretaña e Holanda, que venceron en Cabo Pessaro. Con todo a diplomacia española, apoiada polos Pactos de Familia cos seus parentes franceses, lograría que a coroa do Reino das Dúas Sicilias recaese no segundo fillo do rei español. A nova rama dinástica sería coñecida posteriormente como Borbón-Dúas Sicilias.

As guerras coloniais durante o século XVIII

Fortaleza de San FIlipe de Barallas en Cartaxena de Indias. En 1741 unha enorme frota británica liderada polo Almirante Vernon foi derrotada polas forzas españolas de Blas de Lezo que defendían este forte.

Unha das vitorias españolas máis importantes de todo o período colonial en América, e sen dúbida a máis transcendente do século XVIII, foi a da batalla de Cartaxena de Indias en 1741 (ver guerra da Orella de Jenkins) na que unha colosal frota de 186 buques ingleses con 23 600 homes a bordo atacaron o porto español de Cartaxena de Indias (hoxe Colombia). Esta acción naval foi a máis grande da historia da mariña inglesa, e a segunda máis grande de todos os tempos logo da batalla de Normandía. Tras dous meses de intenso lume de canón entre os buques ingleses e as baterías de defensa da Baía de Cartaxena e do Forte de San Filipe de Barallas, os asaltantes batéronse en retirada tras perder 50 navíos e 18 000 homes. A acertada estratexia do grande almirante español Blas de Lezo foi determinante para conter o ataque inglés e lograr unha vitoria que supuxo a prolongación da supremacía naval española ata principios do século XIX. Tras a derrota, os ingleses prohibiron a difusión da noticia e a censura foi tan tallante que poucos libros de historia ingleses conteñen referencias a esta transcendental contenda naval. Ata nos nosos días pouco se sabe desta gran batalla, fronte ao moi coñecido episodio de Trafalgar ou ata o da Armada Invencible.

España tamén se enfrontou con Portugal pola Colonia do Sacramento no actual Uruguai, que era a base do contrabando británico polo Río da Prata. En 1750 Portugal cedeu a colonia a España a cambio de sete das trinta reducións guaranís dos xesuítas na fronteira co Brasil. Os españois tiveron que expulsar os xesuítas, xerando un conflito cos guaranís que durou once anos.

Bandeira do Reino de España desde 1785.

O desenvolvemento do comercio naval promovido polos Borbóns en América foi interrompido pola frota británica durante a guerra dos Sete Anos (1756-1763) na que España e Francia se enfrontaron a Gran Bretaña e Portugal por conflitos coloniais. Os éxitos españois no norte de Portugal víronse eclipsados pola toma inglesa da Habana e Manila. Finalmente, o Tratado de París de 1763 puxo fin á guerra. Con esta paz, España recuperou Manila e A Habana, aínda que tivo que devolver Sacramento. Ademais Francia entregou a España a Luisiana ao oeste do río Mississippi, incluída a súa capital, Nova Orleáns, e España cedeu Florida a Gran Bretaña.

En calquera caso, o século XVIII foi un período de prosperidade no imperio de ultramar grazas ao crecemento constante do comercio, sobre todo na segunda metade do século debido ás reformas borbónicas. As rutas dun só barco en intervalos regulares foron lentamente substituíndo o antigo costume de enviar ás frotas de Indias, e na década de 1760, había rutas regulares entre Cádiz, A Habana e Porto Rico, e en intervalos máis longos co Río da Prata, onde se creou un novo vicerreinado en 1776. O contrabando, que foi o cancro do imperio dos Habsburgo, declinou cando se puxeron en marcha os navíos de rexistro.

En 1777 unha nova guerra con Portugal acabou co tratado de San Ildefonso, polo que España recobraba Sacramento e gañaba as illas de Annobon e Fernando Poo, en augas de Guinea, a cambio de retirarse das súas novas conquistas no Brasil.

Posteriormente, dous feitos conmocionaron a América española e ao mesmo tempo demostraron a elasticidade e resistencia do novo sistema reformado: o alzamento de Túpac Amaru no Perú en 1780 e a rebelión en Venezuela. As dúas, en parte, eran reaccións ao maior centralismo da administración borbónica.

Na década de 1780 o comercio interior no Imperio volveu crecer e a súa frota fíxose moito maior e máis rendible. O fin do monopolio de Cádiz para o comercio americano supuxo o renacemento das manufacturas españolas. O máis notable foi o rápido crecemento da industria téxtil en Cataluña, que a finais de século mostraba signos de industrialización cunha sorprendente e rápida adopción de máquinas mecánicas para fiar, converténdose na máis importante industria téxtil do Mediterráneo. Isto supuxo a aparición dunha pequena pero politicamente activa burguesía en Barcelona. A produtividade agraria mantívose baixa a pesar dos esforzos por introducir nova maquinaria para unha clase campesiña moi explotada e sen terras.

A recuperación gradual das guerras viuse de novo interrompida pola participación española na guerra de Independencia dos Estados Unidos (1779-1783), en apoio dos Estados sublevados e os consecuentes enfrontamentos con Gran Bretaña. O Tratado de Versalles de 1783 supuxo de novo a paz e a recuperación de Florida e Menorca (consolidando a situación, posto que foran recuperadas previamente por España) así como o abandono británico de Campeche e a Costa dos Mosquitos no Caribe. Con todo, España fracasou ao intentar recuperar Xibraltar logo dun duradeiro e persistente asedio, e tivo que recoñecer a soberanía británica sobre as Bahamas, onde se instalaron numerosos partidarios do rei procedentes das colonias perdidas, e o Arquipélago de San Andrés e Providencia, reclamado por España pero que non puidera controlar.

Mentres, coa Convención de Nutka (1791), resolveuse a disputa entre España e Gran Bretaña acerca dos asentamentos británicos e españois na costa do Pacífico, delimitándose así a fronteira entre ambos os países. Tamén nese ano o Rei de España ordenou a Alessandro Malaspina buscar o Paso do Noroeste (Expedición Malaspina).

España cara a 1800

Territorios españois en América en 1800.

