Sítidos

Os sítidos (Sittidae) son unha familia de aves paseriformes que comprende un único xénero, Sitta, formado por 28 especies. Reciben vulgarmente o nome de gabeadores, aínda que este nome tamén se lles dá aos Certhia e Tichodroma, que non están directamente relacionados. En Galicia vive a especie Sitta europaea (gabeador azul ou piquelo azul).

Un gabeador azul (S. europaea caesia) en pleno voo. Esta especie presenta a maioría das características comúns dos gabeadores, como un peteiro longo e bicudo, partes superiores de cor azul agrisada e partes inferiores claras. Obsérvase tamén o menor tamaño lonxitudinal da primeira pluma remeira primaria.

Caracterízanse por ter a cabeza grande, a cola curta, o peteiro bicudo e as patas fortes. A maioría das especies teñen as partes dorsais grises ou azuladas, e unha lista ocular negra, que contrastan coas partes inferiores claras, aínda que algunhas especies do sueste asiático, como S. formosa, teñen plumaxes máis complexas e coloridas. A deda externa destas aves está unida na súa base á deda media, grazas ao cal poden gabear pola codia das árbores doadamente, igual que os petos.

A maioría dos gabeadores habita en bosques temperados ou de montaña das rexións holártica e indomalaia, mais dúas das súas especies adaptáronse a ambientes rochosos de zonas máis cálidas e secas de Eurasia. Porén, a maior diversidade encóntrase no sur de Asia, e as semellanzas entre especies fan difícil a identificación. A maioría son aves sedentarias e viven na mesma zona todo o ano; porén, a especie norteamericana S. canadensis migra cara a climas temperados durante o inverno. Algunhas especies teñen distribución restrinxida e están ameazadas pola deforestación.

Son paxaros omnívoros: aínda que se alimentan principalmente de insectos, complementan a súa dieta con noces e sementes, especialmente en inverno. Buscan insectos ocultos entre a codia das árbores gabeando polos troncos e pólas, ás veces boca abaixo, e rara vez pousan en matogueiras ou no chan. Adoitan alimentarse en solitario no seu territorio durante a tempada de reprodución e cría, sinalándoo con fortes gritos e cantos sinxelos; mais poden unirse a bandadas mixtas para conseguir alimento durante o resto do ano. Teñen o costume de almacenar alimento entre as fírgoas da codia das árbores.

Viven e aniñan en buratos ou gretas; as especies máis pequenas poden escavar o seu propio burato nas árbores, pero as demais reutilizan de forma sistemática as cavidades xa existentes. Moitos gabeadores estreitan a entrada do seu niño con barro, co propósito de reducir o diámetro e limitar a depredación ou a competencia.

Descrición

Grazas ás súas fortes garras poden gabear e permanecer colgados, como este Sitta carolinensis en Ontario, Canadá.

Os gabeadores forman unha familia relativamente homoxénea morfoloxicamente. Son aves repoludas con ás curtas arredondadas e cola curta, cadrada e con doce plumas. Cada á ten dez plumas primarias, a primeira delas máis curta. O peteiro é robusto, longo e bicudo; as patas son curtas e con dedas con disposición anisodáctila, que posúen garras fortes. En xeral, as súas partes superiores son de cor azul cincenta, aínda que algunhas especies asiáticas teñen a plumaxe azul violácea (estas especies teñen peteiros amarelos ou avermellados). En cambio, as súas partes inferiores son de coloracións claras e cálidas, que varían desde unha cor abrancazada a diversos tons beiges, amarelos, laranxa, vermello ou lila, especialmente vivos na zona peitoral. Estas cores contrastan cos tons verdes e castaños predominantes nos bosques, pero a súa plumaxe dorsal é dabondo escura como para que estes paxaros pasen desapercibidos.

Os patróns da cabeza varían segundo a especie. Na súa maioría consisten nunha longa lista ocular negra e un píleo total ou parcialmente escuro que contrasta cunha lista superciliar case sempre presente. Apenas presentan dimorfismo sexual, pero machos e femias poden diferir na cor da zona inferior, sobre todo nos flancos e debaixo da cola. En especies con lista ocular ou píleo escuros, os machos adoitan ser máis pálidos e claros que as femias. Os exemplares novos ou aves de menos dun ano son case indistinguibles dos adultos. Todas as especies realizan, polo menos, unha muda despois da tempada de reprodución e algúns incluso unha muda prenupcial. Os individuos máis novos experimentan durante o verán a súa primeira muda posxuvenil, agás a das plumas de voo.

O tamaño varía entre as distintas especies e subespecies, aínda que todas son aves pequenas. Os gabeadores que habitan nos bosques de coníferas adoitan ser máis pequenos (como tendencia xeral); un exemplo é o reducido tamaño das subespecies asiáticas do gabeador azul (S. europaea) en comparación coa subespecie nominal. A especie S. magna, que é a máis grande do xénero, alcanza os 19,5 cm de lonxitude e pesa entre 36 e 47 g. Noutro extremo están S. canadensis, S. pusilla e S. pygmaea, que chegan a medir só 10 cm de longo e pesar arredor de 10 g. A lonxitude da á varía entre 60 e 120 mm dentro de cada especie, pero cunha variabilidade xeográfica significativa e con moitas semellanzas entre elas. Por exemplo, para especies que non se parecen, como S. tephronota e S. neumayer, as ás teñen a mesma lonxitude, de pouco máis de 80 mm, pero a primeira especie é de maior tamaño que a segunda, aínda que son simpátricas.

• 
  S. magna é o gabeador máis grande.
• 
  S. pygmaea é a especie máis pequena do xénero.
• 
  O gabeador filipino (S. oenochlamys), un dos tres gabeadores con peteiro amarelo-avermellado do sueste asiático.
• 
  S. formosa é a especie coa plumaxe máis rechamante.
• 
  S. neumayer e S. tephronota son os únicos que constrúen o niño nas paredes dos cantís, en lugar de en ocos dun tronco.
• 
  Macho do gabeador canadense (Sitta canadensis), que se recoñece, como outros gabeadores, polo seu píleo e lista ocular de cor negra intensa.

Ecoloxía e comportamento

Vocalizacións

Son aves ruidosas e emiten diferentes tipos de asubíos, trilos e alaridos nas súas chamadas. Os cantos de cortexo adoitan ser idénticos ás súas chamadas de contacto aínda que máis prolongados. Algunhas especies defenden o seu territorio durante a tempada de reprodución con cantos e chamadas fortes, con tons de tipo desafiante ou de preparación para o combate. En América do Norte, o gabeador canadense (S. canadensis), que comparte en gran medida a súa área de distribución co paxaro Poecile atricapillus, pode recoñecer os gritos deste último. O Poecile emite sutís variacións nas súas chamadas de alarma que informan sobre o risco e tamaño de posibles depredadores. Aínda que a maioría das aves recoñecen as chamadas de alarma doutras especies, o gabeador pode interpretar tales variacións nos gritos dos Poecile e responder axeitadamente.

Considérase que o canto do gabeador azul é o máis variado e audible da familia, e consiste nunha serie de asubíos claros, lentos e lixeiramente ascendentes ou descendentes. Describiuse como «vuih, vuih, vuih, vuih… ou viiu, viiu, viiu, viiu… ou en variacións rápidas, vivivivivivivi, con clara sonoridade». En 1996 publicáronse algúns sonogramas de chamadas e cantos de S. e. arctica, e neles a voz foi descrita como «significativamente diferente» á do gabeador azul, pero non se realizou unha investigación definitiva do tema.

Reprodución

Un S. carolinensis alimentando os seus pitiños desde a entrada do niño no oco dunha árbore.

Corte transversal do niño dun S. neumayer nun cantil, no que se observa a parede (parte máis escura) feita con lama.

Todos os sítidos constrúen o seu niño nas cavidades das árbores, coa excepción de dous que aniñan en ambientes rochosos —o S. neumayer e o S. tephronota—, e fan os seus niños en covas preexistentes ou ocos de petos (Dendrocopos major) en árbores vellas. Un simple burato recheo con materiais moles pode acomodar a posta. Algunhas especies incorporan ao seu niño musgo, herba, pelos e plumas, como fan o resto dos paseriformes; outros, en cambio, utilizan cachos de codias e cascas de sementes.

Os membros da superespecie S. canadensis furan os seus propios buratos nas árbores, mais a maioría dos sítidos utilizan orificios naturais ou vellos niños de petos. Varias especies recobren con lama as cavidades, selando as gretas e reducindo o tamaño da entrada do burato; isto evitaría que os competidores entren na cavidade. O gabeador canadense asegura a entrada do niño cun material composto que elabora a partir de resinas pegañosas de coníferas e barro; o macho aplícaa no exterior e a femia no interior. Esta resina serviría para disuadir os depredadores ou competidores, e os doños do niño evítana internándose directamente polo orificio de entrada. A especie S. carolinensis espalla a esencia de meloidos (coleópteros) arredor da entrada do seu niño, cuxo cheiro desagradable pode disuadir os esquíos, que son os que na natureza compiten con eles polas cavidades naturais.

S. neumayer constrúe un niño con forma de cabazo usando barro, feces e pelos (ou plumas), e decora o exterior e pecha gretas próximas con plumas e ás de insectos. Os niños encóntranse en gretas de rochas, covas e debaixo de saíntes en cantís ou edificios. S. tephronota constrúe unha estrutura similar, pero menos complexa e situada na entrada dunha cavidade. Os niños poden ser pequenos en tamaño pero chegan a pesar ata 32 kg. Esta especie tamén aniña ocasionalmente en marxes escarpadas ou ocos de árbores e pode agrandar o burato se a cavidade é demasiado pequena. Porén, estes métodos de protección non son plenamente efectivos: en Asia viuse un Acridotheres tristis ocupando un niño dun gabeador indio cuxas paredes non estaban completamente terminadas; nun caso similar, o Acridotheres intentara derrubar sen éxito ditas paredes.

Un ovo de S. europaea.

