Simboloxía do franquismo

A simboloxía do franquismo é o conxunto de símbolos que se utilizaron como referente icónico para identificar visualmente o réxime franquista e as persoas e institucións que se identificaban con el, e marcar a apropiación simbólica de lugares emblemáticos, moitos deles utilizados como espazos da memoria. Utilizouse masivamente, seguindo as técnicas modernas de propaganda para conseguir unha presenza abafadora en todos os ámbitos públicos e privados: bandeiras, escudos, efixies, monumentos, selos, medallas, insignias, uniformes e distintivos de todas as clases. Incluso os asentos dos transportes públicos eran obxecto de apropiación simbólica para perpetuar o recordo da Gloriosa Cruzada: un cartel que indicaba Reservado para caballeros mutilados ("Reservado para cabaleiros mutilados").

Escudo de España durante o franquismo, que incorpora a cartela co lema «Unha Grande Libre», xunto con outros motivos heráldicos que engaden aos do escudo tradicional de España (armas de Castela, León, Aragón, Navarra e Granada, e as Columnas de Hércules coa cartela Plus ultra) outros tomados do escudo dos Reis Católicos: a aguia de San Xoán e o xugo e as frechas que tamén adoptou a Falanxe.

A ausencia de lexitimidade democrática do réxime de Francisco Franco impulsou a procura de lexitimidades alternativas de corte carismático, en consonancia co fascismo italiano ou o nazismo alemán. A ausencia de crítica interna, coa prohibición da oposición e coa xestión por parte de Franco dos contrapesos entre as distintas familias do réxime, produciu desde moi cedo un verdadeiro culto á personalidade do Caudillo.

O aparato simbólico do franquismo orixinouse durante a guerra civil (1936-1939), tras a súa "exaltación" á xefatura do Estado, adoptando en boa medida a desenvolvida nos anos anteriores pola Falange Española de las JONS, á que se sumou a dos tradicionalistas ou carlistas, e a propia do Exército, sobre todo dalgúns corpos particularmente vinculados a Franco, como a Lexión. De feito, o partido único creado pola fusión de falanxistas e tradicionalistas, a Falange Española Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (FET y de las JONS), máis coñecida como Movemento Nacional, foi dotado cun uniforme que sumaba á camisa azul falanxista, a boina vermella carlista e as correaxes militares (que xa se utilizaban con anterioridade, marcando o carácter paramilitar da Falanxe) e que tamén incluía unha gravata negra como loito por José Antonio. Este uniforme continuou utilizándose durante todo o período da ditadura de Franco.

A pesar da retirada dalgúns destes símbolos nos primeiros anos da Transición, como os grandes emblemas de xugo e frechas da emblemática Casa Sindical (torre de ladrillos construída en estilo racionalista fronte ao Museo do Prado) e da sede central do Movemento na rúa de Alcalá de Madrid, ou a recuperación ou cambio do nome de rúas (por exemplo, en Madrid a avenida de José Antonio converteuse na Gran Vía e a avenida do Xeneralísimo no Paseo de la Castellana), moitos dos símbolos permaneceron, e en parte, a simboloxía franquista segue presente hoxe en día. A Lei da memoria histórica, aprobada polo Congreso dos Deputados o 31 de outubro de 2007, estableceu a retirada destes símbolos, obrigando a facelo ás institucións públicas, e privando de axudas públicas ás institucións privadas que non as retiren. Foi obxecto de particular redacción o referente aos símbolos que poidan afectar á Igrexa católica, introducíndose unha salvagarda por razóns relixiosas, xunto á que exceptúa os monumentos con valor artístico.

Heráldica e símbolos

Bandeira

Billete do bando nacional con data de outubro de 1937 que mostra o escudo do reinado de Afonso XIII.

Durante o golpe de estado de xullo de 1936, a maioría das forzas militares sublevadas usaron a bandeira da República co escudo de armas vixente, é dicir, a bandeira «tricolor» co escudo da coroa mural, que eran os aprobados pola Constitución española de 1931. Con todo, dentro da heteroxeneidade de familias políticas do bando sublevado, os tradicionalistas e requetés en Navarra demandaron ir ás frontes con bandeiras «vermellas e amarelas» ou ben, con brancas nas que bordaban aspas vermellas, chamadas de Borgoña ou de Santo André, incluíndo unha diversidade de emblemas entre os que había unha mestura de simboloxía monárquica e relixiosa, esta última particularmente dirixida ao culto do Sagrado Corazón de Xesús.

O goberno da Xunta de Defensa Nacional resolveu esta situación en canto ao capítulo de bandeiras, mediante o Decreto de 29 de agosto de 1936, asinado polo xeneral Miguel Cabanellas Ferrer, que restablecía a bandeira vermella e amarela. Curiosamente, non se fixo referencia nin ás dimensións nin ao escudo, de maneira que as forzas sublevadas empregaron multitude de escudos distintos. Para resolver esta situación, a Xunta completou o Decreto coa Orde de 13 de setembro de 1936, asinada polo coronel Federico Montaner, pola que se establecía que as formas e dimensións das bandeiras das unidades do Exército fosen as mesmas de antes da proclamación da República e que o escudo fose o republicano. Finalmente, e tras considerar as pretensións da entón influente Falanxe, foi descrito formalmente un novo deseño para o escudo, regulado polo Decreto nº 470 de 2 de febreiro de 1938 asinado polo xeneral Franco.

Escudo

Versión abreviada do escudo franquista.

O escudo entón representativo do bando sublevado e da súa ideoloxía, popularizado como o «escudo da aguia», foi imposto ao termo do conflito como escudo nacional de España. Por expresa vontade do goberno franquista, o deseño do escudo supuxo unha novidade con respecto á tradicional configuración para o escudo nacional desde 1868, momento a partir do cal, as armas de España como Estado deixaron estar asociadas ás da dinastía reinante, sen prexuízo de empregar os elementos básicos desta como era o acuartelado cos brasóns de Castela, León, Aragón e Navarra e «entado» en punta co de Granada, coa inclusión doutros elementos heráldicos históricos aos que se conferiu unha distinta simboloxía, segundo o propio Decreto de promulgación:

O feixe e o xugo dos Reis Católicos, cuxa adopción como distintivo constitúe un dos grande acertos da nosa Falanxe, debe figurar nas armas oficiais para indicar cal ha ser a tónica do Novo Estado. A aguia que nel figura non é a do Imperio xermánico, á fin exótico en España, senón a do evanxelista San Xoán, que, ao acubillar as súas ás as armas españolas, simboliza a adhesión do noso Imperio á verdade católica, defendida tantas veces co sangue de España; nel figuran adeamis o feixe das frechas e o xugo, entón, como agora, emblemas de unidade e disciplina.