As reformas económicas e institucionais produciron os seus froitos, militarmente falando, cando se derrotou os ingleses durante a guerra da Orella de Jenkins no seu intento de conquistar a estratéxica praza de Cartaxena de Indias.

Como resultado, a España do XVIII foi unha potencia de nivel medio nos xogos de poder, sen o seu antigo nivel de superpotencia. O seu extenso imperio nas Indias dáballe unha notable relevancia e, aínda que era maior en Europa a importancia de Francia, de Inglaterra ou de Austria, aínda mantiña a máis importante frota do mundo e a súa moeda era a máis forte.

A pesar de que o Imperio Español non recuperara o seu antigo esplendor, si se refixo considerablemente dos días escuros de principios de século, nos que estaba a mercé doutras potencias. O ser un século principalmente pacífico baixo a nova monarquía, permitiu reconstruír e comezar un longo proceso de modernización das institucións e a economía. O declive demográfico do XVII investiuse, aínda que foi necesario incentivar as inmigracións doutros países europeos, fundamentalmente de alemáns e suízos. Pero todo ía quedar ensombrecido polo tumulto que ocuparía a Europa co cambio de século: as Guerras Revolucionarias Francesas e as guerras napoleónicas.

O fin do Imperio global (1808-1898)

A Revolución francesa e as guerras napoleónicas

Tras a Revolución Francesa de 1789, España uniuse aos países que se aliaron para combater a revolución. Un exército dirixido polo xeneral Antonio Ricardos reconquistou o Rosellón, pero apenas uns anos despois, en 1794 as tropas francesas expulsáronos e invadiron territorio español. O ascenso de Manuel Godoy a primeiro ministro supuxo unha política de paz con Francia: coa paz de Basilea de 1795 logrouse a retirada francesa a cambio da metade da Española (o que hoxe en día é Haití).

En 1796 o tratado de San Ildefonso supuxo a alianza coa Francia napoleónica contra Gran Bretaña, o que supuxo a unión das súas respectivas forzas armadas. O combate naval do cabo de San Vicente foi unha vitoria relativa para os británicos, que non souberon aproveitar, aínda que en Cádiz e Santa Cruz de Tenerife a frota británica sufriu serios fracasos. O máis destacable foi a perda de Illa Trindade (1797) e Menorca. En 1802, asinouse a Paz de Amiens, tregua que permitiu a España recobrar Menorca.

O navío Santísima Trinidad, construído nos estaleiros da Habana; comandado por Francisco Javier de Uriarte e Borja e o xeneral Baltasar Hidalgo de Cisneros. Foi desarborado, apresado e afundido na Batalla de Trafalgar.

Pronto se renovaron as hostilidades, desenvolvéndose o proxecto napoleónico dunha invasión a través do Canle da Mancha. Con todo, a destrución da frota aliada franco-española na batalla de Trafalgar (1805) arruinou o plan e minou a capacidade de España para defender e manter o seu imperio. Tras a derrota de Trafalgar, España atopouse sen unha armada capaz de enfrontarse á inglesa, e cortouse a comunicación efectiva con ultramar.

Mentres as sucesivas coalicións eran derrotadas unha e outra vez por Napoleón Bonaparte no continente, España librou unha guerra menor contra Portugal (guerra das Laranxas) que lle permitiu anexionarse Olivenza. En 1800 Francia recobrou Luisiana. Cando Napoleón decretou o Bloqueo Continental, España colaborou con Francia na ocupación de Portugal, país que desobedeceu o bloqueo. Así as tropas francesas entraron no país, acuartelándose unidades en guarnicións da fronteira.

En 1808 Napoleón, aproveitándose das disputas entre o rei Carlos IV e o seu fillo, o futuro rei Fernando VII, conseguiu que estes lle cedesen o trono, de modo que España foi tomada por Napoleón sen disparar nin unha bala.

Entón produciuse o levantamento popular do 2 de maio de 1808. Os españois rebeldes a Napoleón desprazáronse ao sur de España e comezaron a coñecida como guerra da Independencia española que tería un momento de optimismo coa derrota dos exércitos franceses na Batalla de Bailén ao mando do xeneral Francisco Javier Castaños (a primeira derrota dun exército de Napoleón), que os españois non souberon aproveitar, xa que se desmobilizaron a continuación. O posterior contraataque francés capitaneado por Napoleón restableceu a autoridade do seu irmán Xosé I de España, ao que nomeou rei. Os enfrontamentos continuaron, agora coa aparición da «guerra de guerrillas». Coa axuda inglesa España logrou expulsar os franceses, e tras a Batalla de Waterloo, Fernando VII recuperou o trono, e tivo que enfrontarse coa independencia das colonias.

A independencia das colonias americanas

Artigo principal: Guerra de Independencia Hispanoamericana.

Véxase tamén: Realistas.

Situación do Imperio Español en 1824. En azul os territorios independizados na Guerra de Independencia Hispanoamericana (1809-1824)

A Revolución Hispanoamericana
     A reacción Realista     Baixo control independentista     Baixo control independentista     España durante a invasión francesa     España baixo a revolución liberal

Logo de sucesivas insurreccións ao longo de toda a era colonial, a guerra de Independencia Hispanoamericana comezou a desencadearse cando as disputas polo trono entre o rei español Carlos IV e o seu fillo, o futuro Fernando VII, foron aproveitadas por Napoleón I para intervir e impor as chamadas «abdicacións de Baiona» de 1808, polas cales ambos renunciaron sucesivamente ao trono de España en favor finalmente de Xosé I Bonaparte, logo do cal Fernando quedou cativo. Pero a intervención francesa desencadeou un levantamento popular coñecido como guerra da Independencia española (1808-1814) que trouxo incerteza sobre cal era a autoridade efectiva que gobernaba España.

Ante a ausencia dunha autoridade certa en España e o cativerio de Fernando VII, os pobos hispanoamericanos, moitas veces baixo a dirección dos crioulos, comezaron unha serie de insurreccións descoñecendo ás autoridades coloniais, que nas reformas previas quedaran reducidas a meros axentes dun goberno agora en dúbida. O 5 de agosto de 1808 reuniuse en Cidade de México a primeira xunta revolucionaria ,á que seguiron levantamentos en todo o continente para formar xuntas de autogoberno.