Os sítidos son monógamos. Os ovos que poñen son de cor branca, con manchas avermelladas ou amarelas. O tamaño da posta varía dunha especie a outra e adoita ser maior nas especies que habitan en latitudes máis setentrionais. Chocan os ovos durante de 12 a 18 días e isto realízao só a femia ou ambos os proxenitores, segundo a especie. Os pitiños son altriciais (espidos e dependentes) e a crianza dura de 21 a 27 días. O macho e a femia coidan da súa alimentación e só nas dúas especies máis pequenas de América do Norte —S. pygmaea e S. pusilla— os machos da niñada anterior poden incluso axudar os pais coa alimentación.

Demografía e predadores

O peto real (Dendrocopos major), que proporciona ocos para a nidación aos sítidos, tamén pode ser un importante depredador de niños dalgunhas especies, como o gabeador azul ou o gabeador corso.

Para algunhas especies das que se dispón de datos, a media da duración da vida dun sítido varía de dous a tres anos e medio, aínda que se informou de espécimes de máis de dez anos. A taxa de supervivencia anual (o cociente entre o número de individuos vivos ao rematar o ano e o número de individuos vivos ao comezo) varía segundo a especie e rexión: mentres que é o 61,6 % para os machos de S. whiteheadi, no caso de S. carolinensis oscila entre o 35 % en Maryland e o 12 % en Arizona; en S. europaea é do 42 a 47 % en Suecia, 51-59 % en Bélxica, 67 % en Siberia, e 53 % a nivel xeral.

Comparten depredadores co resto de aves dos bosques: os falcóns, os bufos, os esquíos e os petos. Un estudo estadounidense relacionou a estratexia reprodutiva da especie co seu comportamento fronte aos depredadores. O obxectivo era analizar a disposición dos machos gabeadores a alimentar as femias no período de incubación, en función da presenza nas proximidades da ave rapaz gabián americano (depredador de individuos, pero non de ovos) ou do paseriforme Troglodytes aedon (depredador de crías pero non de adultos). A especie S. carolinensis, que ten unha esperanza de vida máis curta que S. canadensis pero cun maior número de crías, reaccionaba con maior rapidez perante a presenza de depredadores de ovos, mentres a especie canadense, que vive máis tempo, estaba máis estresada en presenza de aves rapaces. Este resultado confirma a teoría de que as especies con esperanza de vida longa se benefician das taxas de supervivencia dos adultos, mentres que as aves con vida máis curta invisten máis na supervivencia das súas amplas niñadas.

O frío pode ser un problema para as pequenas aves sedentarias. Varias especies de sítidos forman grupos onde os individuos se arrexuntan uns contra outros para descansar. Por exemplo, os S. pygmaea poden formar grupos de ata 170 individuos; tamén poden reducir a temperatura corporal e aproveitar deste modo a hipotermia e o metabolismo lento como recursos para conservar a enerxía.

Alimentación

Un gabeador azul alimentándose de sementes de xirasol en Polonia.

Un S. carolinensis sacando unha semente do comedeiro.

Teñen un nicho ecolóxico moi similar ao dos petos: procuran alimento dos troncos e pólas das árbores e transportan a comida nos seus bicos como faría un peto. Porén, a diferenza dos petos e dos Certhiidae, non utilizan as súas colas para manter o equilibrio, senón que dependen das súas fortes patas e dedas para moverse dando pequenos saltos. Os sítidos poden descender cabeza abaixo polos troncos e pendurarse das pólas. Os que viven en ambientes rochosos —S. neumayer e S. tephronota— contan con métodos similares de exploración forestal aos dos demais sítidos, mais aliméntanse nas superficies rochosas e en ocasións en edificios. Durante a tempada de reprodución as parellas adoitan alimentarse unicamente dentro do seu territorio, pero fóra deste período poden unirse aos ferreiriños ou formaren bandadas mixtas de alimentación. Por outra parte, o biólogo alemán Hans Löhrl sinalou que na maioría dos casos son aves asociais.

A súa dieta componse principalmente de insectos e outros invertebrados, especialmente na tempada de cría, durante a cal estes paxaros se alimentan case exclusivamente de presas vivas. A maioría das especies consomen sementes en inverno, cando os invertebrados son máis escasos. Os gabeadores poden agochar metendo nas gretas das árbores os alimentos de maior tamaño (como insectos grandes, caracois, landras e sementes) para así golpealas cos seus fortes bicos e poder abrilos. A especie S. pusilla pode usar un cacho de codia a modo de panca para levantar outros cachos do tronco e atopar comida. Pode transportar esta frramenta de árbore en árbore ou utilizala para cubrir un escondedoiro de sementes. Administran almacéns de alimentos, principalmente de sementes, situados nas gretas das árbores, no chan, debaixo de pedras pequenas ou detrás de anacos de codia. Poden lembrar estes escondedoiros durante 30 días. Os sítidos de zonas rochosas (troglodítidos) tamén poden usar escondedoiros e almacenar caracois nas gretas, por exemplo. No caso de S. europaea, as aves observadas evitaron sacar alimento dos seus escondedoiros en condicións relativamente benignas, preferindo reservalos para épocas máis adversas. Tamén se observou que o gabeador canadense almacena alimento durante a noite, o que o convertería no único da familia cunha considerable actividade nocturna.

Distribución e hábitat

Distribución

Os sítidos están presentes en gran parte do hemisferio norte: América do Norte e América Central setentrional, a maior parte de Europa e en Asia ata chegar á liña de Wallace. A maior diversidade encóntrase nas rexións montañosas de Asia Central e do Sur, onde existen unhas vinte especies. Hai cinco especies en Europa e en América do Norte hai catro. En África, só existen dúas especies con poboación extremadamente limitada: unha subespecie do gabeador azul (S. europaea hispaniensis) nos bosques de cedros do Rif marroquí e do gabeador de Cabilia (S. ledanti), endémico dalgunhas pequenas áreas de Cabilia (Alxeria). O xénero está ausente en América do Sur e Oceanía.

A maioría das especies son sedentarias e residentes anuais, e o único que realiza unha migración dabondo notable é o gabeador canadense (S. canadensis), que inverna en América do Norte, pero abandona as partes máis setentrionais da súa distribución, é dicir, algunhas zonas de reprodución no Canadá. Encontráronse individuos erráticos desta especie nas Bermudas, Islandia e Inglaterra. Documentouse tamén que algunhas subespecies de S. europaea en Siberia percorren a franxa de bosque boreal euroasiático ata Finlandia e Suecia; Löhrl supón que esta migración interna se debe á superpoboación.

Mapa ilustrativo da abundancia dos sítidos, de acordo con Matthysen (1998):      Unha especie.      Dúas ou tres especies.      Catro especies ou máis.

As zonas de reprodución de S. europaea esténdense polo hemisferio norte, ao longo das zonas temperadas de Eurasia, desde as illas británicas (agás Irlanda) ata Xapón. Subespecies do gabeador azul en Asia:      S. arctica.      S. e. europaea.      S. e. asiatica.      S. e. albifrons.      S. e. amurensis.      S. e. amurensis, anteriormente «S. e. hondoensis».

Hábitat

S. neumayer é unha das dúas especies de sítidos que habitan en ambientes rochosos.

Os bosques abertos de Pinus ponderosa son o hábitat predilecto de Sitta pygmaea.

Normalmente a maioría dos sítidos son forestais e habitan bosques temperados de montaña, pero dúas especies —S. neumayer e S. tephronota— adaptáronse a hábitats rochosos das rexións máis áridas de Eurasia: pasan o inverno en zonas boscosas, pero aniñan en ladeiras ou cantís rochosos. As diferentes especies de sítidos teñen preferencias ecolóxicas diferentes con respecto aos tipos de bosque. Por exemplo, o gabeador corso (S. whiteheadi) está fortemente asociado con bosques de piñeiro corso (Pinus nigra var. corsicana), mentres que o gabeador azul (S. europaea) habita en todo tipo de bosques caducifolios ou mixtos, e aniña en bosques de coníferas na parte máis setentrional da súa área de distribución. Nalgunhas partes de Asia, onde coexisten moitas especies na mesma zona xeográfica, invariablemente existe unha separación altitudinal das especies segundo o seu hábitat óptimo.

As especies encóntranse especialmente en climas temperados. As especies máis setentrionais viven en altitudes próximas ao nivel do mar mentres que as de máis ao sur buscan altitudes con temperaturas máis frescas. Por exemplo, S. europaea e S. canadensis viven en altitudes baixas no norte da súa área de distribución, pero aniñan en zonas montañosas cara ao sur. O gabeador azul do norte de Europa aniña ao nivel do mar cando a temperatura está entre 16 e 27 °C no mes de xullo, pero en altitudes de entre 1.750 e 1.850 m en Marrocos. S. frontalis é a única especie da familia que habita en bosques tropicais de altitudes baixas.

Taxonomía e sistemática

Historia taxonómica

Detalle da obsoleta familia Tenuirostres (ou Leptoramphes) dos paseriformes, onde os gabeadores foran anteriormente clasificados pola forma do bico.

O xénero Sitta foi descrito en 1758 polo naturalista sueco Carl von Linné no seu Systema Naturae. Linné só describiu unha especie, o gabeador azul, e situouno en «Picae», como fixera cos papagaios, petos, martiños peixeiros e colibrís, entre outros. O nome do xénero deriva do grego antigo σίττη (síttē), unha palabra que se encontra na Historia dos animais de Aristóteles. Atendendo ás distintas publicacións sobre a súa clasificación, o xénero colocouse en grupos diferentes dentro dos paseriformes. Estas clasificacións baseábanse esencialmente na forma do bico. Así, por exemplo, André Marie Constant Duméril colocou os gabeadores na familia Tenuirostres, e, máis tarde, Georges Cuvier entre os Conirostres.

