Os renovadores

Os Novos, Os Renovadores, ou o Movemento Renovador, foi un grupo de artistas galegos que quixeron renovar as formas plásticas da arte galega na primeira parte do século XX, en especial a partir da década de 1920.

Mural de Manuel Colmeiro nas Galerías Pacífico de Buenos Aires.

Membros

Sendo un movemento amplo e diverso, que respondía máis a un momento da arte galega que a un grupo delimitado (por exemplo os adscritos a un manifesto concreto das vangardas), o grupo varía segundo o período e os criterios empregados. Xeralmente considéranse membros a Carlos Maside, Arturo Souto, Manuel Colmeiro, Luis Seoane, Xosé Eiroa, Fernández Mazas, Manuel Torres e Xosé Otero Abeledo "Laxeiro", entre outros.

Ás veces inclúese a José Frau, que ten obra en coleccións de arte galega (Afundación, Museo Provincial de Pontevedra, Museo de Belas Artes da Coruña e Museo Galego de Arte Contemporánea Carlos Maside) ao ter nacido en Vigo, pero marchou de Galiza aos tres anos; Picasso pasou cinco anos na Coruña, nos que recibiu formación artística, pintou e fixo a súa primeira exposición, e aínda que non é incluído no grupo dos Renovadores, a súa etapa galega foi moi importante na súa obra posterior. Tamén se adoita incluír a Virxilio Blanco, que marchou a Cuba moi novo pero mantivo vínculos con artistas galegos e formouse nas aulas do Centro Galego da Habana. Polo apoio e influencia que tiveron sobre eles, tamén se soe incluír a Castelao, Camilo Díaz Baliño ou o escultor Francisco Asorey, dado que tamén impulsaron esa renovación.

Seguindo distintos criterios artísticos, formais ou cronolóxicos hai moitos máis artistas incluídos baixo a mesma denominación, como Urbano Lugrís, os irmáns Mario e Eugenio Granell, Maruxa Mallo e seu irmán Cristino, ou artistas uns anos posteriores como María Antonia Dans, alumna de Lolita Díaz Baliño (ilustradora e primeira muller membro da Real Academia Galega de Belas Artes, xunto a María Corredoira) con Elena Gago; ou Ánxel Johán, Andrés Colombo, Francisco Miguel, Ochoa, Luís Huici, Álvaro Cebreiro, Pesqueira, Jesús Concheiro, Bonome etc.

Caso a considerar á parte sería Isaac Díaz Pardo, que logo do asasinato do seu pai Camilo Díaz, continuou o legado da súa ampla familia de artistas da xeración anterior á súa, e renovou as formas do deseño e a cerámica xunto á súa muller Carmen Arias, a Luís Seoane e ao arquitecto Andrés Fernández Albalat, a pesar de que deixou de pintar nos anos 70 e afirmou que o facía "porque non quedaba outra, había que tirar para adiante".

Os antecedentes

Os esforzos por manter a dignidade da cultura galega en todas as súas dimensións foron continuos desde os Séculos Escuros, tanto no terreo das artes (por exemplo no agromar do barroco compostelán), o científico e didáctico (con Martín Sarmiento e Benito Xerónimo Feijoo), como no literario, con achados recentes que mostran que non foi un tempo totalmente ermo.

No século XIX as procuras a prol da cultura galega intensificáronse, e varios acontecementos levaron a que na segunda metade se producise un movemento de Rexurdimento literario, especialmente na poesía. Na plástica, en particular na pintura, a finais dese século e principios do XX hai entre os artistas galegos unha afinidade co paisaxismo romántico e postimpresionista de influencia cezannista. Entre eles hai un sentimento rexionalista de reivindicación das paisaxes galegas, e comparten unha crítica, verbalizada por Valle-Inclán, dunha certa xerarquía estética que primaba o eixo Madrid-Valencia. Neses anos varios dos artistas máis prometedores falecen sendo mozos e fálase dunha xeración doente.

O divino sainete, con portada de Manuel Ángel Álvarez. En PDF.