As autoridades españolas en América e logo o rei Fernando VII ao recuperar a coroa española en 1814, negaron lexitimidade ás xuntas de autogoberno americanas. O vicerrei Fernando de Abascal, e Pablo Morillo xefe da expedición pacificadora, foron os principais organizadores da defensa da monarquía española.

Os movementos populares das colonias españolas profundaron as insurreccións para enfrontarse abertamente ao rei español nunha guerra de alcance continental co obxectivo de establecer estados independentes, que xeralmente deviñeron en réximes republicanos. Nas Guerras de Independencia Hispanoamericana destacaron Simón Bolívar e José de San Martín, chamados Libertadores, que conduciron os exércitos insurrectos que derrotaron definitivamente as tropas leais á monarquía española, chamadas Realistas, na batalla de Ayacucho en 1824.

A partir da década de 1810, e logo de complexos procesos políticos, as colonias españolas en América formaron os actuais estados hispanoamericanos. O expansionismo estadounidense fíxose presente tanto sobre os últimos restos do Imperio Español (forzándose a compra de Florida por cinco millóns de dólares no ano 1821 así como adquirindo posteriormente os dereitos sobre as pretensións españolas en Oregón^{[Cómpre referencia]}) como sobre os novos países americanos (a través de influencia económica e política e coa anexión de Texas e o norte do novo estado mexicano: Novo México, Utah, California e Nevada).

Decadencia final e o Desastre do 98

No que quedou do Imperio, a guerra da Independencia foi seguida por unha monarquía absoluta (década ominosa), conflitos dinásticos, levantamentos absolutistas, pronunciamentos liberais e loitas polo poder entre faccións liberais que só permitiron certos períodos o bastante estables para o desenvolvemento dunha política exterior activa. Destaca entre estes o goberno de Leopoldo O'Donnell (1856-1863), que tras unha dura represión da disidencia, puido volver intervir activamente na escena internacional: gañouse unha guerra a Marrocos coas vitorias de Tetuán e Wad-Nivel que permitiu ampliar Ceuta e recuperar a praza de Santa Cruz da la Mar Pequeña, na costa atlántica; tratouse de pacificar Filipinas, apoiouse o emperador de México sostido polas potencias coloniais e xunto aos franceses enviouse unha expedición de castigo a Cochinchina, onde foran asasinados varios misioneiros. Paralelamente, Pedro Santana, á cabeza de certa facción dominicana, devolveu a hoxe República Dominicana a un status colonial só para que os avatares da política interna da illa e o apoio haitiano a fixeran independizarse definitivamente en 1865.

A crise económica derivada da subida do prezo do algodón pola guerra de Secesión estadounidense, as malas colleitas e os pobres resultados dos intentos de modernización da agricultura (desamortización), infraestruturas (ferrocarril) acabaron co réxime de O'Donnell e a súa experiencia imperialista. As guerras e disputas entre progresistas, liberais e conservadores, que se negaban a aceptar que o país tivese un status baixo a escala internacional, fixéronse frecuentes. O descontento crecente pola inestabilidade e a perenne crise económica levou ao estalido dunha revolución que deu paso a experimentos políticos e á Primeira República Española. A posterior restauración monárquica de 1875 marcou un novo período, máis favorable, cando Afonso XII e os seus ministros tiveron certo éxito en recobrar o vigor da política e o prestixio español, en parte por aceptar a realidade das circunstancias españolas e traballar intelixentemente.

A pesar destes vaivéns, España mantivera o control dos últimos fragmentos do seu imperio ata o incremento do nivel de nacionalismo e de levantamentos anticolonialistas en varias zonas, que se foron desencadeando durante a década de 1870. Este conflito tornaríase internacional por mor da implicación dos Estados Unidos, tendo lugar á Guerra Hispano-Estadounidense de 1898, cando unha débil España se enfrontou a uns Estados Unidos moito máis fortes que necesitaban novos mercados para seguir ampliando a súa xa forte economía.

Restos do afundimento do acoirazado Maine

O desencadeamento desta guerra foi o afundimento do acoirazado Maine, do que se culpou a España (tras unha agresiva campaña de prensa de William Randolph Hearst). As últimas investigacións non chegaron a demostrar nada de forma concluínte: nin se foi un accidente ou unha sabotaxe externa, nin quen sería o responsable, aínda así existe a teoría de que foron os propios estadounidenses quen provocaron o incendio no Maine co propósito de afundilo, culpar a España e provocar unha guerra para apoderarse das colonias españolas, autodeterminándose como defensores dos cubanos contra a tiranía española. Esta guerra acabou cunha humillante derrota española e a independencia de Cuba. En Filipinas, os independentistas tamén contaron co apoio estadounidense. España viuse forzada a pedir un armisticio, e asinouse o Tratado de París, polo cal se renunciaba definitivamente a Cuba e se cedían aos Estados Unidos: Filipinas, Porto Rico e Guam. Esta serie de sucesos son coñecidos como o Desastre do 98.

Os últimos territorios, África (1885-1975)

Artigo principal: Protectorado español en Marrocos.

Posesións no norte de África

Desde 1778 co Tratado de El Pardo, polo que os portugueses cederon a España a cambio de territorios en Suramérica a illa de Bioko e os seus illotes próximos así como os dereitos comerciais do territorio entre os ríos Níxer e Ogooué, España desta forma mantiña unha presenza no golfo de Guinea. No século XIX, algúns exploradores, como Manuel Iradier, cruzaron este límite.

Mentres, os enfrontamentos continuaran no Mediterráneo, perdéndose as posicións españolas no norte de África. En 1848, con todo, as tropas españolas conquistaron as Illas Chafarinas.

A perda da maior parte do Imperio Americano levou a España a preocuparse cada vez máis dos seus dominios en África, especialmente tras a derrota contra os Estados Unidos en 1898.