A familia Sittidae foi descrita como tal por René Primevère Lesson en 1828. En 1950, Charles Vaurie identificou dúas subfamilias: Sittinae, que agrupaba os gabeadores, e Tichodromadinae, unicamente conformada polo Tichodroma muraria. De feito, Vaurie considerou esta última especie como intermedia entre gabeadores e Certhia, pero a textura da súa plumaxe, a forma e os motivos da súa cola son máis próximos aos sítidos. Porén, o Tichodroma pasou a unha familia separada, Tichodromadidae. Outros grupos de aves con similitudes morfolóxicas foron situados algún tempo en Sittidae, pero en 1951 Ernst Mayr e Dean Amadon cualificaron a familia de «vertedoiro», por agrupar aves con trazos superficiais similares aos dos gabeadores sen afinidades filoxenéticas claras. Estes grupos inclúen, ademais dos Daphoenositta (Neosittidae) de Australasia, o vanga gabeador (Hypositta corallirostris) da familia Vangidae, os Climacteridae de Australasia, os Rhabdornis filipinos da familia Sturnidae ou dúas especies do xénero Salpornis (que normalmente son colocadas en Certhiidae) de África e a India.

Todos estes grupos sufriron unha evolución converxente no mesmo nicho ecolóxico, pero non están directamente relacionados cos Sitta, polo que xa foron retirados da familia Sittidae, de modo que na familia só quedou o xénero Sitta, aínda que Salpornis é incluído ocasionalmente. En virtude das similitudes morfolóxicas, o nome común «gabeador» ou, nalgúns idiomas, «sitela», tamén se outorgou a aves non relacionadas: ese é o caso de Hypositta corallirostris (chamado «vanga gabeador») e do macrosfénido Sylvietta brachyura.

Posible filoxenia de Certhioidea
Certhioidea     Tichodromidae     Sittidae         Certhiidae       Polioptilidae     Troglodytidae

Desde hai moito tempo, os taxónomos tiveron problemas para definir o status da familia,, xa que os Sitta e Tichodroma se situaron preto dos Certhiidae e os Paridae nas clasificacións. Autores como Peters (1967), Voous (1977) e Mayr e Amadon (1951) apoiaron a tese da agrupación Sittidae-Paridae. En 1957, o ornitólogo francoestadounidense Charles Vaurie chegou a agrupar os gabeadores e páridos co Tichodroma, dentro da mesma familia, ou como unha subfamilia (chamada «Sittinae») dentro de Paridae (nunha publicación de 1959). A diferenza dos anteriores, Wolters, na súa obra Die Vogelarten der Erde: Eine systematische Liste mit Verbreitungsangaben sowie deutschen und englischen Namen (1975-1982), separou os gabeadores dos páridos e moitas outras familias relacionadas con estes dous, e refutou calquera outra relación entre eles; porén, cambiou a súa postura en Die Vögel Europas im System der Vögel: eine Übersicht (1983), ao aproximar un pouco ambas as familias.

En 1990, Charles Sibley e Jon Ahlquist aproximaron os gabeadores aos cértidos na súa clasificación, pero consideraron que a diverxencia dos páridos se producira moito antes. Os estudos etolóxicos de ambas as familias foron infrutuosos, así como os resultados da observación da capacidade de escalar e procurar alimento na codia das árbores.

En 2006, investigadores suecos sacaron os gabeadores e afíns da superfamilia Sylvioidea.

Os gabeadores clasifícanse agora nas superfamilias Certhioidea —como a definiron Cracraft et al. en 2004 sobre a base de indicadores nucleares e mitocondriais— ou Muscicapoidea —por autores que non recoñecen a teoría dos Certhioidea—. As relacións entre os grupos dentro da superfamilia Certhioidea seguen sendo bastante imprecisas, como a posición exacta de Certhia na superfamilia, ou que Salpornis, que polo xeral se clasifica en Certhiidae, podería ser máis próximo aos gabeadores.

Clasificación

Especies actuais

Segundo recentes estudos, S. frontalis podería, xunto con S. solangiae e S. oenochlamys, situarse nun xénero separado.

O límite entre as distintas especies é difícil de definir. S. canadensis, S. whiteheadi e S. villosa teñen áreas de distribución separadas miles de quilómetros, mais as súas preferencias ecolóxicas, morfoloxías e cantos son similares. En ocasións son considerados como unha soa especie, e un estudo do citocromo b indica unha proximidade filoxenética; este grupo tamén forma unha superespecie con S. krueperi e S. ledanti. Porén, para facilitar a estabilidade taxonómica, todos manteñen o seu status como especies separadas. Da mesma maneira, S. europaea, S. arctica, S. nagaensis, S. cashmirensis, S. castanea, S. cinnamoventris e S. neglecta tamén forman unha superespecie cuxas especies compoñentes se substitúen xeograficamente entre si a través de Eurasia. Aínda que estas sete especies son recoñecidas por autoridades como o Congreso Ornitolóxico Internacional, non sempre foron aceptadas. Á súa vez S. cinnamoventris e S. neglecta foron colocadas como unha subespecie do gabeador indio «verdadeiro» (S. castanea). No caso de S. europaea —considerado unha vez como unha subespecie setentrional— agora é tratado como especie separada desde 2006. Ademais, o grupo de subespecies «caesia» habita gran parte de Europa ata Oriente Medio, e mesmo se considera como un grupo denominado europaea separado (que vive desde Escandinavia ata Rusia) cunha gran zona híbrida desde o Báltico ata o mar Negro.

As relacións con outros grupos de especies tampouco están ben definidas. En 2006, o ornitólogo Edward C. Dickinson propuxo unha revisión dos gabeadores asiáticos escindidos do xénero Sitta. Propuxo colocar determinados gabeadores do sur de Asia con bicos amarelos —S. frontalis, S. solangiae e S. oenochlamys— nun só xénero, crear un terceiro xénero para S. azurea e, posiblemente, un cuarto para S. formosa. En 2012, un equipo estadounidense demostrou que S. carolinensis, que á súa vez conta con sete subespecies, en realidade está composta por polo menos catro liñas sen fluxo xenético entre eles, distinguibles pola súa morfoloxía e canto, e, por tanto, podería conter moitas especies sen clasificar. Do mesmo modo que hai especies con estado flutuante, Sitta przewalskii tamén é considerado unha subespecie con distribución moi disxunta da de S. leucopsis.

Unha observación interesante feita nunha expedición entomolóxica en 2006 foi a dunha parella de gabeadores no Altai, preto do punto divisorio entre a China, Casaquistán, Mongolia e Rusia, nun bosque puro de lárices (Larix sp.). O macho tiña o píleo de cor negra, pero a femia carecía del, e ambos os dous tiñan unha liña ocular escura cuberta por unha lista superciliar branca. A especie máis próxima xeograficamente que puidese axustarse a esta descrición é o gabeador chinés S. villosa, que estaría lonxe da súa distribución coñecida, aínda que o dorso é máis pardo que o dos exemplares observados. Este informe podería indicar unha distribución moito máis ampla da especie chinesa, ou ben a ave podería ser unha especie non descrita relacionada con S. whiteheadi e S. villosa. De feito, os autores lembran que as dúas especies da máis recente descrición das aves do Paleártico occidental eran gabeadores (S. whiteheadi e S. ledanti).

De acordo coa versión 6.4 do Congreso Ornitolóxico Internacional e o ornitólogo británico Alan P. Peterson, o xénero posúe as 28 especies que figuran na seguinte táboa por orde sistemática:

Ilustración	Nome binomial Autor	Nome común	Número de subespecies	Descrición	Distribución
	Sitta europaea Linnaeus, 1758	Gabeador azul	21 (detalle)	14 cm de lonxitude, lista ocular negra, partes superiores de cor gris azulada, partes inferiores abrancazadas e/ou avermelladas, dependendo da subespecie.	Eurasia temperada. 10 millóns de exemplares (só en España estimáronse 1 070 000 espécimes).
	Sitta yunnanensis Ogilvie-Grant, 1900		ningunha	12 cm de lonxitude, partes superiores agrisadas e partes inferiores abrancazadas.	Endémica do suroeste da China
	Sitta arctica Buturlín, 1907		ningunha	15 cm de lonxitude, bico longo e delgado, liña ocultar negra, partes superiores de cor azul a gris, partes inferiores de cor branca pura, garras alongadas.	Nordeste de Siberia
	Sitta canadensis Linnaeus, 1766		ningunha	11 cm de lonxitude, partes superiores azuladas a grises, coas partes inferiores avermelladas, rostro branco cunha liña ocular negra, garganta abrancazada, bico gris recto e píleo negro.	Estendida por toda América do Norte. 18 millóns de exemplares
	Sitta nagaensis Godwin-Austen, 1874		3	12,5 a 14 cm de lonxitude, partes superiores con tons grises pálidos, partes inferiores principalmente abrancazadas, lista ocular escura.	Desde o Tíbet ata o centro-sur de Vietnam
	Sitta villosa J. Verreaux, 1865		3	11,5 cm de lonxitude, partes superiores agrisadas e partes inferiores de cor rosa.	Leste de Asia (China, sueste de Siberia, e Corea)
	Sitta cashmirensis W.E. Brooks, 1871		ningunha	14 cm de lonxitude, partes superiores principalmente agrisadas, partes inferiores avermelladas con gorxa e barbela máis pálidas.	Centro-sur indomalaio (desde o leste de Afganistán ata o oeste do Nepal)
	Sitta leucopsis Gould, 1850		ningunha	13 cm de lonxitude, meixelas abrancazadas, barbela, gorxa e partes inferiores principalmente de cor gris escura.	Endémico do oeste do Himalaia
	Sitta castanea Lesson, 1830		2	13 cm de lonxitude.	Norte e centro da India
	Sitta przewalskii Berezowski e Bianchi, 1891		ningunha	13 cm de lonxitude, meixelas, barbela, gorxa e partes inferiores abrancazadas, partes superiores maiormente de cor gris escura.	Sueste do Tíbet, centro-oeste da China
	Sitta cinnamoventris Blyth, 1842		4	13 cm de lonxitude, as cores poden variar entre as subespecies.	Desde o norte de Paquistán ata o norte do Sueste asiático (oeste de Yunán Tailandia)
	Sitta carolinensis Latham, 1790		7	13 a 14 cm de lonxitude, a parte que rodea o ollo é completamente branca e as partes inferiores son abrancazadas tamén, as partes superiores son maiormente de cor azul a gris pálida. Faga clic para ver o vídeo	América do Norte, desde o sur do Canadá ata o norte de México
	Sitta neglecta Walden, 1870		ningunha	13 cm de lonxitude.	Desde Birmania ata o sur de Vietnam
	Sitta neumayer Michahelles, 1830		3	13,5 cm de lonxitude, gorxa e partes inferiores abrancazadas que se escurecen ao chegar ao ventre pálido. O ton gris das partes superiores e o contraste da liña ocular varían entre as tres subespecies.	Sueste de Europa e oeste de Asia (Turquía, Israel, Irán e Iraq). 130 000 parellas
	Sitta himalayensis Jardine e Selby, 1835		ningunha	12 cm de lonxitude, bico máis pequeno que o de S. cashmirensis, partes inferiores avermelladas-alaranxadas con ou sen tons brillantes avermellados nas cobertoiras subcaudais, cobertoiras superiores abrancazadas e na cola, que o fan difícil de observar no campo.	Desde o Himalaia ata o noroeste de Vietnam
	Sitta tephronota Sharpe, 1872		4	16 a 18 cm de lonxitude, partes superiores agrisadas e partes inferiores abrancazadas, coxas rosáceas.	Norte de Iraq e oeste de Irán, xusto ao leste de Asia Central. 43 000 a 100 000 parellas en Europa
	Sitta victoriae Rippon, 1904		ningunha	11,5 cm de lonxitude, partes superiores agrisadas e inferiores maioritariamente abrancazadas.	Endémico do oeste de Myanmar
	Sitta frontalis Swainson, 1820		5	12,5 cm de lonxitude, meixelas cor lavanda con tons violáceos-azulados arriba, partes inferiores de cor beige e gorxa abrancazada, bico avermellado, mancha negra na fronte.	Desde a India e Sri Lanka ata Indonesia e Filipinas no Sueste asiático
	Sitta pygmaea Vigors, 1839		6	10 cm de lonxitude, píleo agrisado, partes superiores de cor azul a gris, partes inferiores abrancazadas, mancha abrancazada na caluga.	Do suroeste do Canadá ata o oeste de México
	Sitta solangiae (Delacour e Jabouille, 1930)		3	12,5 a 13,5 cm de lonxitude, partes inferiores brancas, partes superiores azuladas, bico amarelo.	Vietnam, Laos, sueste da China
	Sitta pusilla Latham, 1790		2	10,5 cm de lonxitude, píleo marrón cunha estreita liña ocular negra, barbela, ventre e meixelas abrancazadas con tons ante, ás de cor gris azulada, pequena mancha branca na base do pescozo.	Sueste dos Estados Unidos e Gran Bahama. 1,5 millóns de exemplares.
	Sitta oenochlamys (Sharpe, 1877)		6	12,5 cm de lonxitude, partes inferiores rosáceas, bico amarelo, partes superiores azuladas.	Endémico de Filipinas
	Sitta whiteheadi Sharpe, 1884		ningunha	12 cm de lonxitude, partes superiores de cor azul a gris e partes inferiores avermelladas. O macho ten un píleo e liña ocular negros separados por unha lista superciliar branca; a femia ten un píleo e liña ocular agrisados.	Endémico de Córsega. 3.000 a 9.000 parellas
	Sitta azurea Lesson, 1830		3	13,5 cm de lonxitude, partes superiores agrisadas e inferiores abrancazadas. Faga clic para ver un vídeo	Malaisia, Sumatra e Xava
	Sitta ledanti Vielliard, 1976		ningunha	13,5 cm de lonxitude, partes superiores de cor azul a gris e partes inferiores avermelladas. O macho ten un píleo e lista ocular negros separados por unha lista superciliar branca; a femia ten un píleo e liña ocular agrisados.	Endémico dalgúns macizos da Pequena Cabilia (Alxeria). Menos de 1 000 parellas
	Sitta magna R.G.W. Ramsay, 1876		2	19,5 cm de lonxitude, partes superiores agrisadas e inferiores abrancazadas.	Desde o centro-sur da China ata o noroeste de Tailandia
	Sitta krueperi Pelzeln, 1863		ningunha	11,5 a 12,5 cm de lonxitude, partes inferiores abrancazadas cunha gorxa avermellada, partes superiores maioritariamente de cor gris.	Desde o leste de Grecia ata Turquía. 80 000 a 170 000 parellas
	Sitta formosa Blyth, 1843		ningunha	16,5 cm de lonxitude, predominantemente negro con franxas brancas, dorso, coxas e ombros de cor azul brillante, partes inferiores alaranxadas sen brillo e rostro pálido.	Desde o Himalaia ata o noroeste de Vietnam
Notas

Híbridos observados

Debuxo que acompaña a descrición orixinal de Sitta caesia Wolf, 1810.

Moitas especies poden hibridarse cando as súas distribucións entran en contacto. En orde alfabética, observáronse os seguintes híbridos na natureza:

• Sitta (europaea) caesia × Sitta europaea europaea, onde Sitta (europaea) caesia é considerado como unha especie independente, é un híbrido común na natureza (desde o mar Báltico ata o mar Negro);
• Sitta cashmirensis × Sitta castanea, híbrido observado en cativerio por dúas especies separadas altitudinalmente;
• Sitta cashmirensis × Sitta (europaea) sinensis, híbrido observado en cativerio por dúas especies con distribucións solapadas;
• Sitta castanea × Sitta (europaea) sinensis, híbrido observado en cativerio por dúas especies con distribucións solapadas;
• Sitta europaea europaea × Sitta (europaea) sinensis, onde Sitta (europaea) sinensis foi considerada como unha especie independente, híbrido común na natureza (nordeste da China) e que corresponde posiblemente á subespecie Sitta europaea amurensis; e,
• Sitta nagaensis × Sitta (europaea) sinensis, suposto híbrido, pero probablemente común (sur da China) e que corresponde posiblemente á subespecie Sitta nagaensis montium.

Especies fósiles

Fósil descrito coa denominación «Sitta senogalliensis».

En 1852, Paul Gervais describiu un fósil do Eoceno superior en Montmartre, baixo o nome de «Sitta? cuvieri» sen estar seguro da composición do xénero, pero ao encontrar o bico e as patas indicou que se parecían ás dos gabeadores. Este taxon foi desprazado posteriormente de Sitta a un novo xénero, Palaegithalus, por Alphonse Milne-Edwards; en 1933 considerouse como pertencente á familia Paridae por Kálmán Lambrecht e a Motacillidae por Jean Brunet en 1970. Finalmente, en 1998 Gerald Mayr suxeriu que a proximidde de Sylviornis con Sitta cuvieri demostraría que son sinónimos; eses taxons mantéñense en incertae sedis.

En 1888, Alessandro Portis describiu Sitta senogalliensis baseándose en restos fósiles atopados en Senigallia (Italia), que datan de finai do Mioceno. Porén, a permanencia deste fósil na familia púxose en dúbida e a especie considérase tamén incertae sedis desde 2002.

En 2008, encontrouse o fósil dun tarsometatarso dereito en Baviera e foi descrito co nome Certhiops rummeli. Datado no Mioceno, probablemente pertenza a un paxaro gabeador da superfamilia Certhioidea, aínda que a posición exacta neste grupo non se determinou.

Subfamilias e subxéneros

Buturlín tivo en conta diferenzas morfolóxicas entre as subespecies do gabeador azul (como por exemplo a forma do bico) para elevar S. e. arctica á categoría de especie.

En 1916, o ornitólogo ruso Serguei Aleksandrovich Buturlín publicou unha revisión da familia, como resultado de dez anos de traballo. Describiu especialmente tres novas subespecies, pero sobre todo varias subfamilias, xéneros e subxéneros, aínda que daquela o xénero era considerado moi homoxéneo. Ofreceu a seguinte disposición:

• Daphaenosittinae, que contén os Neosittidae, agora claramente separados dos gabeadores.
  • Daphaenositta De Vis, 1897.
  • Neositta Hellmayr, 1901.
• Cyanosittinae
  • Poecilositta Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta azurea; considérase un substituto de Dendrophila Swainson, 1837 coa dispoñibilidade cuestionada por Dendrophila Hodgson, 1837, sinónimo de Arborophila Hodgson, 1837.
  • Cyanositta Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta frontalis.
• Sittinae
  • Callisitta Bonaparte, 1850: coa especie tipo Sitta formosa.
  • Arctositta Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta arctica.
  • Sitta Linnaeus, 1758: coa especie tipo Sitta europaea.
    • Sitta (Homositta) Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta castanea.
    • Sitta (Micrositta) Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta villosa.
    • Sitta (Leptositta) Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta leucopsis, e inclúe tamén a Sitta carolinensis.
    • Sitta (Sitta) Linnaeus, 1758: coa especie tipo Sitta europaea.
  • Mesositta Buturlín, 1916: coa especie tipo Sitta himalayensis.
  • Rupisitta Buturlín, 1907: coa especie tipo Sitta tephronota.