A aguia presente no escudo franquista non é un símbolo orixinal do réxime, senón que era xa utilizado nas armas dos Reis Católicos. Esta era a aguia de san Xoán que Isabel a Católica incorporara como soporte ao escudo pola devoción ao evanxelista coa que a soberana engadiu a lema sub umbra alarum tuarum protexe nos («protéxenos baixo a sombra das túas ás»). Utilizouse unha heráldica semellante á empregada polos Reis Católicos, substituíndo as armas de Aragón-Sicilia polas de Navarra e o lema Tanto monta por Unha, Grande e Libre. Engadíronse ademais as Columnas de Hércules, colocáronse as frechas cara a arriba e unha aureola á aguia. O escudo mantívose non só durante o período do réxime franquista propiamente, senón tamén durante o período da Transición democrática até 1981, tras algúns lixeiros retoques técnicos aprobados en 1945 e certas modificacións de valor simbólico en 1977.

Empregouse tamén un modelo de escudo chamado «abreviado». Tratábase dunha versión simplificada do escudo de armas oficialmente aprobado en 1938 para facilitar as impresións con fins burocráticos, converténdose pola súa difusión en selos, billetes de lotaría, documentos de identidade e ornamentación arquitectónica, nunha das versións máis popularizadas do chamado «escudo da Aguia».

O xugo, as frechas e o nó gordiano

Escudo de armas dos Reis Católicos a partir de 1492, coa Aguia de San Xoán, o Xugo, o Feixe de frechas e o nó gordiano.

Orixe

Emblemas dos Reis Católicos na fachada da igrexa de Santiago, de Losar de la Vera (Cáceres), c. 1500.

Na tradición heráldica española, o xugo, o feixe de frechas e o nó gordiano foron elementos que, xunto co ramo de granadas e o lema Tanto Monta conformaban a divisa persoal propia máis difundida dos Reis Católicos, tal e como foi plasmada no cancionero de Pedro Marcuello. Esta divisa foi incorporada á combinación das armas familiares de ambos os esposos a partir de 1475, segundo se pactou nas capitulacións da chamada Concordia de Segovia e da cal unha representación gráfica do escudo que identificaría a reunión dos dous reinos máis importantes da península, é a imaxe do escudo máis antiga conservada. A significación da divisa era por entón de carácter galante, formando un xogo mutuo simbólico fundado nas iniciais dos nomes de ambos os esposos, seguindo un costume da época polo que cada cónxuxe empregaba as iniciais do seu correspondente na firma de documentos. Así foi declarado polos propios reis na pragmática expedida no ano 1497, para levar a cabo a súa reforma monetaria onde pretendían unificar o sistema monetario ademais de regular o funcionamento das casas de moeda e moedeiros. Nas moedas introduciron o xugo, o feixe e o nó gordiano.

O emblema foi atribuído no seu conxunto erroneamente a Antonio de Nebrija, a quen segundo Menéndez Pidal só lle corresponde a creación do lema Tanto Monta, a súa interpretación foi obxecto de diversas conxecturas por distintos autores moitos dos cales se refiren a explicacións fantásticas ou lendas. Contouse que o xugo fora proposto por Nebrija a Fernando como emblema da súa esposa Ysabel, quen anteriormente lle pedira que o emblema comezase por Y; o humanista proporíalle o xugo (en castelán, yugo) porque era o obxecto ao que estaba atada unha corda co «nó gordiano», un nó que era imposible de desatar menos para quen estivese destinado a ser o conquistador do mundo. Alexandre Magno sacara a súa espada e cortárao exclamando «Tanto monta» ("Tanto ten" ou "Dá o mesmo"), para que o rei tomase a acción directa para facer valer a súa posición. Porén, o nó gordiano era unha divisa propia do rei, con arraigamento na coroa de Aragón, e que se dispuña perpendicularmente ao xugo, como así aparece no cancioneiro de Marcuello ou nos armazóns do Palacio da Aljafería de Zaragoza, pero que en Castela causou confusión e foi asociado coas corneiras do xugo. As frechas pola súa banda foron representadas nun número variable, pero sempre apuntando cara a abaixo. Co tempo esta divisa propia dos Reis Católicos como esposos difundiuse a outras composicións heráldicas, sendo adoptada nalgunha das súas variantes como parte dos emblemas de vilas e cidades como Ronda, Marbella ou Málaga, e do estado de Porto Rico.

• 
  Escudo de Ronda.
• 
  Escudo de Marbella.
• 
  Escudo de Málaga.
• 
  Escudo de Porto Rico.

Emblema da Falanxe

Bandeira de FE-JONS (durante o franquismo, FET-JONS), co xugo e o feixe de frechas. A cor negra fai referencia á pólvora e o vermello ao sangue.

A adopción deste símbolo produciuse por mor dunha explicación dun profesor da Universidade de Granada, Fernando de los Ríos, de inclinacións socialistas, que nunha clase de Dereito Político instruíndo sobre o Estado Fascista e os seus símbolos, fixo un apuntamento no encerado cun ramallete de frechas entroncadas cun xugo, indicando que ese sería o símbolo do fascismo se nacera ou xurdira en España. Un alumno asistente a esa clase, Juan Aparicio López, foi o que insinuou a adopción deste símbolo para as Xuntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (JONS) de Onésimo Redondo e Ramiro Ledesma. Tamén propuxo a bandeira vermella e negra e o lema «España, unha, grande e libre».

Emblema en vivendas de protección oficial construídas durante o réxime de Franco (Madrid, 2007). O partido único utilizaba a maquinaria sindical do Movemento Nacional, e con ela a da FET-JONS, para tentar levar a cabo medidas nacionalsindicalistas, aínda que estas sempre eran moi tímidas. Un exemplo diso son as VPO da etapa do franquismo; unha forma de satisfacer as reivindicacións de Serrano Suñer.

Quen deseñou a xustaposición coa que foi adoptado o símbolo da JONS foi o burgalés Escribano Ortega, asinante do manifesto dos galos de marzo no que converxían a súa calidade de debuxante coa súa personalidade tradicionalista. Nunha cuartilla raiou a verticalidade oblicua das frechas e a horizontalidade maciza do xugo e dispúxose a unilos pola súa converxencia e así foi como renaceu o emblema que Ramiro Ledesma adoptou como representativo das novas JONS e que máis tarde perduraría e sería adoptado pola Falanxe no momento mesmo da fusión o 13 de febreiro de 1934 representada por Ramiro e José Antonio Primo de Rivera nun ático da Gran Vía madrileña. José Antonio, o 19 de outubro do mesmo ano, nunha comunicación entre outras cousas dicía:

Oído o parecer do Consello Nacional, esta Xefatura acordou o seguinte: sobre o peto esquerdo, na mesma camisa ou nun anaco intercambiable de tea da mesma cor, irá bordado o emblema das cinco frechas e o xugo.