• 
  O xantar, de Silvio Rodríguez, do rexionalismo paisaxista.
• 
  Escena de romaría, de Xenaro Carrero, membro da Xeración Doente.
• 
  O gaiteiro, Jaspe Moscoso. Museo de Belas Artes da Coruña.
• 
  Pardo de Cela por Manuel Ángel Álvarez.
• 
  Baño de cabalos de Román Navarro, no Museo de Belas Artes da Coruña.
• 
  Estribela, de Alfredo Souto Cuero.
• 
  Retrato de Emilia Pardo Bazán, por Vaamonde Cornide.
• 
  Paisaxe de inverno de Serafín Avendaño.
• 
  Pórtico da Gloria por Jenaro Pérez Villaamil, no século XIX

As vangardas

En Europa, a principios de século e no período de entre-guerras aparecen as vangardas con forza. Os artistas do Estado español que participan deses movementos fano principalmente no estranxeiro, pasando de Cataluña especialmente a Francia (Picasso, Juan Gris, Miró, Dalí...). En Galiza, o grupo Nós pretende dignificar e conectar a cultura galega coa europea e fai unha primeira achega ás vangardas, e nos anos 20 xorde a xeración do 25, a gran renovadora da poesía e do teatro galegos, continuando co labor modernizador da literatura galega da xeración anterior. Aínda así, pese a que incorporan elementos vangardistas, non foi un movemento de ruptura total coa tradición; de xeito análogo, os artistas plásticos galegos nacidos na primeira década do século non rompen cos artistas algo maiores ca eles, como Díaz Baliño, Castelao ou o escultor Francisco Asorey, e á súa vez eles tampouco pretenden romper coa tradición galega senón valorala, democratizala e renovala. Tanto os escritores como os artistas plásticos, xúntanse en torno a El Pueblo Gallego, que empeza a publicar obra gráfica e escritos en castelán e en galego.

Capa de Camilo Díaz da revista El Pueblo Gallego

En 1921 a Junta para la Aplicación de Estudios, presidida por Santiago Ramón y Cajal, concédelle a Castelao unha bolsa para coñecer as vangardas. Pasa dez meses viaxando por Francia, Bélxica e Alemaña, e un ano despois publica fragmentos do seu diario de viaxe na Revista «Nós» (a publicación íntegra só se fixo 20 anos despois do seu pasamento, e consta de 314 páxinas con debuxos e recortes).

Nel escribe o 24 de abril:

As xentes de España pensan que pra seren universais teñen que deixar de seren españois de espírito e aos que facemos arte nacional (nacional galego) pídennos que matemos o espírito rexional e que sexamos españois; e agora pregunto eu: se coidades que iso de que a arte non ten fronteiras quer dicir que compre ser cosmopolitas. Por que non pedides que matemos o espírito español? Pois se o arte español pode saír de España tamén poden saír o galego, o vasco, o catalán...

Para el a arte ten que ser universal e cosmopolita, pero ligada ao pobo e á cultura nai. A medida que entra en contacto coa arte de vangarda centroeuropea fai apuntamentos ás veces descualificadores. De Picasso, que logo da súa etapa de formación na Coruña e Barcelona estaba en París desenvolvendo o cubismo, di Castelao: «Paréceme un farsante (...) téñoo por pouco máis que un amateur da arte» (páx. 97-98), aínda que logo reconsidera a súa opinión e afirma que era culto, intelixente e «un gran negociante catalán». Está interesado nas filosofías de vangarda pero non tanto na súa concreción plástica, e prefire as vangardas rusas por estar conectadas co pobo. Xa de volta en Galiza publica un ensaio sobre o cubismo, no que se mostra interesado pola súa estrutura do cadro e do real, di que as vangardas poden ser “tolerías, pero non parvadas”, e cartéase co seu paisano de Rianxo, o poeta Manuel Antonio,

Castelao trata de renovar a arte galega liberándoa de formalismos alleos que a encorsetaban, e procura nas raíces a identidade:

É necesario volver á inocencia, ao folklore (...) onde a nosa tradición quedou cortada. É preciso sermos máis primarios ou primitivos na nosa arte…

Manuel Antonio mostra conformidade pero responde:

Non debe ser máis que un punto de partida orientado hacia un punto da rosa dos ventos; despois hai que botar a andar

Poemario De catro a catro, en PDF. Nunha das súas edicións foi ilustrado por Carlos Maside

Carlos Maside foi outro dos membros dos Novos que máis viaxou, tivo bolsas para formarse en París e Madrid, e parte da súa obra foi seleccionada xunto á de Maruxa Mallo, Arturo Souto, e outros pintores para ser exposta en diversas capitais dos Estados Unidos polo Carnegie Institute como novos pintores españois. En París séntese atraído pola obra dos impresionistas Gaugin e Van Gogh, que inflúen na súa obra ademais dos cubistas, o realismo máxico e o expresionismo, e polos escritos do profesor da Bauhaus Wassily Kandinsky. Alén da pintura fixo outra obra gráfica como varios carteis, incluíndo para a campaña do Estatuto. Foi pioneiro na formación da Colección de Arte Contemporánea para o Seminario de Estudos Galegos, e proponlle ao Concello de Santiago a creación dunha Biblioteca de Arte no Pavillón do Paseo da Ferradura. Ao revés que os artistas que emigraron, el formou parte do exilio interior. En Vigo forxou amizade con artistas algo mais novos ca el, coma o seu sobriño Xulio Maside ou Laxeiro, coetáneos da xeración literaria das Festas Minervais e algo mais novos que a Promoción de enlace.