En 1860, tras a guerra contra Marrocos, este país cedeu Sidi Ifni polo Tratado de Wad-Ras. As seguintes décadas de colaboración franco-española implicaron o establecemento e a extensión de protectorados españois ao sur da cidade, e a soberanía española foi recoñecida na Conferencia de Berlín de 1884: España administraba Sidi Ifni e o Sáhara Occidental conxuntamente.

España reclamou tamén un protectorado na costa da Guinea desde Cabo Bojador ata Cabo Branco. Río Muni converteuse nun protectorado en 1885 e en colonia en 1900. As reclamacións conflitivas sobre a Guinea foron resoltas no Tratado de París (1898).

En 1911, Marrocos dividiuse entre franceses e españois. O Desastre de Annual (1921) foi unha grave derrota militar inflixida ao exército español, compensada anos despois, o 8 de setembro de 1925, polo desembarco que tivo lugar ao oeste da Baía de Alhucemas coñecido como desembarco de Alhucemas dirixido polo xeneral e ditador español Miguel Primo de Rivera.

Entre 1926 e 1959, Bioko e Río Muni estiveron unidas baixo o nome de Guinea Española.

España perdeu o interese de desenvolver unha extensa estrutura económica nas colonias africanas durante a primeira parte do século XX. Con todo, España desenvolveu extensas plantacións de cacao, para o que se introduciu a miles de nixerianos como traballadores. Os españois tamén axudaron á Guinea Ecuatorial a alcanzar un dos mellores niveis de alfabetización do continente e a desenvolver unha rede de instalacións sanitarias.

En 1956, cando o Protectorado francés de Marrocos se converteu en independente, España entregou o seu ao novo Marrocos independente, pero mantivo o control sobre Sidi Ifni, a rexión de Tarfaya e o Sáhara Occidental. O rei de Marrocos, Mohamed V, estaba interesado nos territorios españois e desatou a Invasión do Sáhara Español en 1958 por parte do exército marroquí. Esta guerra foi coñecida como guerra de Ifni ou Guerra Esquecida. Ese mesmo ano, España cedeu a Mohamed V Tarfaya e anexionouse Saguia el Hamra (ao norte) e Río de Oro (ao sur) ao territorio do Sáhara Español.

A Guinea española

En 1959, outorgóuselle ao territorio español do golfo de Guinea o status de provincia española ultramarina. Como Rexión Ecuatorial Española, era rexida por un gobernador xeral que exercía os poderes militares e civís. As primeiras eleccións locais celebráronse en 1959, e elixíronse os primeiros procuradores en cortes ecuatoguineanos. Mediante a Lei Básica de decembro de 1963, as dúas provincias foron reunificadas como a Guinea Ecuatorial e dotadas dunha autonomía limitada, con órganos comúns a todo o territorio (entre eles un corpo lexislativo) e organismos propios de cada provincia. Aínda que o comisionado xeral nomeado polo goberno español tiña amplos poderes, a Asemblea Xeral de Guinea Ecuatorial tiña considerable iniciativa para formular leis e regulacións.

En marzo de 1968, baixo a presión dos nacionalistas ecuatoguineanos e das Nacións Unidas, España anunciou que concedería a independencia. Xa independente en 1968, a Guinea Ecuatorial tiña unha das maiores rendas per cápita de toda África. En 1969, debido á presión internacional, España entregou Sidi Ifni a Marrocos. O dominio español no Sáhara Occidental durou ata que en 1975 a Marcha Verde forzou a retirada española. O futuro da antiga provincia española continúa sendo incerto.

Marrocos reclama aínda as Illas Canarias, Ceuta, Melilla e as prazas de soberanía como parte do chamado Gran Marrocos. A Illa Perejil foi ocupada o 11 de xullo de 2002 pola policía e as Forzas armadas de Marrocos, sendo máis tarde expulsados sen que se producise un baño de sangue polo exército español na Operación Romeo Sierra.

Territorios

Máxima extensión de territorios americanos considerados propios polo Imperio Español

América

Vicerreinado de Nova España: os actuais países de México, e os estados de California, Novo México, Arizona, Texas, Nevada, Florida, Utah e parte de Colorado, Wyoming, Kansas e Oklahoma en Estados Unidos. España mantivo baixo o seu control estes territorios desde 1519 ata 1821, aínda que en varios dos estados das Grandes Chairas non houbo unha presenza española estable. É necesario recordar que a independencia de Nova España foi iniciada en 1810, e declarada formal e legalmente polo Congreso de Chilpancingo en 1813. O período entre ese ano e a data do recoñecemento da independencia de México (1821) eran concibidos polo Congreso como unha loita contra a metrópole e polo recoñecemento internacional da nova nación.

• Capitanía Xeneral de Santo Domingo: foi a primeira colonia española no Novo Mundo, e comprendía a totalidade da Española, cuxa parte oriental se converteu máis tarde na República Dominicana.
• Capitanía Xeneral de Cuba: (1510-1898): illa de Cuba e outras menores adxacentes a ela, ademais da Florida e a Luisiana.
• Capitanía Xeneral de Guatemala: comprendía os territorios de Guatemala, O Salvador, Nicaragua, Honduras, Costa Rica, e o estado mexicano de Chiapas. Declarou a súa independencia en 1821, para sumarse ao Primeiro Imperio Mexicano, do que se separou (salvo Chiapas) en 1824.
• Capitanía Xeneral de Porto Rico: abrangueu as illas de Porto Rico e outras menores adxacentes a ela.
• Capitanía Xeneral do Iucatán: actuais estados mexicanos do Iucatán, Campeche, Quintana Roo e leste de Tabasco. A inclusión de Belize e El Petén son motivo de controversia por algúns historiadores
• Capitanía Xeneral das Provincias Internas: foi creada polo rei Carlos III mediante unha real cédula do 22 de agosto de 1776, dando ao comandante xeral sobre estas previamente establecidas provincias as facultades equiparables ás do vicerrei de Nova España, comprendía os actuais territorios de Sonora e Sinaloa, as Californias, Coahuila, Novo Reino de León, Novo Santander, Texas, Nueva Biscaia, e Novo México.
• Luisiana: cedida por Francia, España mantívoa pouco tempo no seu poder, desde 1762 ata 1801. Incorporaba territorios dos actuais estados de Luisiana, Arcansas, Oklahoma, Kansas, Nebrasca, Dakota do Sur, Dakota do Norte, Wyoming, Montana, Idaho, Minnesota e Iowa.
• Territorio de Nootka: baixo control español de 1789 a 1794, cedida a Gran Bretaña, en 1795. Incluía aos territorios actuais de Oregón, Idaho, Montana, Washington e a parte sur de Alasca, de Estados Unidos; e, o suroeste da Columbia Británica, do Canadá.