Xugo e frechas.

O poeta e militante falanxista Rafael Sánchez Mazas evocou no único número da revista El Fascio (1933) as motivacións para a adopción por parte da Falange Española dalgúns dos elementos da divisa dos Reis Católicos, chegando a atribuír a súa orixe a varias das obras do poeta romano Virxilio (70 a. C. a. C.-19 a. C.), o simbolismo das frechas, como expresión da guerra evocada na súa obra Eneida, e o xugo, para os labores agrarios, baseado en Georgica, co que se pretendía conferir á divisa un significado propio ao ideario falanxista:

(..) Repoñamos no escudo o xugo e o feixe. Se o xugo sen as frechas resulta pesado, as frechas sen o xugo corren perigo de volverse demasiado voadoras. Tornemos, máis que a unha política, a unha disciplina, a unha conduta, a un estilo, a un modo de ser, a unha educación.

Sánchez Mazas, El Fascio, Haz y Yugo, 1927, Madrid, 16 de marzo de 1933.

Para os responsables do ideario falanxista, como José Antonio Primo de Rivera, Juan Aparicio, Ernesto Giménez Caballero, Ramiro Ledesma ou Orbegozo, que tamén deixaron as súas reflexións na revista El Fascio, o emblema escollido tamén se aproximaba ao do fascismo italiano, este á súa vez inspirado no fascio ou símbolo dos lictores romanos, mediante a asociación polisémica en español da palabra "feixe", tamén do latín fasces, que se entende como feixe de frechas ou de trigo, ou como o imperativo do verbo facer, adecuándose ao espírito revolucionario que se quería dar á Falanxe e á grave cuestión da reforma agraria, tema da actualidade política dos primeiros anos da Segunda República. Sánchez Mazas volvía lembrar a intencionalidade simbólica asociando o feixe de frechas a un vocábulo propio do campesiñado, que mesmo inspirou un conto tradicional: o do pai que ao morrer manda aos seus fillos maiores partir un feixe, cousa imposible, mentres que o fillo pequeno conségueo facilmente crebando as espigas unha por unha. A ensinanza é que, permanecendo unidos como o feixe, serán invencibles. O xugo e o feixe de frechas querían simbolizar unha forma de vida e unha forma de gobernar, prudente e á vez emprendedora.

O decreto de 1938, que especificaba o novo escudo de armas do réxime, incluíu estes elementos segundo a disposición usada no século XIV, é dicir, co feixe de frechas apuntando cara a abaixo, pero a partir de 1945, o novo deseño variou esa posición e desde entón, o feixe apuntaría cara a arriba, aproximándoa á interpretación falanxista. Este símbolo foi adoptado polo franquismo como símbolo do novo e único partido do réxime, Falanxe Española Tradicionalista das JONS (FET JONS), froito da unión de Falanxe Española das JONS e Comuñón Tradicionalista (carlistas) no que tamén se integraron membros do resto dos partidos e grupos dereitistas que apoiaban a sublevación e que quedaran disoltos tras o inicio da guerra: a Confederación Española de Dereitas Autónomas (CEDA), monárquicos afonsinos e outros partidos de significación dereitista, agrarios etc.

O VICTOR

Detalle do VICTOR. Contén cada unha das súas letras no símbolo.

O anagrama VICTOR foi un símbolo escollido para o desfile da vitoria celebrado en Madrid o 19 de maio de 1939 e, a partir de entón, durante toda a ditadura franquista, estableceuse como emblema propio de Franco. Pénsase erroneamente que foi deseñado polo ocultista Corintio Haza, que incorporaría ao emblema símbolos astrolóxicos para protexer simbolicamente o caudillo.

Placa de inauguración do ferrocarril de Madrid a Burgos pintada coas cores da bandeira da II República.

Porén, o victor é un símbolo acuñado no antigo Imperio Romano e que derivou do crismón. A partir do Edicto de Milán (313), o crismón apareceu en moedas e estandartes e co tempo pasou a formar parte tamén dos escudos dos lexionarios romanos. Segundo a lenda, a noite anterior á batalla da Ponte Milvio, aparecéuselle o crismón ao emperador Constantino nos seus soños, xunto ás palabras «In hoc signo vinces» («Con este signo vencerás»). Ao día seguinte substituíu a aguia imperial polo crismón ou labarum e gañou a batalla. Co tempo, o crismón foi transformándose nos escudos romanos até adoptar outra forma moi diferente, converténdose noutro símbolo, o victor, "Escudo da Vitoria" ou "Vitorioso".

O símbolo foi adoptado por algunhas universidades españolas como as de Salamanca e Alcalá de Henares desde o século XIV, como emblema para os doutores: ao obteren este grao, pintábase o victor, xunto ao nome do doutor nos muros da cidade, con pintura vermella ou negra. Algúns dos antigos consérvanse hoxe en día, e a Universidade de Salamanca continúa a tradición inscribindo os nomes dos doutores nos muros da facultade correspondente, xunto ao símbolo do victor.

Estandarte, guión e escudo de Franco

O emblema persoal de Francisco Franco.

Escudo persoal de Franco.

No ano 1940 creouse o estandarte e guión que foron empregados até a súa defunción polo ditador. Consistía nunha insignia cadrada que tiña por base a Banda Real de Castela, unha banda persoal dos reis de Castela que posteriormente foi usada polos Habsburgo. Ademais da propia banda con dous dragantes contiña as columnas de Hércules con fuste en prata, base e capitel corintio en ouro. A columna próxima á beira do mastro, no bordo inferior, estaba timbrada cunha coroa imperial e a máis afastada, no bordo superior, cunha coroa real aberta na máis afastada. No decreto de creación do estandarte a coroa real era nomeada como coroa nacional.

A Banda de Castela e as Columnas de Hércules tamén formaron parte do escudo persoal que empregou Franco como Xefe de Estado. Neste escudo figuraba así mesmo acolada a Cruz Laureada de San Fernando e unha coroa aberta, sen diademas, denominada coroa militar de caudillaxe e creada para o propio Franco. O escudo de Franco está representado nunha vidreira da catedral de Baeza.

Uniformes

José Antonio Primo de Rivera coa camisa azul da Falanxe.

As fotografías tomadas na cerimonia de outubro de 1933 na que se fundou a Falange Española de las JONS non amosan ninguén que leve uniforme, mais unha imaxe dunha reuníon da "Xunta Política" uns anos despois mostra algúns dos seus membros (mais non todos) co uniforme oficial. Este consistía nunha camisa azul escura con ombreiras e pantalóns longos negros. O peto esquerdo da camisa levaba o emblema da Falanxe. As mulleres levaban a camisa azul e unha saia negra ata os xeonllos, cun cinto de coiro co símbolo da Falanxe na fibela.