Manuel Colmeiro Guimarás foi outro membro do grupo dos Novos que viaxou continuamente, cousa que complementou a súa formación académica coa máis autodidacta. En 1928 foi tamén bolseiro da Deputación de Pontevedra, e grazas a iso puido frecuentar lugares coma o Prado. Exiliouse na Arxentina, onde faría os murais da cúpula das Galerías Pacífico. Durante estes anos participou no ambiente dos exiliados relacionándose con Luís Seoane, Rafael Dieste e Rafael Alberti entre outros. No 1949 trasladouse a París, residencia na que morou até o ano 1989 en que regresou a Galiza. Nos anos 60 chegaríalle o éxito con exposicións en Londres, París e Madrid, e diversos premios e recoñecementos nos anos 80. Finou en Salvaterra de Miño en 1999 aos 98 anos. A súa filla Elena Colmeiro foi escultora e ceramista, formada na Arxentina.

Luís Seoane, referíndose ás preocupacións que se manifestaran nos círculos intelectuais e estudantís universitarios de Santiago de Compostela no primeiro terzo do século XX díxolle a Víctor Freixanes:

As correntes do "simplicismo "preocupaban e interesaban moito, dentro do "art nouveau". O centro artístico e intelectual europeo comezou a trasladarse de París a Berlín tanto na pintura coma nas artes plásticas e no pensamento filosófico e político (...) Austria tamén estivo moi presente, Paul Klee, Grosz ... Todo isto, aínda que pareza unha cousa estrana, sabíase na inqueda Galicia daqueles anos, ás veces aínda antes que noutras cidades españolas.

• 
  Sala de Castelao no Museo de Pontevedra
• 
  Mural de Luís Seoane
• 
  Seoane pintando na Galería Santa Fe, Buenos Aires

Murais de Colmeiro nas Galerías Pacífico

Nas Galerías Pacífico, un emblemático edificio bonaerense, Colmeiro contribuíu cuns murais para mostrar o esplendor da pintura arxentina. Representan distintas escenas e temáticas que aluden á cultura e a sociedade arxentina e a influencia internacional na mesma, xunto a artistas arxentino-europeos, de orixe galega, italiana e vasca entre outras.

• 
  Os murais foron creados entre 1945 e 1947.
• 
• 
• 
• 

Escultura

Na escultura Francisco Asorey, nado en 1889 como o seu amigo Camilo Díaz, seguía uns postulados figurativos, pero cunha policromía vibrante de textura expresionista e temáticas novidosas. Sen chegar ao rupturismo nin a iconoclastia e a abstracción dalgunhas vangardas, provocou varias polémicas polas formas e a iconografía. Nun encargo para unha parroquia da Estrada representou a Virxe cunha hostia no peito e o cura non quixo a escultura. A mesma iconografía que empregara Díaz Baliño na súa cartelería para o Estatuto, coa hostia do escudo do Reino de Galiza (e hoxe oficial da Comunidade Autónoma) no peito dunha santa laica cargada de simboloxía.

• 
  Virxe de Asorey, na Estrada
• 
  Cartel de Camilo Díaz para a campaña do 1º Estatuto de Autonomía

A guerra lévalle a moitos amigos, como a Camilo, pero el fica no exilio interior, incluso facendo obras de temática relixiosa. A súa neta en 2013 atribuía certo esquecemento a tal circunstancia. Asorey fixo tamén monumentos a grandes figuras da cultura galega, coma o filósofo da ilustración Benito Xerónimo Feijóo, o escritor do Rexurdimento Curros Enríquez ou o astrónomo Ramón Mª Aller.