Hoxe en día a maioría dos autores modernos recoñecen que este xénero agrupa todos os gabeadores, coa notable excepción de Hans Wolters Edmund, quen, no seu libro Die Vogelarten der Erde (publicado entre 1975 e 1982), presentou unha división en catro xéneros e varios subxéneros, e incluíu unha serie de taxons de Buturlín. Porén, os dous gabeadores pequenos —S. pygmaea e S. pusilla— non foron colocados en ningún subxénero, pero, en 1993, o zoólogo suízo Urs Noel Glutz von Blotzheim reutilizou o subxénero Sitta (Mesositta) de Buturlín para agregar nel as dúas especies asiáticas. O resultado foi unha división en subxéneros, pouco utilizada, que inclúe as especies en sete subxéneros e compostos:

Sitta (Callisitta) Bonaparte, 1850 Sitta formosa Sitta (Poecilositta) Buturlín, 1916 Sitta azurea Sitta (Oenositta) Wolters, 1979 Sitta solangiae Sitta frontalis Sitta oenochlamys Sitta (Sitta) Linnaeus, 1758 Sitta magna Sitta tephronota Sitta neumayer Sitta europaea Sitta arctica Sitta nagaensis Sitta cashmirensis Sitta castanea Sitta cinnamoventris Sitta neglecta

Sitta (Mesositta) Buturlín, 1916 Sitta himalayensis Sitta victoriae Sitta pygmaea Sitta pusilla Sitta (Micrositta) Buturlín, 1916 Sitta canadensis Sitta villosa Sitta yunnanensis Sitta krueperi Sitta ledanti Sitta whiteheadi Sitta (Leptositta) Buturlín, 1916 Sitta leucopsis Sitta przewalskii Sitta carolinensis

Filoxenia

Os gabeadores posiblemente son orixinarios do sueste de Asia, onde hoxe en día se observa a maior diversidade de especies do xénero. Pouco despois da descrición do S. ledanti, Jacques Vielliard propuxo en 1978 unha filoxenia xeral dos gabeadores. En 2010, Erik Matthysen explicou que a única filoxenia molecular existente era un estudo de Éric Pasquet feito en 1998, no que se examinaron dez especies e incluía cinco dos seis grupos «canadensis» correspondentes ao subxénero Micrositta, agás S. yunnanensis. Esta filoxenia invalidou, polo menos en parte, a proposta de Vielliard. En 2014, Éric Pasquet et al. publicaron unha filoxenia baseada no ADN nuclear e mitocondrial de 21 especies de gabeadores. As poucas especies que non foron incluídas no estudo non supoñen grandes gretas na reconstrución da filoxenia: S. castanea, S. cinnamoventris, S. neglecta e S. arctica, que son probablemente próximos ao gabeador azul; S. victoriae é probablemente próximo a S. himalayensis; S. leucopsis é próximo a S. przewalskii, e S. solangiae é próximo a S. frontalis e a S. oenochlamys.

Vielliard (1978): Pasquet (1998): Pasquet et al. (2014):   Sitta   Sitta villosa       † Sitta senogalliensis?     grupo de «as sitas mesoxenéricas»     Sitta ledanti     Sitta krueperi       Sitta whiteheadi             Sitta pusilla/Sitta pygmaea       Sitta leucopsis/Sitta carolinensis       Sitta canadensis       Sitta yunnanensis         Sitta himalayensis/Sitta victoriae       Sitta castanea       Sitta cashmirensis       Sitta europaea/Sitta nagaensis       Sitta neumayer/Sitta tephronota                   Sitta magna       Sitta azurea       Sitta formosa           Sitta frontalis/Sitta solangiae                           Sitta frontalis       Sitta pygmaea     «grupo canadensis»   Sitta canadensis       Sitta whiteheadi     Sitta villosa         Sitta krueperi     Sitta ledanti                 Sitta europaea       Sitta carolinensis       Sitta europaea       Sitta himalayensis               Sitta     Sitta carolinensis     Sitta magna             Sitta pusilla     Sitta pygmaea           Sitta yunnanensis         Sitta canadensis       Sitta whiteheadi     Sitta villosa           Sitta ledanti     Sitta krueperi                   Sitta azurea       Sitta frontalis     Sitta oenochlamys             Sitta formosa         Sitta tephronota     Sitta neumayer         Sitta cashmirensis     Sitta nagaensis     Sitta europaea       Sitta himalayensis                   Sitta przewalskii     Estatisticamente, pequenos nodos de soporte foron substituídos por politomías.

Historia evolutiva

Segundo Pasquet et al. (2014) a orixe da familia data de principios do Mioceno e en diverxencias antigas que ocorreron hai arredor de 15 millóns de anos. Hai once millóns de anos, producíronse dúas colonizacións independentes do continente americano procedentes de Asia, por unha parte a rama do S. magna e S. carolinensis, e por outra a rama do grupo canadensis e o grupo composto por S. pygmaea e S. pusilla. A historia paleoxeográfica do grupo «canadensis» sería a seguinte: a diverxencia entre os dous clados principais (S. canadensis-S. whiteheadi-S. villosa por unha parte, e S. krueperi-S. ledanti pola outra) parece abranguer máis de cinco millóns de anos, ao final do Mioceno, cando o clado de krueperi e ledanti se instalou na cunca do Mediterráneo durante a crise salina do Messinense. As dúas especies constituíntes separáronse hai 1 750 000 anos. O outro clado dividiuse á súa vez en tres, con poboacións illadas no leste de Asia e dando lugar ao S. canadensis norteamericano, e hai aproximadamente un millón de anos desde o oeste, o que marcou a separación entre o gabeador corso (S. whiteheadi) e o chinés (S. villosa). S. pygmaea e S. pusilla escindíronse hai seis millóns de anos. O clado dos dous gabeadores rupestres (S. neumayer e S. tephronota) separouse do grupo europaea hai aproximadamente trece millóns de anos, e ambas as especies separáronse hai catro millóns de anos. A situación de S. formosa no grupo é estatisticamente débil, e a súa relación é cuestionable, mais representa unha antiga liñaxe de hai probablemente catorce millóns de anos.

Para un naturalista, calquera encontro cunha especie inesperada é obxecto de asombro e entusiasmo. Ao principio pensei que se trataba do gabeador corso (ou dunha variedade desta especie), o que tería sido un poco más banal pero seguiría sendo moi sorprendente. Non imaxinei que isto puidese ser un descubrimento, [xa que estaba] convencido de que quizais eu estaba mal informado ou mal documentado.

Pour un naturaliste, toute rencontre avec une espèce inattendue est sujet d'étonnement et d'enthousiasme. J'ai d'abord cru avoir affaire à la Sittelle corse (ou à une variété de cette espèce), ce qui aurait été plus banal qu'une espèce inconnue mais fort étonnant quand même. Je ne m'imaginais pas que cela puisse être une découverte, convaincu que j'étais d'être sous-informé ou sous-documenté.

Jean-Paul Ledant

Relación co ser humano

Na cultura popular

Pedra tallada de Ramsund do século XI en Suecia, que representa como Sigurd (ou Siegfried) aprendeu a linguaxe dos paxaros, tal como aparece na Edda poética e a Saga Völsunga. No punto 2º, os paxaros dinlle a Sigurd que Regin non manterá a súa promesa de reconciliación e intentará asasinalo, e isto provoca que Sigurd lle corte a cabeza ao seu pai adoptivo.
Segundo o Cantar dos nibelungos ditos paxaros eran gabeadores.

Segundo as crezas dalgunhas tribos indíxenas de América do Norte, un tótem coa figura deste paxaro podía transmitir as súas cualidades aos seres humanos. Os seres humanos que foran capaces de comunicarse cos gabeadores adquirían máis confianza neles mesmos (un paxaro que se despraza boca abaixo nas árbores representa esa cualidade). Na colección de poemas do século XIII Edda poética da mitoloxía nórdica, un poema conta a historia dun mozo aventureiro, chamado Sigurd (ou Siegfried), quen xunto co anano Regin (o seu pai adoptivo), matou o dragón Fafner. Bebeu un pouco de sangue do dragón e empezou a entender a linguaxe dos gabeadores que o rodeaban. Estes avisárono da traizón do anano, que quería matalo para apoderarse dos tesouros do dragón. Sigurd, guiado polos gabeadores, matou a Regin e dirixiuse á corte do reino co tesouro, onde casou cunha bela princesa.

Plinio o Vello cría que os niños de certas aves feitos nos cantís, como os dos gabeadores rupestres ou as andoriñas, inspiraron o ser humano a construír casas con ladrillos de arxila. O naturalista francés Georges-Louis Leclerc, conde de Buffon informou e comentou na súa Histoire naturelle unha interpretación de Pierre Belon sobre as relacións entre as parellas do gabeador azul:

«Os agricultores observaron —di Belon— que o macho golpea a femia cando a encontra logo de que esta se separou del, e teñen un proverbio: quen sabiamente dirixe un fogar parece un gabeador azul», pero aínda que sexa unha analoxía á sabeduría marital, non creo que se aplique neste caso particular, xa que o gabeador non ten intención de golpear a súa parella; creo, máis ben, que esta femia que se fai desexar tanto tempo antes da posta dos ovos, é a primeira en irse logo da educación da súa familia, e que cando se reúne co macho despois dunha ausencia un pouco longa, este acóllea cos agarimos más vívidos, mesmo un pouco bruscos, e que as persoas que non o ven de preto supoñerán que é un maltrato.

« Les paysans ont observé, dit Belon, que le mâle bat sa femelle quand il la trouve lorsqu'elle s'est départie de lui, dont ils ont fait un proverbe pour un qui se conduit sagement en ménage, qu'il ressemble au torche-pot » mais quoi qu'il en soit de la sagesse des maris, je ne crois point que, dans ce cas particulier, celui-ci ait la moindre intention de battre sa femme; je croirais bien plutôt que cette femelle, qui se fait désirer si long-temps avant la ponte, est la première à se retirer après l'éducation de sa famille, et que lorsque le mâle la rencontre après une absence un peu longue, il l'accueille par des caresses d'autant plus vives, même un peu brusques, et que des gens qui n'y regardent pas de si près, auront prises pour de mauvais traitements.

Ameazas e estado de conservación

Parella de S. whiteheadi ilustrada por John Gerrard Keulemans. Esta é unha das cinco especies de gabeadores en perigo de extinción.

En 2016, a Unión Internacional para a Conservación da Natureza (UICN) recoñeceu 29 especies no xénero Sitta, aínda que o Congreso Ornitolóxico Internacional e a British Ornithologists' Union só recoñecen 28 . A subespecie insularis de S. pusilla agora é considerada especie independente. A UICN estima que dezaoito especies teñen poboacións en declive e só tres están en aumento. Porén, a maioría das 29 non están ameazadas: 21 teñen a clasificación de "menos preocupante" e dous de "case ameazadas". Algunhas especies, como o gabeador azul ou os gabeadores norteamericanos, teñen distribucións moi extensas e grandes poboacións, polo que teñen escasos problemas na súa conservación, aínda que poden verse afectadas localmente pola fragmentación do hábitat.