Vicerreinado do Perú: na súa máxima extensión abarcou o actual Perú, Colombia, Arxentina, Ecuador, Chile, Bolivia, Paraguai, Uruguai, territorios no Brasil, parte sur da actual Venezuela e toda Panamá.

• Capitanía Xeneral de Chile: o actual Chile e a rexión de Patagonia ata que a parte oriental desta última pasou ao vicerreinado do Río da Prata. Do mesmo xeito que na nota anterior, hai que recalcar que o control efectivo do territorio máis austral foi posterior á independencia de Chile; con todo a Patagonia formaba parte do Chile colonial, de tal xeito que pertencía á Gobernación de Nova León .

Vicerreinado de Nova Granada: Foi creado polo rei Filipe V en 1717, suspendido en 1724, por problemas financeiros, e reinstaurado en 1739 ata que o movemento independentista o disolveu de novo en 1810. En 1815 foi reconquistado o seu territorio polo exército do rei Fernando VII, sendo novamente restaurado, ata que o exército patriota logrou a súa independencia definitiva do poder español en 1819. Comprendía os actuais países de: Panamá, Colombia e parte de Ecuador.

• Capitanía Xeneral de Venezuela: a actual Venezuela.

Vicerreinado do Río da Prata: creado en 1776 comprendía os actuais países da Arxentina, Paraguai, o Uruguai e parte do Brasil. Incluía as Illas Malvinas (ata 1810). É de mencionar que o control do extremo sur (Patagonia) non foi efectivo ata logo da independencia da Arxentina.

Territorios Insulares: os actuais países de República Dominicana, Bahamas (ata 1670), Antiga e Barbuda (desde 1493 ata 1632), Trinidad e Tobago, Granada (desde 1498 ata 1674), Xamaica (ata 1655), San Cristóbal e Nevis (Saint Kitts e Nevis), Dominica (desde 1493 ata 1783), Barbados (desde 1518 ata 1624), Santa Lucía (desde 1504 ata 1654).

Asia

Capitanía Xeneral de Filipinas non só incluía o arquipélago filipino senón que no momento da súa maior extensión abarcou as Illas Palau, Guam, as Illas Marianas, as Illas Carolinas e outras illas da Micronesia, como parte integrante do Vicerreinado de Nova España, a súa capital foi Manila, ademais incluía pretensións sobre:

• O actual estado de Malaisia, Sabah (1521-1898)
• Protectorado sobre Camboxa (1597-1599)
• Norte de Taiwán (1626-1642)

Tamén existiron algúns asentamentos españois nas illas de:

• Nova Guinea e Borneo.
• Ternate (Indonesia) (1606-1663)
• Tidore (Indonesia) (1526-1663)
• Macau (China) (1581-1640)
• Nagasaki (Xapón) (1581-1587)
• Malaca (Malaisia) (1581-1640)

África

Protectorado e colonias españolas no norte de África cara ao ano 1950.

Territorios conservados

Illas Canarias (1478- )

Prazas de soberanía: na actualidade a denominación quedou en desuso, aínda que pode usarse ocasionalmente como denominación do conxunto dos territorios españois no norte de África:

• Ceuta (1580- )
• Melilla (1497- )
• Illas Chafarinas (1848- )
• Peñón de Alhucemas (1673- )
• Peñón de Vélez da Gomera (1508-1522) (1564- )

Illotes

• Illa Perejil (1580- )
• Illa de Alborán

Territorios perdidos

• Larache (1610-1689) e (1912-1956)
• Tetuán (1860-1862) e (1912-1956)
• Casablanca (1580-1640)
• Cazaza (1505-1532)
• Mers el-Kebir (1505-1708) (1732-1792)
• Orán (Oranesado) (1509-1708) (1732-1791)
• Alxer (1510-1530)
• Bugía (1510-1558)
• Trípoli (1510-1523 (cedida a Orde de Malta), perdida de maneira definitiva en 1551)
• Tunes (1535 - 1574)
• Grande Ifni: desde 1860 ata 1912 e desde entón ata 1969 agora chámase Ifni.
• Sidi Ifni (1510-1644-1930-¿1969?) Presenza efectiva fundacional e posteriores perdas
• A Mamora (1610-1619)
• Tánxer (1580-1640)
• Mazagão (1580-1640), hoxe en día correspóndese coa cidade de Al Jadida
• Guinea Española: desde 1843 ata 1968.
• Sáhara Español: desde 1885 ata 1975.
• Protectorado Español de Marrocos: desde 1912 ata 1956.
• Cabo Juby (1916-1958)

Europa

• España: metrópole.
• Portugal: desde 1580 ata 1640. Ademais incluíronse todos os territorios do Imperio Portugués.
• Reino de Nápoles: o actual sur de Italia, xunto coas illas de Sicilia, Sardeña e Malta.
• Franco Condado: na zona centro-oriental de Francia.
• Ducado de Milán (Milanesado) no norte de Italia.
• Países Baixos españois: os actuais países de Bélxica, Luxemburgo e Países Baixos.

A maioría dos territorios europeos españois perdéronse en 1713 tras a firma do Tratado de Utrecht.

• Llívia: A vila de Llívia actualmente é un enclave e pequeno territorio situado ao sur de Francia que pertence a España, cerca da fronteira de ambos os países. Trátase dun municipio situado a 153 quilómetros ao norte da capital da súa provincia, Xirona, rodeado na súa totalidade por territorio francés como resultado do Tratado dos Pireneos de 1659.