En 2019 a súa obra A Santa de 1926, volveu á terra onde foi feita despois de case sete décadas no Centro Galego de Montevideo para a exposición Galicia, un relato no mundo, comisariada por Manuel Gago Mariño. Presentada no seu tempo na Exposición Nacional de Bellas Artes (onde sería premiado o seu San Francisco), rompeu coa corrección política da época e chegou a ser criticada mesmo por Valle-Inclán e pola raíña (avoa de Filipe VI). Nunha entrevista á prensa en 1956, Asorey afirmou que esta era a obra da que se atopaba "máis satisfeito".

Entre a tradición e a renovación

O movemento en Galicia foi menos perturbador que outras vangardas. Aínda que valoraban a tradición, eran moi cosmopolitas, e o traballo doutros foi fundamental para ese movemento, dende a xeración Nós até os científicos do Seminario de Estudos Galegos, arqueólogos, etc. E aí é onde entra Enrique Campo con só catro anos de traballo pero moi intenso, practicando con novos campos do debuxo, a arqueoloxía e a ilustración científica.

• 
  Leiteira, Santiago de Compostela
• 
  Mosteiro de San Francisco, escultura de Asorey
• 
  Esculturas da Praza Compostela en Vigo
• 
  Fonte dos golfiños na rúa Rep. Arxentina en Madrid
• 
  Os renovadores achegaron obras para nutrir o Seminario de Estudos Galegos, truncado como institución no franquismo.
• 
  Debuxos de pezas arqueolóxicas, Enrique Campo

Os surrealistas

Parte do movemento renovador estivo especialmente influenciado polo surrealismo, como os irmáns Mario e Eugenio Granell, Maruxa Mallo, Francisco Miguel ou Urbano Lugrís.

A pintora vivariense Maruxa Mallo mantivo fortes lazos con artistas e escritores como André Bretón, Lorca, Buñuel, Neruda, Alberti, Miguel Hernández etc. e con renovadores galegos como Luis Seoane; aínda que estaba lonxe da súa terra natal, o mar de Galicia foi incluído como tema na súa obra (p. ex. Cuaderno de Bueu). Estando en Vigo durante a sublevación fascista, Mallo conseguiu fuxir a Portugal. Coa axuda de Gabriela Mistral, embaixadora de Chile en Lisboa, conseguiu viaxar a Arxentina, instalándose máis tarde en Nova York.

Outro dos artistas marcados pola guerra foi Francisco Miguel, muralista que traballou con Alfaro Siqueiros e foi amigo deDiego Rivera e Picasso, fixo obras ilustradas de Borges e Gabriela Mistral, e foi asasinado en 1936.

O pintor Urbano Lugrís, fillo de Lugrís Freire, histórico galeguista contrario á ideoloxía de Francisco Franco, viuse obrigado a poñerse do lado do fascismo , como outros artistas Ademais de pintor destacando temas mariños influenciados polo surrealismo, traballou a escenografía e mesmo a arquitectura, como a capela surrealista dos Reis Magos de Bueu.

Os irmáns Granell, especialmente Eugenio, desenvolveron a súa carreira artística, ligada ao surrealismo, no exilio, asumindo un perfil cosmopolita. A pesar da súa traxectoria internacional, a influencia galega tamén é notoria nas súas obras.

• 
  Mural de Maruxa Mallo no Los Angeles Cinemas en Buenos Aires
• 
  Dolores Olmedo Patiño, por Francisco Miguel.
• 
  "Vista da Coruña 1669", mural de Lugrís declarado de Interese Cultural
• 
  Vista da Coruña, por Pier Mª Baldi, en 1669

A escenografía e o teatro

Nos anos 20 os integrantes das Irmandades preocupáronse polo teatro e moitos foron os autores; entre os anos 1922 e 1926 fundan a Escola Dramática Galega, existindo unha época esplendorosa teatral ao entender de Leandro Carré Alvarellos. Algúns autores teatrais destacados foron Ramón Cabanillas (A man da santiña, O mariscal), Armando Cotarelo Valledor (Mourenza) e Vicente Risco. Na produción literaria de comezos de século Antonio Noriega Varela e Ramón Cabanillas foron unha ponte entre a estética do século XIX e a estética vangardista. Noriega Varela ofrece unha visión poética e impresionista da natureza, iniciando unha corrente denominada "neovirxilianismo" ou "paisaxismo humanista". Cabanillas asimila a poesía de Curros Enríquez, Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, tomando ademais elementos modernistas. Na Xeración do 25 autor máis destacado foi Rafael Dieste. Nos primeiros anos 30 Lorca funda La Barraca, grupo co que percorre a Península, e no que participa Ernesto Guerra da Cal e Urbano Lugrís na escenografía.