Nunha xuntanza no Teatro Calderón de Valladolid en marzo de 1934 o salón encheuse de bandeiras e insignias, e moitos dos asistentes levaban camisas azuis, semellantes ás que José Antonio Primo de Rivera definiu como o "espírito de servizo e sacrificio, o concepto da vida ascético e militar". Máis tarde, as mulleres de clase alta empregaron a insignia falanxista nas súas roupas e accesorios. Cando Carmen Primo de Rivera, irmá de José Antonio, casou en decembro de 1938 levaba o xugo e as frechas bordadas no seu vestido de noiva. Trala morte de José Antonio, engadiuse un lazo negro na súa memoria.

Trala unión cos carlistas, o uniforme orixinal da Falanxe tornouse importante para identificar os falanxistas xenuínos. A boina vermella convertérase no símbolo do carlismo na década de 1860 e o novo partido, coñecido como Movimiento Nacional tivo como uniforme a camisa azul, a boina vermella carlista e cintos militares, realizados no curtidoiro de Estella.

Un retrato de Franco pintado por Ignacio Zuloaga na década de 1940 móstrao levando a camisa azul, botas militares, pantalóns de montar e a boina vermella.

Toponimia

Alberche del Caudillo na provincia Toledo (España).

En 2022, no momento da entrada en vigor da Lei de Memoria Democrática, catro localidades creadas polo Instituto Nacional de Conservación conservan o recordo de Francisco Franco nas súas denominacións oficiais: Llanos del Caudillo (concello de Cidade Real), Alberche del Caudillo (Toledo), Villafranco del Guadalhorce (Málaga) e Villafranco del Guadiana en Badaxoz. Alberche iniciou en 2023 o trámite para modificar o topónimo.

Outras localidades que mantiveron nomes semellantes durante décadas en honra ao ditador foron El Ferrol del Caudillo desde 1938 a 1982 (Ferrol), Villafranco del Guadalquivir ata o 2000 (agora Isla Mayor, en Sevilla), Barbate de Franco desde 1940 a 1998 (agora Barbate, en Cádiz), Bardena del Caudillo desde 1959 a 2008 (agora Bardenas, pertencente ao municipio de Ejea de los Caballeros, en Zaragoza), Gévora del Caudillo (Gévora) ata 2011 e Villafranco del Delta –desde 1956 até 2003– (agora Poblenou del Delta, pedanía de Amposta en Tarragona), aínda que os retiraron tras a recuperación da democracia. Alagón del Caudillo tivo ese nome entre 1957 e 1983 en que pasou a denominarse Alagón, mais antes da súa independencia como municipio no 2009 foi bautizado como Alagón del Río. En 2016 a pedanía de Águeda del Caudillo, en Salamanca modificou o seu nome a Águeda e Bembézar del Caudillo (Córdoba) a Bembézar. En 2018, o concello de Galende (Zamora) oficializou o cambio de nome da pedanía de Ribadelago de Franco a Ribadelago Nuevo, nome que xa viña sendo usado anos antes. O 23 de xullo de 2019, Guadiana del Caudillo (Badaxoz) aprobou suprimir a referencia a Franco. O cambio do topónimo a Guadiana foi aprobado pola Xunta de Estremadura en 2020.

Franco tamén quixo honrar os seus xenerais do bando nacional durante a guerra pondo os seus nomes a diversas localidades que aínda os conservan, como Alcocero de Mola (antes Alcocero, na provincia de Burgos, onde se estrelou en 1937 o avión do xeneral Mola), Quintanilla de Onésimo (antes Quintanilla de Abajo, na provincia de Valladolid, en honra ao fundador das JONS, Onésimo Redondo) e San Leonardo de Yagüe (provincia de Soria), lugar de nacemento do capitán xeneral Juan Yagüe, chamado ata 1952 San Leonardo. O poboado denominado Queipo de Llano, pertencente ao termo municipal de La Puebla del Río, na provincia de Sevilla, foi unha colonia creada polo tenente xeneral Gonzalo Queipo de Llano durante a guerra civil para o cultivo do arroz nas marismas do Guadalquivir. Actualmente está despoboada, polo que o concello consideraba que non existía o lugar dese nome. Non obstante, en 2016 modificou o nome por Los Cinco de La Riuela, en homenaxe a un grupo de xornaleiros fusilados en 1936.

O caso de Numancia de la Sagra (Toledo) é moi particular. Esta localidade denominouse desde a Idade Media como Azaña (vocábulo árabe-mozárabe variante de aceña, que en castelán significa "acea"), pero decidiuse substituílo durante a guerra civil por coincidir co primeiro apelido do entón presidente do Goberno español, Manuel Azaña. Dende 1936 chámase Numancia de la Sagra, pois a localidade foi tomada polo rexemento Numancia e La Sagra é a comarca á que pertence.

Nomenclátor do rueiro

Placa da Avenida do Generalísimo en Puerto de la Cruz.

Ademais de localidades, moitas rúas, avenidas e prazas en cidades e vilas de España foron bautizadas ou rebautizadas cos nomes de xenerais do bando nacional durante a guerra civil, altos mandos militares como Mola, Sanjurjo, Moscardó, Yagüe, Millán Astray etc. Foron utilizados así mesmo como iconas franquistas as efixies e nomes de personaxes como José Antonio Primo de Rivera, Ramiro Ledesma, Onésimo Redondo, José Calvo Sotelo etc., aínda que a súa relación co réxime de Franco non puido ser persoal, xa que morreron antes ou durante a guerra; o mesmo José Antonio, que estaba encarcerado, opúxose ao Alzamento Nacional e a formar parte da conspiración previa.

Deste xeito, a Gran Vía de Madrid, inicialmente dividida en tres tramos (Conde de Peñalver, Pi i Margall e Eduardo Dato) foi unificada como "Avenida de José Antonio"; a actual Gran Via de les Corts Catalanes, en Barcelona, orixinariamente chamada Avinguda de les Corts Catalanes foi renomeada como "Avenida de José Antonio Primo de Rivera"; en Santiago de Compostela as rúas do Hórreo, a Senra e a Fonte de Santo Antonio convertéronse en "Generalísimo Franco", "General Mola" e "Antonio Aranda Mata"; na Coruña os Cantóns foron os "Cantones de José Antonio" e a rúa do Socorro a de "Juan Canalejo".

A pesar de moitos cambios no rueiro, o recordo de Franco segue presente nos nomes de rúas, prazas e avenidas de diversas localidades.

Monumentos

Estatuas de Franco

Última estatua ecuestre de Franco, retirada polo concello de Santander o 18 de decembro de 2008.

Durante o franquismo erguéronse representacións escultóricas do ditador de todo tipo (bustos, estatuas ecuestres...). Habitualmente colocábanse nas prazas ou lugares emblemáticos das cidades.