Oceanía

• Illas Marianas: as actuais Guam e Illas Marianas do Norte, Guam foi perdida en 1898 na Guerra Hispano-Estadounidense, e cedida mediante o Tratado de París de 1898, o resto das Illas Marianas foron vendidas despois deste conflito bélico ao Imperio Alemán mediante o Tratado Xermano-Español de 1899.
• Illas Carolinas: as actuais Repúblicas de Palau e os Estados Federados de Micronesia, ambos os territorios vendidos ao II Imperio Alemán por España en 1899 mediante o Tratado Xermano-Español de 1899.

Administración

O matrimonio dos Reis Católicos (Isabel I de Castela e Fernando II de Aragón) supuxo unha única dirección de ambos os reinos baixo unha administración superior única, o Consello Real. Unificouse a facenda (pero non os impostos), a política interior e exterior, o exército, as ordes militares e a Inquisición, e, no que non afectase a estes temas, cada reino mantivo a súa propia administración, moeda, leis etc.

Desa forma, a formación dun estado unificado ao estilo doas estados nación nunca chegou a ser unha realidade en España. Os Reis Católicos introduciron un estado moderno absolutista nos seus dominios, restrinxindo o poder da nobreza, organizando o seu goberno ao redor dos Consellos e dividindo o país en Reais Audiencias como órganos superiores de xustiza, e mantendo os foros e tradicións dos seus pobos.

A organización administrativa das novas conquistas en América parte coa incorporación das Indias a Coroa Castelá a título de "descubrimento" (res nullius), apoiados pola doazón papal. Isabel I a Católica, no seu testamento, reforza a pertenza a esta coroa. Con todo, será o Consello de Indias e non o Consello de Castela o que asesore ao rei sobre as novas terras. Este Consello converteuse no máximo órgano administrativo sobre as colonias. O comercio con América centralizouse na Casa de Contratación de Indias de Sevilla, restrinxíndose a esta os dereitos comerciais sobre o novo mundo, o que supuxo un impulso demográfico para Sevilla, ao obrigar aos comerciantes españois e estranxeiros a establecerse en Sevilla.

Á morte dos Reis Católicos Carlos I de España, mantendo formalmente á súa nai Xoana como raíña, pasou a gobernar as novas terras. As Indias foron incorporadas definitivamente á Coroa de Castela en 1519.

A situación mantívose similar durante o reinado de Filipe II, que herda do seu pai a Coroa de España, pero non a do Sacro Imperio Romano Xermánico e as posesións dos Habsburgo. Baixo o seu reinado, Portugal e o seu imperio foron anexionados á Monarquía Hispánica, aínda que non así á Coroa de Castela, mantendo Portugal unha posición semellante á Coroa de Aragón. Baixo os chamados Austrias Menores (Filipe III, Filipe IV e Carlos II) as Provincias Unidas alcanzaron unha independencia de facto que lles sería recoñecida en 1648.

Á morte de Carlos II, sucédelle Filipe V. Dous anos logo da súa toma de posesión, preséntase un novo pretendente, Carlos de Austria, apoiado por Inglaterra e Austria, e isto provoca a guerra de Sucesión Española, que supuxo, a perda dos reinos italianos e do que quedaba dos Países Baixos Españois.

Tras a derrota do pretendente austríaco á sucesión do trono, o novo rei, Filipe V vai publicar os decretos de Nueva Planta, diferentes para Aragón e Valencia (1707), Aragón (1711), Baleares (1715), e Cataluña (1716). Neles, como castigo pola súa rebelión, derroga parte dos foros e dereitos dos territorios da Coroa de Aragón sobre os que considera ter dereito de conquista. Os decretos tiñan matices e efectos diferentes segundo o territorio histórico (por exemplo, Cataluña mantén o seu dereito civil e parte dos seus foros e institucións, mentres que Valencia non) e non afectaron nin ao Val de Arán, nin a Navarra nin ás Provincias Vascongadas, os cales manteñen todos os seus foros por seren leais a Filipe de Anjou.

Por territorios

América e Filipinas

Artigo principal: Organización administrativa indiana.

A organización das Indias, dada a súa distancia coa capital, dependía dos Vicerreis e do Consello de Indias, organismos autónomos que manexaban in situ o goberno das terras.

Consello de Indias

Artigo principal: Consello de Indias.

O Consello de Indias, desde a súa fundación en 1524, foi o máximo órgano administrativo das colonias. Entre as súas funcións estaban:

No Goberno Temporal: toda a administración gobernamental compete ao Consello de Indias:

• Planificación e proposición ao Rei das políticas relativas ao Novo Mundo (poboamento, relación cos aborixes, comercio etc.).
• Organización administrativa das Indias, xa sexa coa creación de novos Vicerreinados, novas Gobernacións etc., e a súa autonomía respecto da metrópole.
• Proposición ao rei dos cargos de grandes autoridades americanas (Vicerreis, Gobernadores, Oidores etc.).
• Tutela do bo funcionamento das autoridades, ditando medidas de honestidade administrativa e nomeando un xuíz de residencia para que realice o respectivo xuízo de residencia.
• Revisión a diario da correspondencia que vén de América e demais posesións. Así mesmo, autorización da exportación ou importación de libros a América.
• Desde 1614, autorización da aplicación da lexislación castelá nas Indias.
• Aprobación ou rexeitamento da lexislación orixinada en América.
• Elaboración das normas que rexerían en Indias e que eran ditadas polo rei como Reais Cédulas ou Reais Provisións (similares ás Reais Cédulas pero máis solemnes).

En Goberno Espiritual: preocupación por materias de orde espiritual, analizando os dereitos outorgados pola Santa Sé, así por exemplo:

• Exercicio do Dereito de presentación.
• División dos bispados.
• Revisión das Bulas Papais; en conformidade, dáselles Exequátur ou Pase Rexio; sen este non se cumpren as bulas.
• Exame das disposicións da Igrexa en América e dos Sínodos; estes non se cumpren sen a aprobación do Consello de Indias.