• 
  Teatro de Isaac Fraga en 1922. Vinte anos despois construiría o primeiro cine de Galicia
• 
  La Barraca indo a Vigo. Guerra da Cal estivo nos inicios da compañía, e fixo de 'asistente lingüístico' para os Seis poemas galegos de Lorca.
• 
  Urbano Lugrís traballou de escenógrafo varios anos con La Barraca.
• 
  Castelao, xa no exilio, pintando as máscaras para Os vellos non deben de namorarse

O humor gráfico

En 1888 publicáronse as primeiras bandas deseñadas galegas, porén sería nas primeiras décadas do s. XX cando se desenvolvería o debuxo como ferramenta de análise en clave de burla e crítica sociopolítica. O humor gráfico conectaba coa retranca propia do país e parte da literatura do grupo Nós, autores como Risco, que logo transitou a unha seriedade ceremoniosa, asinaba coma Polichinela e publicou textos satíricos coma O porco de pé, aínda que noutras pezas como O bufón de el'Rei formula un humor mais complexo; Otero Pedrayo, de prosa solemne, retratou a Diego Xelmírez coma un humorista.

Desde a época das cantigas de escarnio até a época dos renovadores, houbo unha tradición ininterrompida de literatura oral humorística, mesmo durante os séculos escuros. Barriga Verde, pioneiro dos monicreques en Galiza, reflectía xoldras entre galegos e portugueses, como xa fixera Gabriel Feijóo séculos antes no seu Entremés famoso sobre a pesca do río Miño.

Autores diversos como Maside, Camilo Díaz Baliño, o seu irmán Ramiro ou Izquierdo Durán incursionaron no ámbito da ilustración humorística e a caricatura e recolleron influencias do humorismo centroeuropeo, en particular o da revista Simplicissimus. O representante galego do humor gráfico que tivo máis repercusión foi Castelao, e aínda que catalán de nacemento, Luis Bagaría, quen tivo estreita relación con Galiza. Foi amigo de Castelao, a quen máis dunha vez debuxou, entrevistou e publicou (na revista El Sol), de Antón Vilar Ponte e foi moi admirado por Luís Seoane.

Na escultura, Fco. Vázquez Díaz combinaría uns retratos máis clásicos coa sátira nas súas pezas de pingüíns, moi conectados co surrealismo, polos que sufriría a acción da censura.

• 
  Caricatura da República de Weimar como 'república sen republicanos'. Bagaría e Castelao recibirían grande influencia destes autores
• 
  Pedro Muñoz Seca
• 
  Antonio Vázquez Rei, por Camilo Díaz Baliño
• 
  Risco homenaxeado na Praza do Humor, na Coruña

Legado

Varios dos renovadores foron mentores doutros artistas e deseñadores. Na familia Díaz, Camilo foi mestre dos irmáns Eugenio e Mario Granell, Lolita, ilustradora e pedagoga, formou xeracións de artistas que seguiron a renovación da plástica galega, como María Antonia Dans ou Elena Gago, e o fillo de Camilo, Isaac, foi, xunto con Laxeiro, Seoane e outros, un dos grandes chamados segundos renovadores, cun traballo que se materializou no impulso de Sargadelos e o Laboratorio de Formas. Felipe Bello Piñeiro axudou a divulgar a cerámica de Sargadelos, contribuíndo á súa revalorización. Asorey foi mestre de Acisclo Manzano, e outros grupos de artistas posteriores, como os dO' Volter asumiron os postulados vangardistas e renovadores para a arte galega.

• 
  Indicador no complexo de Cerámicas do Castro.
• 
  Luis Seoane, Díaz Pardo, os Núñez Búa, os Sofovich e os Scheimberg en Magdalena
• 
  Escultura da leiteira cuberta con tecido en homenaxe ás traballadoras, en 2015
• 
  Esculturas na Senda no parque Eugenio Granell de Santiago de Compostela

A influencia dos Renovadores tamén se reflicte na creación de tipografías, tecidos e na configuración de espazos arquitectónicos destinados á arte na Galiza contemporánea.

A tipografía

Os renovadores iniciaron un camiño de creación de novas fontes e recuperación de tipografía tradicional en pedra, o Laboratorio de Formas continuou esas pescudas, e recentes creadores estandarizaron fontes baseadas naquelas, como a Vila Morena de Ipanema Gráfica ou a Gallaecia Castelo de Carlos Núñez pai.