En canto ao número e significación destas estatuas en cada un dos períodos do franquismo, propúxose unha interpretación segundo a cal até o ano 1959 (sobre todo nos anos corenta) se pretencía lexitimar o réxime e «perpetuar a memoria da vitoria»; nos anos sesenta rendíase «homenaxe particular a Franco e á súa obra» (nun espírito coincidente co da conmemoración dos "XXV Anos de Paz" en 1964); e no último período (prolongado tras a morte de Franco até 1978) preténdese «fixar a memoria» cun «obxectivo inmobilista».

Estatuas ecuestres

As estatuas ecuestres máis significativas colocáronse en lugares destacados de varias cidades. O escultor José Capuz deseñou en 1959 unha para a Universidade Complutense de Madrid, trasladada logo aos Novos Ministerios. En Valencia e Santander colocáronse réplicas da mesma estatua. Outros modelos de estatuas ecuestres situáronse en Barcelona, Zaragoza (1948), Melilla, Ferrol e o Instituto Ramiro de Maeztu de Madrid (1942, de tamaño menor ao natural e trasladada nos anos oitenta á Academia de Infantaría de Toledo). Ningunha destas estatuas atópase na actualidade nas rúas:

• Toledo: a estatua que se atopaba nun lateral da fachada principal da Academia de Infantería de Toledo foi trasladada ao Museo do Exército.
• Unha estatua de Franco que se achaba no patio da Academia Xeral Militar de Zaragoza foi retirada en agosto de 2006.
• A estatua dos Novos Ministerios, en Madrid, foi retirada o 17 de marzo de 2005.
• A estatua de Barcelona, inaugurada en 1963 e que en 2001 pasou ao interior do castelo de Montjuïc, foi retirada en 2008.
• A estatua de Santander foi retirada o 18 de decembro de 2008.
• Valencia: a estatua ecuestre do ditador que presidía a praza do concello dende 1963 retirouse en 1983. Tras ser colocada no patio da Capitanía Xeneral, foi trasladada a un almacén en 2010.
• Ferrol: na cidade natal de Franco existiu unha estatua de máis de seis metros de altura que durante anos presidiu a Praza de España. Retirouse no ano 2002 e foi colocada como depósito no patio do Arsenal Militar. En 2010 o Ministerio de Defensa ordenou a súa retirada e foi trasladada a un almacén.
• A derradeira estatua ecuestre de Franco exposta en lugar público estaba no cuartel Millán Astray de Melilla. Finalmente foi retirada en 2010.

• 
  Estatua ecuestre de Francisco Franco en Valencia.
• 
  Estatua ecuestre de Francisco Franco en Santander.

Outros monumentos

En toda España construíronse monumentos dedicados a Franco. Algúns deles desapareceron pola aplicación da Lei da memoria histórica:

• Tenerife: existiu un monólito no municipio de El Rosario, que lembraba que en xuño de 1936 o entón comandante xeral xefe das Canarias reuniuse nese lugar con oficiais da gornición para preparar a sublevación e que foi derrubado en novembro de 2015. O monumento a Franco da cidade de Santa Cruz, obra de Juan de Ávalos inaugurada en 1970, foi rebautizado en 2007 como Monumento ao Anxo Caído.
• A Coruña: existiron placas de Franco en diversos puntos da cidade, como a imaxe do ditador dacabalo rodeado pola garda moura nun baixorrelevo do Palacio de María Pita que foi retirada.
• Salamanca: na Praza Maior hai un medallón de pedra co seu busto.
• Oviedo: xunto ao Parque San Francisco e dentro do complexo de edificios pertencentes ao Goberno Civil de Asturias, álzase un monumento que nun lateral levaba un medallón de bronce orientado cara ao parque coa efixie de Franco. O medallón foi retirado en 2015.
• Até febreiro de 2010, en Ceuta atopábase un monumento denominado Os pés de Franco, onde estaban as súas pegadas xunto á única ermida da cidade.
• Un busto que permanecía situado nun lugar público da Comunidade Valenciana retirouse en setembro de 2005, en La Pobla de Vallbona.
• En Guadalaxara acordouse o mes de marzo de 2005 retirar a escultura do xeneral Franco da praza Beladíez e o busto de José Antonio Primo de Rivera do parque da Concordia.
• A derradeira estatua dedicada a Franco exposta ao público estaba en Melilla. Fora erixida en 1978 e foi retirada en febreiro de 2021, logo de anos de discusión a conta da súa pertinencia. Fora retirada en 2005 debido a unhas obras logo das cales se volveu colocar a uns 50 metros da súa anterior localización, co adaxo de estar dedicada a Franco en calidade de comandante da Lexión, que en 1921 salvou a cidade do asedio durante a guerra de África.

• 
  Os pés de Franco, Ceuta.
• 
  Monumento a Franco, hoxe ao Anxo Caído, Santa Cruz de Tenerife.
• 
  Monumento a Franco, Melilla.
• 
  Medallón de Franco na Praza Maior de Salamanca, como parte do programa iconográfico da praza.

Monumentos e placas aos «Caídos por Deus e por España»

Os monumentos e placas polos «Caídos por Deus e por España» colocáronse en moitas poboacións, a maior parte no exterior das igrexas, e contiñan unha lista de nomes dos mortos desa localidade pertencentes ao bando nacional e seguida do grito de «Presentes!» similar ao de José Antonio Primo de Rivera. As placas adoitaban estar feitas de mármore e rematadas con bronce ou con algún outro tipo de metal, aínda que as había de moitos tipos. En ocasións as placas colocábanse nas paredes das igrexas ou no lugar do falecemento das vítimas que aparecían nestas se había algunha parede preto; se non, tamén adoitaba facerse un monumento en forma de cruz ou en obelisco de baixa altura e alí gravaban os nomes ou ben encostaban a placa ao monumento. En moitos municipios optouse por trasladar este tipo de monumentos aos cemiterios, e nalgún caso reconvertéronse en homenaxes aos «caídos» de ambos os bandos.

Houbo outro tipo de placas de inauguración de institucións e infraestruturas, tales como liñas de ferrocarril, estacións, pantanos etc., que aínda perduran na actualidade.

Moitas destas placas e monumentos nin se manteñen nin se retiran. Deste xeito, quedan expostas ao público que poida acceder a estes monumentos e placas que se atopan invadidos pola deterioración ou son obxecto de vandalismo. A Cruz dos caídos de Vigo consérvase tras retirárense en 1981 os símbolos e inscricións fascistas.