A UICN considera que seis especies están ameazadas e prognostica redución de poboacións. Dúas especies son "vulnerables" —S. whiteheadi e S. formosa— e catro están "en perigo de extinción": S. magna, S. victoriae, S. ledanti e o «gabeador das Bahamas» (considerado anteriormente como a subespecie insularis de S. pusilla). S. magna anteriormente era considerado "vulnerable", pero as investigacións levadas a cabo en 2012 e 2013 indican que a súa poboación é moito máis limitada que a estimada na década de 2000, o seu hábitat está sendo destruído e aumenta a fragmentación. S. victoriae encóntrase no monte Vitoria (tamén chamado Nat Ma Taung) no oeste de Birmania, onde o bosque foi arrasado ata os 2 000 metros sobre o nivel do mar, e os hábitats restantes entre os 2 000 e 2 500 metros están moi degradados. Preto de 12 000 espécimes viven no Parque nacional de Nat Ma Taung, e as trampas e incendios agravan as ameazas sobre a especie. A poboación, estimada en varios miles de individuos, está en declive e non se están a aplicar medidas de protección para evitar tal destrución do seu hábitat. Á súa vez, S. ledanti encóntrase unicamente nalgunhas pequenas áreas de Cabilia en Alxeria e a súa poboación podería non ser superior a 1 000 espécimes. Está ameazada pola destrución do hábitat por incendios, a erosión do solo, o pastoreo e a deforestación ilegal, incluso no Parque nacional de Taza. Pola súa parte, a poboación do «gabeador das Bahamas» é moi pequena (uns 1 200 individuos maduros segundo unha estimación) e só vive nos bosques de piñeiros Pinus caribaea, un dos hábitats máis ameazados das Antillas Menores.