Marcos Dopico e Natalia Crecente analizaron o programa tipográfico do Laboratorio de Formas, no que combinarían o seu rescate das fontes tradicionais de diversas orixes coa sistematización da Bauhaus e a escola de Ulm , e segundo o propio Díaz Pardo, na Wchutemás soviética.

O traballo gráfico tampouco estivo asociado ao mundo da impresión e impresión mecánica, senón que se desenvolveu nun ambiente local, vinculado a áreas próximas ao mundo da arte, a fabricación artesanal, a cantería ou a ilustración, sendo executadas por artistas e artesáns. Quizais por ese "xeito de facer" tan característico do "feito a man", que impregnou todo o Laboratorio de Formas, a intuición e a visión persoal de cada artista-deseñador gañaron o xogo pola normalización. (...) Os fundamentos do Laboratorio de Formas propuxeron recoller as súas características formas da historia para crear un sistema de expresión propia. Para iso, empregaríanse varias fontes; tallas de pedra, inscricións nos soportais das igrexas e cruceiro, petróglifos, tallas nas ferramentas dos oficios, esculturas de pan de San Andrés de Teixido, cerámica de Buño, encaixes de Camariñas ... en definitiva, todos aqueles elementos patrimoniais que representaban Cultura galega. Os principios da modernidade, cun ollo posto na Bauhaus e na escola de Ulm e outro sobre a singularidade do contexto xeográfico e cultural, evitando calquera estandarización, evolucionaron aquí para "enriquecer o mundo coa nosa diferenza", unha ideoloxía aplicada a todos os produtos que veñen fóra do Laboratorio de Formas.

• 
  Ilustración de Fonseca para Os Nenos de Filgueira
• 
  Dous exemplares do xornal "Galicia. Diario de Vigo"
• 
  Cabeceira de A Nosa Terra
• 
  Capa do ensaio Sempre en Galiza
• 
  Tipografía comercial de leite galego
• 
  Detalle da portada gótica do cemiterio pequeno de Bonaval
• 
  Letras na Cidade da Cultura do Gaiás
• 
  Parroquia de Velle
• 
  Galicia (1905)
• 
  Marca da cerámica de Sargadelos na súa cuarta etapa

Tecidos. L. Seoane e Mª. E. Montero

En Galicia, o traballo en colaboración entre Mª Elena Montero resulta paradigmático dunha maneira de proceder que será recuperada na segunda década do s. XXI. Seoane deseñaba os cartóns para tapices desde Arxentina e estes eran realizados desde Sada por Montero, que foi capaz de conseguir a riqueza cromática das pinturas do artista. Foi unha colaboración feminista e pioneira na relación entre arte, deseño e artesanía, un traballo de respecto e creatividade común, pois Seoane insistiu en que a sinatura das obras fose conxunta, algo extraordinario para a época. Nestas obras recóllese a tradición do tapiz e a súa relación coas pinturas, así como a historia de Galicia, das súas lendas e batallas, desde o Románico á mitificación do presente das mariscadoras, augadoras, leiteiras, en definitiva da muller como figura clave da memoria e fortaleza de Galicia.

Edificios en Galiza con obra dos Renovadores

• 
  MGAC 'Carlos Maside'
• 
  Pinacoteca Francisco Fernández del Riego
• 
  Pazo de Castrelos, Vigo
• 
  Centro Social Afundación de Vigo
• 
  MACUF da Coruña
• 
  Museo de Belas Artes da Coruña
• 
  Afundación
• 
  Centro Galego de Arte Contemporánea, Santiago
• 
  Cidade da Cultura do Gaiás, Santiago
• 
  Casa das Artes, Fundación Laxeiro, Vigo
• 
  MARCO, Vigo
• 
  Museo Granell, no Toural, Santiago

Véxase tamén

Bibliografía

• Catro renovadores da arte galega. Souto. Colmeiro. Laxeiro. Seoane (1993). Consorcio da Cidade de Santiago de Compostela. ISBN 84-88484-09-7.
• Pablos, Francisco. Pintores gallegos del novecientos, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 1981, 200 páx., ISBN 84-85858-06-9.

Outros artigos

• Arte galega
• María Luisa Sobrino
• Xosé Antón Castro
• María Victoria Carballo-Calero

Ligazóns externas

• F. Freixanes, Víctor (3/11/1977). "Las vanguardias europeas, desde el galleguismo" (en castelán).
• Campos, Debora (29/1/2012). Un percorrido polos máis de 30 murais e vidreiras de Seoane en Buenos Aires Clarín (en castelán).