• 
  Cruz manchada de pintura vermella na catedral de Cuenca.
• 
  Monumento aos caídos no cemiterio de Goiriz, Vilalba.
• 
  Monumento aos caídos de Liendo, Cantabria.
• 
  Listaxe de caídos inscrito nunha igrexa de Reinosa, Cantabria.
• 
  Placas coa listaxe dos caídos de Caspe, Zaragoza.
• 
  Lápida en Chodes, Zaragoza.
• 
  Ferreruela, Zamora.
• 
  Pampliega, Burgos.
• 
  Pampliega, Burgos.
• 
  Sóller, Mallorca.
• 
  Cruz dos caídos no monte do Castro, Vigo.

Monumento aos caídos en Pamplona

Monumento aos Caídos en Pamplona (España).

O popularmente coñecido como Monumento aos Caídos, en cuxa fachada figura a frase Navarra aos seus Mortos na Cruzada, é un edificio en memoria dos navarros falecidos pertencentes ao bando nacional durante a guerra civil, que se atopa en pleno centro da cidade de Pamplona, capital da Comunidade Foral de Navarra. Hoxe en día denomínase «Sala de Exposicións Conde Rodezno» e acolle pequenas exposicións municipais dende que fora decido ao concello pola igrexa en 1998. Na súa cripta atópanse dende 1961 os restos dos xenerais Sanjurjo e Mola. O 31 de agosto de 2016 o concello de Pamplona iniciou o proceso para a súa exhumación, que tivo lugar semanas despois.

Segundo cifras oficiais morreron en combate 4540 navarros. Deles 1766 eran soldados, 1700 requetés e 1074 falanxistas.

Monumentos militares

Franco tras a guerra mandou construír monumentos en forma de cruz, de monólito, altar, etc., para lembrar acontecementos importantes que sucederon durante a contenda e durante algunhas batallas ou feitos sinalados como a batalla de Belchite, a Batalla do Ebro, as matanzas de Paracuellos, entre outros.

Arco da Vitoria

Arco da Vitoria (Madrid).

O Arco de la Victoria ("Arco da Vitoria") de Madrid, coñecido popularmente ás veces como Porta da Moncloa por ter certa similitude coas portas de Alcalá e Toledo, é un monumento construído entre 1953 e 1956 por orde de Francisco Franco como conmemoración da súa vitoria na guerra civil. Está situado no distrito de Moncloa-Aravaca e ten case 40 metros de altura. No seu interior acolleu diversos planos e unha maqueta da Cidade Universitaria de Madrid, á que administrativamente pertence. Na súa fachada mantén insignias e frases conmemorativas da batalla da Cidade Universitaria.

O edificio-monumento situado tralo arco foi construído como homenaxe aos caídos na batalla de Madrid durante as décadas de 1950 e 1960. Despois de anos sen ter ningún uso, na década de 1980 estableceuse nel a Xunta Municipal do Distrito de Moncloa-Aravaca.

Cuartel de la Montaña

Placa conmemorativa.

O Cuartel de la Montaña, construído en 1863, era unha edificación militar de Madrid que alcanzou gran notoriedade por tratarse do lugar no que se iniciou na capital a sublevación militar de xullo de 1936. O día 19 de xullo, o xeneral Fanjul, militar sen mando de tropas en Madrid, pero encargado da sublevación da cidade, entrou vestido de civil no cuartel. Con todo, en lugar de saír coas tropas para tomar os puntos vitais da capital, proclamou simplemente o estado de guerra e fíxose forte xunto con 1500 dos seus homes (dos que había uns 140 oficiais) e uns 180 falanxistas.

Esa tarde, o cuartel foi rodeado por tropas leais ao goberno da República, gardas de Asalto, civís e milicias populares pobremente armadas. Ao amencer do día 20, iniciouse o canoneo do cuartel e os sublevados só resistiron algunhas horas. As diferenzas de opinión entre os propios sublevados levaron a uns a enarborar a bandeira branca mentres outros seguían disparando sobre os asaltantes. Cando se utilizou a aviación contra eles, o cuartel caeu, sendo practicamente destruído. A entrada das forzas asaltantes traduciuse no asasinato e no suicido da maior parte da oficialidade e dos falanxistas. Contabilizáronse entre 150 e 300 mortos.

O edificio, que xa quedara parcialmente destruído durante o asedio, recibiu durante a guerra o impacto de numerosos proxectís de artillaría debido á súa proximidade coa liña da fronte, practicamente estabilizada desde inicios de 1937. Cara ao final da contenda era xa tan só un conxunto de ruínas irrecuperables, algunhas das cales podían aínda verse a principios dos anos sesenta. A pesar de que existiron varios proxectos de construción, como a Casa do Partido, finalmente o 20 de xullo de 1972 inaugurouse o "parque de la Montaña", con Carlos Arias Navarro, futuro presidente do goberno, como alcalde de Madrid. O parque inclúe un monumento realizado por Joaquín Vaqueiro Turcios en recordo dos que morreron no seu defensa, composto por unha figura de bronce que representa o corpo dun home mutilado, colocada no centro dun paredón construído en forma de sacos terreros. Sobre o soar do cuartel sitúase o templo de Debod.

Ruínas de Belchite

Ruínas de Belchite.

A batalla de Belchite foi unha importante batalla durante a guerra civil española que transcorreu desde o 24 de agosto até o 6 de setembro de 1937 neste municipio da provincia de Zaragoza e nos seus arredores. Tiña como obxectivo desviar a atención do bando nacional do norte (que xa tomara Santander) e ocupar a cidade de Zaragoza, xa que se estendera entre os altos mandos militares da República a opinión de que era máis importante ter cidades en posesión que grandes territorios despoboados.

A batalla saldouse cunha derrota do bando nacional logrando o bando republicano tomar Belchite pero sen conseguir tomar Zaragoza. Un terzo dos edificios da localidade quedou en ruínas, e tras a guerra Franco ordenou deixar a vila sen reconstruír como símbolo do acontecido no lugar e levantar unha inscrición cun fragmento dun discurso respecto do heroísmo da poboación e do sacrificio entre outros do alcalde e de moitos habitantes da vila, falecidos en combate.

Monumentos da batalla do Ebro

Ruínas de Corbera d'Ebre.

Na marxe esquerda do río Ebro é onde se librou a batalla máis sanguenta da guerra civil:

• A vila de Corbera d'Ebre foi destruída e abandonada tras a batalla. Na actualidade quedan no Poble Vell só algúns muros da antiga localidade.
• Na cota 427 de Quatre Camins eríxese unha cruz de pedra en memoria do Terzo de Requetés da nosa Señora de Montserrat, unidade carlista do bando nacional formada por voluntarios cataláns que sufriu numerosas baixas neste escenario. No pedestal está representada a cruz de Santo André de cor vermella.
• Na cota 481 álzase un monumento en Punta Targa pola irmandade do Terzo de Requetés da nosa Señora de Montserrat. A base do monumento é un osario onde repousan os restos de combatentes de ambos os bandos.
• No cruzamento entre a estrada de La Fatarella a Vilalba dels Arcs hai un monólito levantado en memoria dos soldados da 4ª División de Navarra mortos na fronte do Ebro.
• En Coll del Moro, nos arredores de Gandesa, un monólito franquista do ano 1953, para conmemorar a posición desde a cal Franco en persoa dirixiu a ofensiva final da batalla. O monumento foi vandalizado con pintadas a favor e en contra do réxime franquista.
• Nunha das cristas do Puig de l'Àliga, nas proximidades de Gandesa, existe outro monumento que perdeu a inscrición orixinal co paso do tempo.
• En Prat de Compte hai unha cruz en fronte do colexio en memoria dos "Caídos por Deus e por España".