Durante a Guerra:

• Reunión co Consello de guerra na Xunta de Guerra de Indias (1600), elaborando as estratexias militares. A fins do século XVI e principios do século XVII intégranse nesta xunta os chamados ministros de capa e espada (Conselleiros militares).

En Facenda:

• Exame das contas dos oficiais reais.

En Xustiza:

• Era o máis alto tribunal en América e para os efectos de administrar xustiza reuníase o consello nunha sala de xustiza, integrado por ministros letrados. Nesta materia, o Consello era absolutamente independente, ata do Rei.
• Coñecemento de certos asuntos criminais (delitos cometidos na «carreira de Indias», evasión tributaria, delitos de comiso por contrabando).
• Coñecemento das apelacións no civil, de que coñecería a Casa de Contratación cando a suma disputada fose superior a 40 000 marabedís.
• Coñecemento das apelacións dos Xuízos de residencia.
• Coñecemento do Recurso de segunda suplicación.
• Excepcionalmente en sala de goberno: coñecemento do Recurso de inxustiza notoria.

Casa de Contratación de Indias

Artigo principal: Casa da Contratación de Indias.

A Casa da Contratación converteuse na responsable do aproveitamento económico das colonias americanas. Entre as súas responsabilidades figuraba o cobro dos impostos ao comercio con América (entre eles, o famoso Quinto Real), e tiña competencias en asuntos de política de poboación.

Establecida primeiro en Sevilla e logo en Cádiz, estes foron os portos obrigados de saída e entrada para o comercio de Indias. A prohibición de comerciar con América imposta aos demais portos españois foi a base do crecemento e prosperidade primeiro de Sevilla e logo de Cádiz, ao obrigar aos comerciantes españois e estranxeiros a establecerse no porto base da Casa de Contratación se desexaban comerciar con América. Isto fixo que as colonias forasteiras (casteláns, vascos, cataláns, galegos, valencianos etc.) e estranxeiras (xenoveses, franceses etc.) fosen importantes en Sevilla e Cádiz.

Radios xurisdicionais

Reinado	Vicerreinado	Real Audiencia
Casa de Austria	Vicerreinado de Nova España	Real Audiencia de Santo Domingo Real Audiencia de México Real Audiencia de Guatemala Real Audiencia de Guadalajara Real Audiencia de Manila
	Vicerreinado do Perú	Real Audiencia de Panamá Real Audiencia de Lima Real Audiencia de Santa Fe de Bogotá Real Audiencia de Charcas (ata 1776) Real Audiencia de Quito Real Audiencia de Chile Real Audiencia de Bos Aires (ata 1776)
Casa de Borbón	Vicerreinado de Nova Granada (1717–1723; 1739–1810)	Real Audiencia de Santa Fe de Bogotá Real Audiencia de Quito Real Audiencia de Panamá
	Vicerreinado do Río da Prata (1776)	Real Audiencia de Bos Aires Real Audiencia de Charcas

Coroa de Aragón

Artigo principal: Coroa de Aragón.

A integración dos territorios da Coroa na nova monarquía estivo marcada polo poder hexemónico de Castela. Como en todos os territorios non incorporados na estrutura castelá (Flandres, Indias, Nápoles, Sicilia, Navarra, Biscaia etc.), o Consello de Aragón e o vicerrei convértense no centro da administración. O Consello Supremo de Aragón era un órgano consultivo da coroa creado en 1494, por mor dunha reforma na chancelería real realizada por Fernando o Católico, que desde 1522 estaría integrada por un vicechanceler e seis rexentes, dous para o Reino de Aragón, dous para o Reino de Valencia e dous para o Principado de Cataluña, Mallorca e Sardeña. Pola súa banda, os vicerreis asumiron funcións militares, administrativas, xudiciais e financeiras.

Constitucións catalás, baseadas nos antigos Usatges de Barcelona

Os conflitos entre as institucións locais e os reis absolutistas sucedéronse ao longo dos séculos modernos, ata a guerra de Sucesión. En 1521 tiña lugar a rebelión das xermanías, un movemento xurdido en Valencia entre a incipiente burguesía contra a súa aristocracia, que se estendeu ata 1523. En Mallorca tivo lugar nos mesmo anos outro movemento similar, dirixido por Joanot Colom. A derrota final dos axermanados supuxo unha forte represión e a reafirmación do dominio señorial. Así mesmo, en 1569, todos os deputados da Generalitat de Cataluña eran encarcerados baixo a acusación de herexía, no marco da disputa polo pago do imposto do escusado.

En 1591, tiveron lugar as «alteracións de Aragón», xeradas cando o Xustiza de Aragón se nega a entregar a Filipe II o exsecretario do rei, Antonio Pérez, condenado pola morte do secretario de Xoán de Austria, que se refuxiara en Aragón. O monarca transgrediu todos os privilexios aragoneses para apresalo e ata fixo executar a Xoán de Lanuza, que naqueles tempos desempeñaba o cargo de Xustiza Maior de Aragón,.

Durante o século XVII, as tensións foron bastante maiores. As necesidades financeiras dos monarcas conducíronos a intentar aumentar por todos os medios a presión fiscal sobre os territorios da Coroa de Aragón, tratando de igualar os impostos en toda España. Pero os foros garantían importantes proteccións fronte ás pretensións reais. Os proxectos de Unión de Armas de Olivares, que buscaban que os outros reinos compartisen as cargas bélicas de Castela, son un exemplo diso.

Tras entrar en guerra a coroa con Francia en 1635, o envío dos terzos sobre Cataluña xerou graves conflitos, que desencadearon a guerra dos Segadores en 1640. A Generalitat de Cataluña, tratando de dominar a sublevación popular, declara a formación dunha República catalá, pero, ante a imposibilidade de mantela, nomea a Lois XIII de Francia conde de Barcelona. O conflito terminou coa Paz dos Pireneos (1659), pola cal o condado do Rosellón e a metade norte do condado da Cerdaña pasaban para sempre a dominio francés e Francia devolvía a España a Cataluña do sur dos Pireneos. Filipe IV non tomou ningunha represalia ante a traizón catalá. A finais do século, en 1693, estalaría tamén en Valencia a segunda xermanía, un alzamento campesiño e antiseñorial ao redor da partición das colleitas.