A deforestación é responsable do descenso na poboación de S. yunnanensis e S. solangiae. A primeira especie enfróntase a unha destrución inminente das árbores, concretamente os bosques abertos de piñeiros; é común a escala local, aínda que desapareceu de moitos lugares onde se contaban por miles ao principio do século XX. S. solangiae está particularmente ameazado en Hainan, onde perdeu máis do 70 % dos bosques entre 1949 e 1991 debido á agricultura itinerante e o uso da madeira como combustible durante o programa de recolonización do goberno chinés. S. krueperi está ameazado pola urbanización e o desenvolvemento en e arredor dos bosques de coníferas, principalmente nas costas do Mediterráneo, onde a especie algunha vez prosperou. En Turquía, unha lei de 2003 que promove o desenvolvemento do turismo agudizou as ameazas ás aves: reduce a burocracia e fai que sexa máis doado construír instalacións turísticas e casas de veraneo na zona costeira, onde a perda dos bosques é un problema cada vez maior para os gabeadores.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Aguilar Miguel, Xóchitl; Casas, Gustavo; Gurrola, Marco A; Ramírez, José; Castro, Alondra; Aguilera, Ulises; Monroy, Octavio; Pineda, Eduardo; Chávez, Noemí (1997). "Aves: Familia Sittidae". Lista taxonómica de los vertebrados terrestres del estado de México. Colección Ciencias y técnicas 32. Toluca de Lerdo: Universidade Autónoma do Estado de México. ISBN 968-835-338-8. OCLC 38311851. 
• Ali, Sálim (1941). The Book of Indian Birds. Indian Natural History (en inglés) 1. Bombai: Bombay Natural History Society. ISBN 0-19-563732-1. OCLC 7336034. 
• Alström, P; Ericson, PG; Olsson, U; Sundberg, P (2006). "Phylogeny and classification of the avian superfamily Sylvioidea" (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution (en inglés) 38 (2): 381–397. ISSN 1055-7903. OCLC 4663270431. doi:10.1016/j.ympev.2005.05.015. 
• Arnott, W Geoffrey (2007). Birds in the Ancient World from A to Z (en inglés). Londres: Routledge. ISBN 978-1-134-55626-7. 
• Bernis, F; De Juana, E; Del Hoyo, J; Fernández-Cruz, M; Ferrer, X; Sáez-Royuela, R; Sargatal, J (2009). "Nombres en castellano de las aves del mundo recomendados por la Sociedad Española de Ornitología (Decimotercera parte: Orden Passeriformes, Familias Remizidae a Laniidae)" (PDF). Ardeola. Handbook of the Birds of the World (SEO/BirdLife) 56 (1): 135–142. ISSN 0570-7358. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 01 de agosto de 2014. Consultado o 9 de febreiro de 2015. 
• Blondel, Jacques; Aronson, James (1999). Biology and Wildlife of the Mediterranean Region. Biology of Habitats (en inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-850035-3. OCLC 41049723. 
• Brunet, Jean (1970). "Oiseaux de l'Éocène supérieur du bassin de Paris". Annales de Paléontologie: Vertébrés (en francés) 56. París: Masson: 1–57. OCLC 313284671. 
• de Buffon, Georges-Louis Leclerc (1778). Histoire Naturelle (en francés) 5. París: Imprimerie royale. OCLC 26999050. 
• Buturlín, Serguei Aleksandrovich (1907). Ant Reichenow, ed. "Ornithologische Monatsberichte" (en alemán) 15. Berlín: R. Friedländer und Sohn: 78–80. ISSN 0375-0221. OCLC 1761529. 
• Campbell, Bruce; Lack, Elizabeth (1985). "Wallcreeper". A Dictionary of Birds. Poyser Monographs (en inglés). Londres: A & C Black Publishers Ltd. ISBN 0-85661-039-9. OCLC 60057176. 
• Campbell, R Wayne; Dawe, Neil K; McTaggart-Cowan, Ian; Cooper, John M; Kaiser, Gary W; McNall, Michael CE; Smith, GE John (2007). Passerines - Flycatchers through Vireos. Birds of British Columbia (en inglés) 3. Vancouver: University of British Columbia Press. ISBN 0-7748-4439-6. 
• Cracraft, J; Barker, FK; Braun, MJ; Harshman, J; Dyke, GJ; Feinstein, J; Stanley, S; Cibois, A; Schikler, P; Beresford, P; Garcia-Moreno, J; Sorenson, MD; Yuri, T; Mindell, DP (2004). "Phylogenetic relationships among modern birds (Neornithes): towards an avian tree of life" (PDF). En Cracraft, J; Donoghue, M. Assembling the Tree of Life (en inglés). Nueva York: Oxford University Press. ISBN 0-19-517234-5. OCLC 61342697. 
• Cuvier, Georges (1817). "Passeraux". Le règne animal distribué d'après son organisation (en francés) 1. París: Déterville. OCLC 3677167. doi:10.5962/bhl.title.41460. 
• Dementev, Georgi Petróvich; Gladkov, NA (1970). Israel Program for Scientific Translations, ed. Птицы Советского Союза [Birds of the Soviet Union] (en inglés) 5. Xerusalén: Instituto Smithsoniano e a Fundación Nacional para a Ciencia. OCLC 38092097. 
• Dickinson, Edward C (2006). "Systematic notes on Asian birds. 62. A preliminary review of the Sittidae". Zoologische Verhandelingen (en inglés) (Leiden: Rijksmuseum van Natuurlijke Historie). 80-85: 225–240. ISSN 0024-1652. OCLC 2448284. 
• Dresser, Henry Eeles; Morgan, Edward Delmar (1899). "On new species of birds obtained in Kan-su by M. Berezovsky". Ibis (en inglés) (Londres: British Ornithologists' Union) 41 (2): 270–276. OCLC 642496953. doi:10.1111/j.1474-919X.1899.tb05554.x. 
• Dubois, Alain; Nemésio, André (2007). "Does nomenclatural availability of nomina of new species or subspecies require the deposition of vouchers in collections?" (PDF). Zootaxa (en inglés) (Auckland: Magnolia Press) 1409: 1–22. ISSN 1175-5334. OCLC 70871314. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 23 de abril de 2014. Consultado o 28 de febreiro de 2015. 
• Duméril, André Marie Constant (1806). "Notes sur le Nº. 29". Zoologie analytique, ou, Méthode naturelle de classification des animaux : rendue plus facile a l'aide de tableaux synoptiques (en francés). París: Allais. OCLC 8276631. doi:10.5962/bhl.title.44835. 
• Dunning Jr., John B (2007). Body Masses of Bird of the World. Handbook of Avian Body Masses (en inglés) 1 (Segunda ed.). CRC Press. ISBN 978-1-4200-6444-5. OCLC 144331624. 
• Farieta, Alejandro (2001). "Letra S.". Diccionario de los nombres de las aves de Colombia: origen y uso. Medellín: Sociedad Antioqueña de Ornitología e a Universidade El Bosque. ISBN 978-958-99201-1-4. OCLC 816325246. 
• fotolulu, ed. (2014). "Familie: Sittidae (Kleiber)". Alle Vögel der Welt: Die komplette Checkliste aller Arten und Unterarten (en alemán) (Segunda ed.). Norderstedt: Books on Demand GmbH. ISBN 978-373-47440-7-5. OCLC 899546806. 
• Floyd, Ted (2014). Mlodinow, Steven G, ed. "Cryptic species: The white-breasted nuthatches" (PDF). Birding (en inglés) (Colorado Springs: American Birding Association) 46 (3): 26–32. ISSN 0161-1836. OCLC 3853287. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 04 de agosto de 2016. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Fujita, M; Kawakami, K; Moriguchi, S; Higuchi, H (2008). "Locomotion of the Eurasian nuthatch on vertical and horizontal substrates". Journal of Zoology (en inglés) 274 (4): 357–366. ISSN 0952-8369. OCLC 437932356. doi:10.1111/j.1469-7998.2007.00395.x. 
• Gervais, Paul (1848-1852). Zoologie et Paléontologie françaises (Animaux vertébrés), ou Nouvelles recherches sur les animaux vivants et fossiles de la France (en francés) 1. París: Arthus Bertrand. OCLC 704162780. 
• Ghalambor, Cameron K; Martin, Thomas E (2000). "Parental investment strategies in two species of nuthatch vary with stage-specific predation risk and reproductive effort" (PDF). Animal Behaviour (en inglés) 60 (2): 263–267. ISSN 0003-3472. OCLC 4922181509. PMID 10973729. doi:10.1006/anbe.2000.1472. 
• Godwin-Austen, Henry Haversham (1874). "Descriptions of Ten new Birds from the Nágá Hills and Munipúr Valley, N.E. Frontier of Bengal". Proceedings of the Zoological Society of London. Miscellanea ornithologica (en inglés) 42 (1): 43–48. ISSN 0370-2774. OCLC 5156444132. 
• González-Varo, Juan P; López-Bao, José V; Guitián, José (2008). "Presence and abundance of the Eurasian nuthatch Sitta europaea in relation to the size, isolation and the intensity of management of chestnut woodlands in the NW Iberian Peninsula" (PDF). Landscape Ecology (en inglés) 23 (1): 79–89. ISSN 0921-2973. OCLC 5659324892. doi:10.1007/s10980-007-9166-7. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 19 de abril de 2020. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Greenway Jr., James C; Mayr, Ernst; Moreau, Reginald E; Rand, Austin L; Salomonsen, Finn; Snow, David W (1967) [1931]. "Family Sittidae". En Paynter Jr., Raymond A. Check-list of birds of the world (en inglés) XII. Cambridge: Harvard University Press. OCLC 715702900. doi:10.5962/bhl.title.14581. . 
• Hanski, Ilkka (1998). "Metapopulation dynamics". Nature (en inglés) (Londres: Nature Publishing Group) 396 (6706): 41–49. ISSN 0028-0836. OCLC 877776537. doi:10.1038/23876. 
• Hardling, Roger; Kallander, Hans; Nilsson, Jan-Åke (1997). "Memory for hoarded food: an aviary study of the European Nuthatch" (PDF). The Condor (en inglés) 99 (2): 526–529. ISSN 0010-5422. JSTOR 1369961. OCLC 4907620359. doi:10.2307/1369961. 
• Harrap, Simon (1992). "Little known West Palearctic birds: Algerian Nuthatch" (PDF). Birding World (en inglés) (Cley-next-the-Sea: Bird Information Service) 5 (4): 154–156. ISSN 0966-0283. 
• Harrap, Simon (1996). Christopher Helm, ed. Tits, Nuthatches and Treecreepers. Helm Identification Guides (en inglés). David Quinn (ilustrador). Londres: Bloomsbury Publishing. ISBN 0-7136-3964-4. OCLC 33968613. 
• Haswell, William A; Parker, T Jeffery, eds. (1987). Vertebrates [Cordados]. Zoología 2. J. Nadal Puigdefábregas (tradutor). Barcelona: Reverté. ISBN 978-8429-1183-9-1. OCLC 32470681. 
• Hellmayr, Carl Eduard (1903). "Fam. Sittidae". Aves: Paridae, Sittidae und Certhiidae. Das Tierreich (en alemán) 18. Berlín: R. Friedländer und Sohn. pp. 168–203. OCLC 3621687. doi:10.5962/bhl.title.1098. 
• Hirschfeld, Erik; Swash, Andy; Still, Robert (2013). The World's Rarest Birds (en inglés). Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15596-8. OCLC 823216606. 
• Holland, Philemon (tradutor) (1847) [1601]. "Book VII". En Wernerian Club. Pliny's Natural history. In thirty-seven books (en inglés) I. Plinio o Vello (autor). Londres: Barclay. OCLC 263028412. 
• del Hoyo, Josep; Elliott, Andrew; Christie, David A. Penduline-tits to Shrikes. Handbook of the Birds of the World (en inglés) 13. Barcelona: Lynx Edicions. 
• Jerdon, Thomas Caverhill (1862). "Gen. Sitta, Lin.". Being a Natural History of all the birds known to inhabit continental India: with descriptions of the species, genera, families, tribes, and orders, and a brief notice of such families as are not found in India, making it a manual of Ornithology specially adapted for India. The Birds of India (en inglés) 1. Calcuta: P. S. D'Rozario and Co. pp. 384–388. OCLC 10579773. 
• Johansson, Ulf S; Fjeldså, Jon; Bowie, Rauri CK (2008). "Phylogenetic relationships within Passerida (Aves: Passeriformes): A review and a new molecular phylogeny based on three nuclear intron markers". Molecular Phylogenetics and Evolution (en inglés) 48 (2): 858–876. ISSN 1055-7903. OCLC 4663278452. 
• Kilham, Lawrence (1971). "Use of in bill-sweeping by White-breasted Nuthatch" (PDF). The Auk (en inglés) (Washington D. C.: American Ornithologists' Union) 88 (1): 175–176. ISSN 0004-8038. OCLC 4907323079. doi:10.2307/4083981. 
• van Langevelde, Frank (2000). "Scale of habitat connectivity and colonization in fragmented nuthatch populations". Ecography (en inglés) 23 (5): 614–622. ISSN 0906-7590. OCLC 5550907589. doi:10.1111/j.1600-0587.2000.tb00180.x. 
• Lambrecht, Kálmán (1933). Handbuch der Palaeornithologie (en alemán). Berlín: Gebrüder Borntraeger. OCLC 840001. 
• Lesson, René Primevère (1828). "II^e Ordre. Les Passereaux.". Tome premier. Manuel d'ornithologie, ou Description des genres et des principales espèces d'orseaux (en francés). París: Roret. OCLC 16980283. 
• Linnæus, Carolus (1758). "Aves". Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis (en latín) I (Décima ed.). Estocolmo: Laurentii Salvii. ISBN 978-0-66-553008-1. OCLC 49076342. doi:10.5962/bhl.title.542. . 
• Linnæus, Carolus (1767-1770). "Aves". En Ioannis Thomæ. Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis (en latín) I (Decimotercera ed.). Viena: Vindobonæ. OCLC 4964745. doi:10.5962/bhl.title.559. 
• Löhrl, Hans (1988). Etho-ökologische Untersuchungen an verschiedenen Kleiberarten (Sittidae) : eine vergleichende Zusammenstellung (PDF). Bonner zoologische Monographien (en alemán) (Bonn: Zoologisches Forschungsinstitut und Museum Alexander Koenig). ISBN 978-3-925-38226-0. OCLC 18398116. 
• McCarthy, Eugene M (2006). "Nuthatches - Familiy Sittidae". Handbook of Avian Hybrids of the World (PDF) (en inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-518323-8. OCLC 71810621. 