Vista do cemiterio de Paracuellos de Jarama. Ao fondo a cruz branca debuxada no chan do outeiro.

Monumento ás Matanzas de Paracuellos

Coñécense como matanzas de Paracuellos os episodios organizados de asasinato masivo de varios miles de prisioneiros, considerados opostos ao bando republicano, ocorridos durante a guerra civil española polo traslado do goberno dende Madrid a Valencia. Os fusilamentos tiveron lugar nas paraxes do arroio de San José, no municipio de Paracuellos de Jarama, e en Soto de Aldovea, no termo municipal de Torrejón de Ardoz.

O monumento é unha cruz branca de grandes dimensións próximo ao río Jarama na ladeira do cerro de San Miguel, que é visible desde o Aeroporto de Madrid-Barajas. Foi un dos lugares onde ocorreron estes episodios de represión da guerra civil e foi erixido en recordo e memoria dos asasinados. O lugar converteuse nun lugar de exaltación do franquismo.

O Alcázar de Toledo

Alcázar de Toledo.

O Alcázar de Toledo é unha fortificación sobre rochas, situada na parte máis alta da cidade de Toledo, e que domina toda a cidade. Durante a guerra civil foi utilizado polo entón coronel José Moscardó, que lideraba a sublevación en Toledo, como punto defensivo e de resistencia e foi destruído case totalmente polas tropas leais á II República Española durante o asedio, que durou setenta días, do 22 de xullo ao 28 de setembro de 1936. Este asedio e a posterior liberación foron habilmente utilizados por Francisco Franco para asegurar o seu predominio entre as súas propias filas e deu nome ao máis emblemático xornal ultra, El Alcázar (1936-1988).

O edificio foi reconstruído trala guerra e desde 1998 alberga a Biblioteca de Castela-A Mancha. En 2010 estableceuse no alcázar o Museo do Exército.

Monumento ao cruceiro Baleares

Monumento aos caídos do cruceiro Baleares en 2006.

O monumento ao cruceiro Baleares atópase no parque de sa Feixina en Palma de Mallorca. En 2010 foi reformado para eliminar os elementos de glorificación do franquismo. En decembro de 2015 o Consell de Mallorca aprobou a súa demolición.

Monumento ao xeneral Mola

Na localidade de Alcocero de Mola consérvase un monumento na montaña en que se estrelou o avión en que viaxaba en 1937.

Monumentos relixiosos

Ao ser a defensa do Catolicismo unha das principais xustificacións da Guerra Civil (cualificada de Cruzada polo clero) e da propia lexitimidade de Franco (cualificado de home providencial), resultaba extraordinariamente útil e de gran repercusión social a apropiación da simboloxía cristiá polo réxime franquista. O Caudillo entraba nas igrexas baixo palio en actos solemnes e reclamou o brazo incorrupto de Tareixa de Ávila para o seu dormitorio conxugal. Realizouse ademais un amplo programa de reconstrucións de edificios relixiosos, e de construcións de nova planta. A toma de Vinaròs o 15 de abril de 1938 (Venres Santo), coa que se partía en dúas a zona republicana, conmemorouse cunha cruz doada por monseñor Antoniutti no nome do papa.

Valle de los Caídos

O Val dos Caídos.

A construción do mausoleo do Valle de los Caídos ("Val dos Caídos") foi ordenada por Franco. Segundo o decreto fundacional de 1 de abril de 1940, o monumento e a basílica construíronse para "perpetuar a memoria dos caídos da nosa gloriosa Cruzada". Ademais de 33 872 combatentes de ambos os bandos da guerra civil, enterrouse alí en 1959 a José Antonio Primo de Rivera, como representación dos mortos durante a contenda, despois dun traslado aos ombreiros vinte anos antes desde Alacant a San Lorenzo de El Escorial. Franco á súa morte tamén foi enterrado alí.

O 12 de maio de 2017 o pleno do Congreso dos Deputados aprobou a proposta de exhumar os restos de Franco e trasladar os de José Antonio Primo de Rivera a un lugar menos destacado. O traslado dos restos do ditador ao cemiterio de Mingorrubio fíxose efectivo o 24 de outubro de 2019.

A Lei de Memoria Democrática cambiou oficialmente o seu nome por Valle de Cuelgamuros.

Monumento ao Sagrado Corazón de Xesús no Cerro de Los Ángeles, Xetafe, España.

Cerro de los Ángeles

No Cerro de los Ángeles, considerado o centro xeográfico da Península Ibérica, existía un monumento ao Sagrado Corazón de Xesús inaugurado en 1919. No verán de 1936, milicianos republicanos fusilaron a imaxe de Jesús e dinamitaron o monumento. Despois da guerra civil, o Goberno franquista deu orde de construír un novo monumento, réplica do anterior aínda que de maior tamaño. Comezou a edificarse en 1944 e foi inaugurado no ano 1965. O monumento mostra a Cristo, cos brazos abertos, convidando a todos os homes a ir cara a el e está rematado coa lenda Reino en España. Os grupos escultóricos representan a "España misioneira" e a "España defensora da fe. En 1975 inaugurouse unha cripta que non existía no proxecto anterior.

Consérvanse os restos do monumento anterior (a base e o arranque do pedestal). O novo monumento levantouse a unhas decenas de metros do anterior, formando unha chaira entre ambos os monumentos.

Datas simbólicas

O réxime franquista estableceu numerosas conmemoracións anuais co propósito de perpetuar os mitos fundacionais do novo Estado e a división entre vencedores e vencidos. Na orde do 9 de marzo de 1940 declaráronse festas oficiais o 2 de maio ("Día da independencia") e o 20 de novembro ("Día da dor") e festas nacionais o 19 de abril ("Día da unificación"), o 18 de xullo (Día do «Glorioso Alzamento Nacional», "día do valor", "día dos mártires" e "festa de exaltación do traballo"), o 1 de outubro ("Día do caudillo") e o 12 de outubro ("Día da raza").