Tras o reinado de Carlos II, a guerra de Sucesión Española dividiu o país. A antiga Coroa de Aragón foi partidaria do Arquiduque Carlos de Austria, cuxa derrota carrexaría a supresión das súas institucións e foros e a extensión da organización administrativa do Reino de Castela polos Decretos de Nueva Planta.

Poboación e ordenamento xurídico

América e Filipinas

Artigo principal: Sociedade política indiana.

A sociedade do Imperio Español en América rexeuse por estatutos completamente novos, pero inspirados nos corpos legais casteláns, que distinguían diversos tipos de súbditos e asignábanos a ordenamentos xurídicos diferentes: as Repúblicas de españois e as Repúblicas de indios.

• A poboación dos novos territorios pertencía a varias categorías raciais e xurídicas:

Españois

Eran os súbditos de orixe europea, nacidos en América (crioulos) ou na metrópole (peninsulares). Os españois nunca foron maioritarios en ningún dos territorios do imperio, salvo na metrópole. O custo demográfico para España, especialmente para a Coroa de Castela, foi apreciable, de forma que o crecemento de poboación viuse anulado pola emigración a América.

Indíxenas

O custo demográfico das conquistas españolas foi duro: a poboación amerindia pasou de 80 millóns ao comezo do século XVI a 12 millóns só anos despois, a consecuencia das guerras de conquista, as deportacións, os traballos forzados e as enfermidades propagadas polos colonizadores (contra as que non tiñan defensas naturais).

Bartolomé de las Casas.

A defensa dos dereitos dos indíxenas tivo na Escola de Salamanca e en Bartolomé de las Casas os seus máximos expoñentes. Na Xunta de Valladolid de 1550, e a pesar da oposición de Xoán Ginés de Sepúlveda, ditaminouse que os indíxenas tiñan alma. Previamente, o testamento da raíña Isabel a Católica declarara aos amerindios súbditos da Coroa de Castela e, xa que logo, non susceptibles de escravitude, o que propiciou a chegada de escravos negros de África. Con todo, esta protección legal en moitos casos foi máis teórica que práctica. A institución socioeconómica da encomenda, que supuña o deber do encomendeiro de protexer e evanxelizar aos indíxenas a cambio de percibir os tributos esixidos a estes, derivou en explotación e traballos forzados (por exemplo, a través do sistema da mita).

No século XVII, os xesuítas estableceron misións ou «reducións» na zona fronteiriza entre o Brasil portugués e a América española co propósito de evanxelizar a rexión. As devanditas reducións gozaron dunha grande autonomía, inspiradas nas liberdades e foros das cidades, aínda que adaptadas ao modo de vida indíxena. A súa existencia non foi moi ben vista polos colonos, especialmente os portugueses do Brasil, sendo motivo de tensión na rexión. Tras a expulsión dos xesuítas con Carlos III, estas foron desmanteladas.

Mestizos

Artigo principal: Mestizo.

A pesar do anterior, cabe destacar que a sociedade hispanoamericana tiña un forte compoñente mestizo que non se achaba nas colonias francesas ou británicas. Desde o principio da conquista deuse a mestizaxe entre persoas de diferentes razas, o que deu lugar a denominacións baseadas nas orixes raciais de cada súbdito. Os mestizos, minoritarios ao principio da Colonia, estaban chamados a formar a maioría da poboación en case todos os territorios do imperio.

Africanos e outros

A protección legal aos amerindios favoreceu a importación de escravos africanos, que chegaron a ser a maioría da poboación nalgúns territorios da conca do Caribe e no Brasil.

Legado lingüístico do Imperio

Pola grande extensión do Imperio Español por todo o mundo, o seu legado cultural é grande e forte. Desde Perú ata as Filipinas pódese atopar o legado de devandito Imperio colonial. A lingua española, tras o chinés mandarín, é a lingua máis falada do mundo polo número de falantes que a teñen como lingua materna. É tamén idioma oficial en varias das principais organizacións político-económicas internacionais (UE, UA, TLCAN e UNASUR, entre outras). Fálano como primeira e segunda lingua entre 450 e 500 millóns de persoas, podendo ser a terceira lingua máis falada considerando os que o falan como primeira e segunda lingua. Doutra banda, o español é o segundo idioma máis estudado no mundo tras o inglés, con polo menos 17,8 millóns de estudantes, aínda que outras fontes indican que se superan os 46 millóns de estudantes distribuídos en 90 países.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Thomas, Hugh. El imperio español: de Colón a Magallanes. Editorial Planeta, S.A. ISBN 84-08-04951-8
• Kamen, Henry. Imperio. Editorial Santillana. ISBN 84-03-09316-0
• Carnicer García, Carlos J. e Marcos Rivas, Javier. Espías de Felipe II: Los servicios secretos del imperio español. Editorial La Esfera de los Libros, S.L. ISBN 84-9734-278-X
• Klein, Herbert S. (1994). Las finanzas americanas del imperio español, 1680–1809. Edita Instituto Mora e UAM-Iztapalapa. ISBN 968-6914-23-4
• Balfour, Sebastian. El fin del Imperio Español (1898–1923). Editorial Crítica. ISBN 84-7423-815-3

Outros artigos

• Casa dos Austria
• Carlos I de España
• Carlos II de España
• Colonización europea de América
• Conquista de Navarra
• Filipe II de España
• Filipe III de España
• Filipe IV de España
• Historia de América
• Historia de España
• Século de Ouro
• Vicerreinado de Nova España

Ligazóns externas

• Biblioteca de información ibérica en liña de Stanley G. Payne, Historia de España e Portugal, Vol.1 Cap. 13: «O Imperio Español» (en inglés)
• Extensión dos imperios históricos (en inglés)
• Independencia das colonias do Imperio Español