• Manegold, Albrecht (2008). "Earliest fossil record of the Certhioidea (treecreepers and allies) from the early Miocene of Germany". Journal of Ornithology (en inglés) 149 (2): 223–228. ISSN 0021-8375. OCLC 437879269. doi:10.1007/s10336-007-0263-9. 
• Matthysen, Erik (1998). The Nuthatches (en inglés). David Quinn (ilustrador). Londres: T. & A. D. Poyser. ISBN 0-85661-101-8. OCLC 39675763. 
• Matthysen, Erik; Löhrl, Hans (2003). Christopher Perrins, ed. Firefly Encyclopedia of Birds (en inglés). Buffalo: Firefly Books. ISBN 1-55297-777-3. OCLC 51922852. 
• Mayr, Ernst; Amadon, Dean (1951). "A classification of recent birds" (PDF). American Museum Novitates (en inglés) (Nova York: American Museum of Natural History) (1496): 1–42. OCLC 31841587. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de outubro de 2013. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Mayr, Gerald (1998). „Coraciiforme“ und „piciforme“ Kleinvögel aus dem Mittel-Eozän der Grube Messel (Hessen, Deutschland). Courier Forschungsinstitut Senckenberg (en alemán) 205. Frankfurt am Main: Senckenbergische Naturforschende Gesellschaft. pp. 1–101. ISBN 978-3-929-90747-6. OCLC 40332041. 
• Menon, Shaily; Islam, Zafar-Ul; Soberón, Jorge; Peterson, A Townsend (2008). "Preliminary analysis of the ecology and geography of the Asian nuthatches (Aves: Sittidae)". The Wilson Journal of Ornithology (en inglés) 120 (4): 692–699. ISSN 1559-4491. OCLC 4632013989. doi:10.1676/07-136.1. 
• Meyer, Bernhard; Wolf, Johann (1810). "Dreizehnte Gattung". Taschenbuch der deutschen Vögelkunde, oder, Kurze Beschreibung aller Vögel Deutschlands (en alemán) 1. pp. 128–129. OCLC 19348278. 
• Milne-Edwards, Alphonse (1864). "Abstracts of foreign memoirs". En Jones, T Rupert. Geological Magazine (en inglés) 1. Londres: Cambridge University Press. pp. 71–75. ISSN 0016-7568. OCLC 5143791426. 
• Milne-Edwards, Alphonse (1869-1871). Recherches anatomiques et paléontologiques pour servir à l'histoire des oiseaux fossiles de la France (en francés) 2. París: G. Masson. OCLC 834448359. 
• Mlíkovský, Jiří (2002). Cenozoic Birds of the World. Part 1:Europe (PDF) (en inglés). Praga: Ninox Press. pp. 252, 273. ISBN 80-901105-3-8. OCLC 156629447. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 07 de marzo de 2011. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Moreno Mañas, Eulalia (1986). "Hirundinidae, Prunellidae, Sittidae, Certhiidae, Troglodytidae, Cinclidae, Laniidae, Oriolidae, Corvidae, Sturnidae, Motacillidae" (PDF). Ardeola. Clave osteológica para la identificación de los Passeriformes ibéricos (Madrid: SEO/BirdLife) 33 (2): 69–129. ISSN 0570-7358. OCLC 819193613. Consultado o 11 de abril de 2015. 
• Naing, Thet Zaw (2003). "Ecology of the White-browed Nuthatch Sitta victoriae in Natmataung National Park, Myanmar, with notes on other significant species" (PDF). Forktail (en inglés) 19: 57–62. ISSN 0950-1746. OCLC 211879985. 
• Nilsson, Jan-Åke; Persson, Hans Källander Owe (1993). "A prudent hoarder: effects of long-term hoarding in the European nuthatch, Sitta europaea.". Behavioral Ecology (en inglés) 4 (4): 369–373. ISSN 1045-2249. OCLC 4658480987. doi:10.1093/beheco/4.4.369. 
• Pasquet, Éric (1998). "Phylogeny of the nuthatches of the Sitta canadensis group and its evolutionary and biogeographic implications". Ibis (en inglés) (British Ornithologists' Union) 140 (1): 150–156. ISSN 0019-1019. OCLC 5157011656. doi:10.1111/j.1474-919X.1998.tb04553.x. 
• Pasquet, Éric; Barker, F Keith; Martens, Jochen; Tillier, Annie; Cruaud, Corinne; Cibois, Alice (2014). "Evolution within the nuthatches (Sittidae: Aves, Passeriformes): molecular phylogeny, biogeography, and ecological perspectives". Journal of Ornithology (en inglés) (Berlín: Springer Science+Business Media/Deutsche Ornithologen-Gesellschaft) 155 (3): 755–765. ISSN 2193-7192. OCLC 5679048419. doi:10.1007/s10336-014-1063-7. 
• Pedrocchi Renault, César (1987). "Sittidae". Fauna ornítica del Alto Aragón Occidental. Monografías del Instituto Pirenaico de Ecología VIII. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. ISBN 84-00-06470-4. OCLC 17164750. 
• Peterson, Roger Tory; Chalif, Edward L (1973). "Nuthatches: Sittidae". A Field Guide to Mexican Birds: Mexico, Guatemala, Belize and El Salvador. Peterson Field Guides (en inglés) 20. Boston: Houghton Mifflin Harcourt. pp. 168–169. ISBN 0-395-97514-X. OCLC 605822. 
• Portis, Alessandro (1888). "Contribuzioni alla ornitolitologia italiana. Parte II". Memorie della Reale accademia delle scienze di Torino. 2 (en italiano) 38: 181–203. OCLC 67126797. 
• Rasmussen, Pamela C; Anderton, John C (2005). Birds of South Asia: The Ripley Guide (en inglés). Barcelona: Lynx Edicions e o Instituto Smithsoniano. ISBN 84-87334-67-9. OCLC 60359701. 
• Red'kin, Yaroslav; Konovalova, Maria V (2006). "Systematic notes on Asian birds. 63. The eastern Asiatic races of Sitta europaea Linnaeus, 1758". Zoologische Mededelingen (en inglés) 80 (15): 241–261. ISSN 0024-0672. OCLC 700478887. Arquivado dende o orixinal o 02 de outubro de 2018. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Reichert, Hermann (2011) [2002]. "Scholarship: Myth". En McConnell, Winder; Wunderlich, Werner; Gentry, Frank G; Mueller, Ulrich. The Nibelungen Tradition: An Encyclopedia (en inglés). Londres: Routledge. ISBN 0-8153-1785-9. OCLC 48686294. 
• Ripley, S Dillon (1959). "Character displacement in Indian nuthatches (Sitta)". Postilla (en inglés) 42: 1–11. 
• Robson, Craig (2004). A Field Guide to the Birds of Thailand (en inglés). Londres: New Holland Press. p. 204. ISBN 1-84330-921-1. OCLC 50401237. 
• Salvin, Osbert; et al. (1872). Third series. Ibis: A quarterly journal of ornithology (en inglés) 2 (Londres: British Ornithologists' Union). 
• Saint-Hilaire, Jules Barthélemy (tradutor) (1883). "Livre neuvième". En Chamerot, Georges. Tome troisième. Histoire des animaux [Historia dos animais] (en francés) II. Aristóteles (autor). París: Hachette. OCLC 490557614. 
• Sangster, George; Collinson, Martin; Crochet, J Pierre-André; Knox, Alan G; Parkin, David T; Votier, Stephen C (2012). "Taxonomic recommendations for British birds: eighth report". Ibis (en inglés) (British Ornithologists' Union) 154 (4): 874–883. ISSN 0019-1019. OCLC 5153259409. doi:10.1111/j.1474-919X.2012.01273.x. 
• Saunders, Howard; et al. (1885). Fifth series. Ibis: A quarterly journal of ornithology (en inglés) 3 (Londres: British Ornithologists' Union). 
• Sibley, Charles Gald; Ahlquist, Jon Edward (1990). Phylogeny and Classification of Birds: a study in molecular evolution (en inglés). New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-04085-2. OCLC 21441035. 
• Smit, John T; Zeegers, Theo; van den Heuvel, Esther; Roels, Bas (2007). "Unidentified nuthatch in Siberian Altay in July 2006". Dutch Birding (en inglés) 29 (3). 
• Snow, David; Perrins, Christopher M (1998). The Birds of the Western Palearctic (BWP) (en inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-854099-X. OCLC 37180316. 
• Sterling, Eleanor Jane; Hurley, Martha Maud; Minh, Le Duc (2006). Vietnam: A Natural History. Joyce A. Powzyk (ilustrador). New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-10608-4. OCLC 159935986. 
• Stone, Witmer (1916). "Buturlin's Review of the Nuthatches". The Auk (en inglés) (Washington D. C.: American Ornithologists' Union) 33 (4): 445–446. ISSN 0004-8038. OCLC 5554804997. 
• Stoner, RW (1960). "The Classification of Birds. A Classification of Birds: Suborder Passeres (Oscines)". En Marshall, AJ. Biology and Comparative Physiology of Birds (en inglés) 1. Nova York: Academic Press, Inc. ISBN 978-148326-379-3. OCLC 896841839. 
• Stuart Baker, Edward Charles; Oates, Eugene William; Blanford, William Thomas (1922). "Family Sittidæ". Birds. The fauna of British India, including Ceylon and Burma (en inglés) 1 (Segunda ed.). Londres: Taylor and Francis. pp. 120–133. OCLC 3365406. doi:10.5962/bhl.title.14195. . 
• Sutherland, William J (2008). "Definition of IUCN Categories (as given in IUCN 1994)". The Conservation Handbook: Research, Management and Policy (en inglés). Malden: John Wiley and Sons. ISBN 978-0-470-99934-9. OCLC 43615824. 
• Svensson, Lars (2010). Le guide ornitho : le guide le plus complet des oiseaux d'Europe, d'Afrique du Nord et du Moyen Orient : 900 espèces. Les Guides du Naturaliste (en francés). Guilhem Lesaffre e Benoît Paepegaey (tradutores), Killian Mullarney e Dan Zetterström (ilustradores). Lausana: Delachaux et Niestlé. ISBN 978-2-603-01695-4. OCLC 708359582. 
• Templeton, Christopher N; Greene, Erick (2007). "Nuthatches eavesdrop on variations in heterospecific chickadee mobbing alarm calls". Proceedings of the National Academy of Sciences (en inglés) 104 (13): 5479–5482. ISSN 0027-8424. OCLC 123862457. PMC 1838489. PMID 17372225. doi:10.1073/pnas.0605183104. 
• Thibault, Jean-Claude; Jenouvrier, Stéphanie (2006). "Annual survival rates of adult male Corsican Nuthatches Sitta whiteheadi." (PDF). Ringing & Migration (en inglés) (Abingdon: Taylor and Francis) 23: 85–88. ISSN 0307-8698. OCLC 4901508698. 
• Thibault, Jean-Claude; Seguin, Jean-François; Norris, Ken (2000). Plan de restauration de la sittelle corse (PDF) (en francés). Parc naturel régional de Corse. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 04 de marzo de 2016. Consultado o 7 de febreiro de 2013. 
• Treplin, S; Siegert, R; Bleidorn, C; Thompson, HS; Fotso, R; Tiedemann, R (2008). "Molecular phylogeny of songbirds (Aves: Passeriformes) and the relative utility of common nuclear marker loci". Cladistics (en inglés) (Londres: Willi Hennig Society) 24 (3): 328–349. ISSN 0748-3007. OCLC 5156394289. doi:10.1111/j.1096-0031.2007.00178.x. 
• Vaurie, Charles (1950). "Notes on some Asiatic nuthatches and creepers" (PDF). American Museum Novitates (en inglés) (Nova York: American Museum of Natural History) (1472): 1–39. OCLC 31839660. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 19 de setembro de 2009. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Vaurie, Charles (1957). "The Subfamilies Tichodromadinae and Sittinae" (PDF). American Museum Novitates. Systematic Notes on Palearctic Birds (en inglés) (Nova York: American Museum of Natural History Library) 29 (1854). ISSN 0003-0082. OCLC 897564537. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de abril de 2015. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Vielliard, Jacques (1978). "Le Djebel Babor et sa Sittelle, Sitta ledanti Vielliard 1976". Alauda (en francés) (París: Société d'études ornithologiques de France) 46 (1): 1–42. ISSN 0002-4619. 
• Voisin, C; Voisin, J-F; Causey, D; Dickinson, Edward C (2002). "Systematic notes on Asian birds. 29. On the types of Sitta sinensis J. Verreaux, 1871 and Sitta montium La Touche, 1899". Zoologische Verhandelingen (en inglés) (Leiden: Rijksmuseum van Natuurlijke Historie) 340: 191–196. ISBN 90-73239-84-2. ISSN 0024-1652. OCLC 2448284. 
• Walström, V Woody; Klicka, John; Spellman, Garth M (2012). "Speciation in the White-breasted Nuthatch (Sitta carolinensis): a multilocus perspective". Molecular Ecology (en inglés) (Londres: Blackwell Science) 21 (4): 907–920. ISSN 0962-1083. OCLC 776240667. doi:10.1111/j.1365-294X.2011.05384.x. 
• Zink, Robert M; Drovetski, Sergei V; Rohwer, Sievert (2006). "Selective neutrality of mitochondrial ND2 sequences, phylogeography and species limits in Sitta europaea." (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution (en inglés) (Orlando: Academic Press) 40 (3): 679–686. ISSN 1055-7903. OCLC 4663272004. PMID 16716603. doi:10.1016/j.ympev.2005.11.002. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 04 de marzo de 2009. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• Naish, Darren (25 de agosto de 2014). "Nuthatch Empire". Scientific American. Tetrapod Zoology (en inglés). Nueva York: Nature Publishing Group. ISSN 0036-8733. OCLC 828582568. 

Ligazóns externas

• "Family Nuthatches (Sittidae)". The Internet Bird Collection (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2011. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• "Recordings - query 'sittidae'". xeno-canto (en inglés). 
• "Search results for scientific names (genus: Sitta)". Catalogue of Life (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 07 de marzo de 2016. Consultado o 31 de xaneiro de 2017. 
• "Sitta". Animal Diversity Web (en inglés). 
• "Sitta Linnaeus 1758". uBio (en inglés).