Houbo ademais outras datas que se conmemoraban de xeito cotián: 9 de febreiro ("Día do estudante caído"), 1 de abril ("Día da vitoria" e da canción), 30 de maio ("Día da xuventude"), 3 de agosto ("Día do amencer"), 15 de outubro ("Día da sección feminina"), 29 de outubro ("Día da fe" e "día da fundación da Falanxe") e 21 de novembro ("Día da fundación do SEU"). O "día da liberación" era específico para cada localidade.

1 de abril: Día da Vitoria

Vista actual do paseo de Recoletos desde a praza de Cibeles (Madrid), escenario dos «Desfiles da Vitoria» durante o franquismo. O lugar era marcadamente representativo por acoller as sedes de institucións oficiais (Ministerio do Exército –hoxe Cuartel Xeral do Exército–, Ministerio de Mariña –hoxe Cuartel Xeral da Armada–, Banco de España, Palacio de Comunicacións) e dos bancos máis importantes.

O 1 de abril, "Día da vitoria", conmemorábase o final da guerra civil. Ese día tiña lugar como acto principal o Desfile da Vitoria, nun trazado fixado no paseo de Recoletos e Paseo de la Castellana de Madrid (o tramo final rebautizárase como avenida do Xeneralísimo), conmemorativo do primeiro, que fora o 19 de maio de 1939, aos poucos meses de terminar a guerra. Desde 1976, xa coa monarquía de Xoán Carlos I, cambiouse a data ao 30 de maio e a denominación pasou a ser Día das Forzas Armadas.

18 de xullo: Día do «Glorioso Alzamento Nacional»

As referencias á data da sublevación militar que deu orixe á guerra civil (18 de xullo de 1936) eran constantes, e designábase ao propio sistema político co nome de «réxime do 18 de xullo» e o «espírito do 18 de xullo» facía referencia á súa ideoloxía, plasmada nos «Principios Fundamentais do Movemento Nacional», parte inamovible das Leis Fundamentais, cuxa xura era obrigatoria para exercer calquera función pública. Os homes do 18 de xullo eran aqueles que interviñeran no chamado «Alzamento Nacional», que se distinguían así dos militares ou políticos das seguintes xeracións.

O 18 de xullo foi declarado festa nacional en 1938, manténdose ata 1977. Ese día celebrábanse recepcións ao corpo diplomático. Para propiciar a adhesión ou polo menos a satisfacción popular estableceuse unha «paga extraordinaria do 18 de xullo» como gratificación obrigatoria a engadir a todos os salarios. Durante a Transición mantívose, pero desprazada ao mes de xuño, coa escusa de conmemorar a onomástica do rei (San Xoán).

20 de novembro: Día da Dor

Vista da Praza de Oriente de Madrid co Teatro Real ao fondo, lugar de manifestacións de vindicación do réxime franquista.

O simbolismo da data comezou co fusilamento de José Antonio (20 de novembro de 1936), que pasou a chamarse «Día da dor». Para o outro bando na guerra fora tamén o día da morte do dirixente anarquista Buenaventura Durruti. Curiosamente (aínda que se especula coa posibilidade de que os médicos prolongasen artificialmente a súa vida con ese propósito) coincidiu coa data da morte de Franco (20 de novembro de 1975) e a partir de entón coas convocatorias anuais de manifestacións dos grupos ultradereitistas (Fuerza Nueva, Confederación Nacional de Excombatientes) que reivindican a herdanza do franquismo, baixo esa lema. A elección para iso da praza de Oriente de Madrid fíxose para marcar a continuidade co espazo privilexiado que acollera manifestacións multitudinarias en vida de Franco, sendo famosa a que se convocou para recibir a Eva Perón (1947) ou as que pretendían demostrar a adhesión popular ao Caudillo con motivo dos principais episodios de illamento internacional, a última, tras os fusilamentos do 27 de setembro de 1975, o 1 de outubro do mesmo ano.

En anos posteriores, elixiuse esta data para realizar atentados mortais contra Santiago Brouard (1984) e posteriormente contra Josu Muguruza (1989), destacados membros de Herri Batasuna, a vertente política do grupo terrorista ETA. No primeiro caso foi obra do GAL, no segundo caso non se puido demostrar dita conexión. Desde entón viñéronse atribuíndo, e utilizando no debate político e dos medios, a terrorismo de Estado, a elementos dalgunha maneira conectados co Ministerio de Interior (naquel momento con gobernos do PSOE) ou a grupos ou elementos de extrema dereita.

1 de outubro: Día do Caudillo

O primeiro de outubro celebrábase o Día do Caudillo, aniversario da proclamación de Franco como Xefe de Estado polos militares sublevados en 1936 («exaltación á Xefatura do Estado»). Na celebración de 1975 na praza de Oriente de Madrid, Franco deu o seu último discurso. Ese mesmo día un grupo terrorista de extrema esquerda cometeu o seu primeiro atentado mortal, tras o que se bautizou como Grupos de Resistencia Antifascista Primero de Octubre.

Himnos

O decreto 226 do 28 de febreiro de 1937 supuxo a recuperación da Marcha Real como himno de España, dándolle como nome Himno Nacional. Nese mesmo decreto declaráronse cantos nacionais Cara al Sol (himno da Falanxe), a Marcha de Oriamendi (himno carlista) e o Himno da Lexión e estableceuse a obrigatoriedade de seren escoitados de pé.

Retirada dos símbolos

Rótulo que indica o cambio de nome da praza do xeneral Millán Astray na Coruña.

Artigo principal: Lei de memoria histórica de España.

Placa pintada nas Taboazas (Chandrexa de Queixa).

En xaneiro de 1980 o concello de Madrid decidiu renomear vinte rúas da cidade, recuperando o nome que tiñan antes do 14 de abril de 1931. A avenida do Xeneralísimo, que foi construída logo desa data converteuse en Paseo de la Castellana.

A pesar da retirada destes símbolos durante os primeiros anos da Transición, algúns outros permaneceron moitos anos despois.

A Lei da memoria histórica, aprobada polo Congreso dos Deputados o 31 de outubro de 2007, obrigou a retirar placas conmemorativas, estatuas e outros símbolos dos edificios públicos. Tamén abriu os arquivos públicos referidos ao período franquista e facilitou as tarefas de localización e exhumación das tumbas das vítimas. Baixo esta lei, presentada polo goberno socialista de José Luis Rodríguez Zapatero, suprimíronse símbolos das vías públicas e renomeáronse rúas que honraban a Franco e os seus seguidores. Porén, a lei recibiu críticas tanto da esquerda como da dereita por ser demasiado tolerante ou demasiado severa. Díxose tamén que se centrou nos abusos cometidos polo goberno de Franco e presentaba o goberno republicano de esquerdas nun marco demasiado favorable, esquecendo as loitas entre socialistas, anarquistas, comunistas e nacionalistas.

En 2010 o departamento de Patrimonio Nacional suspendeu as visitas aos cuartos privados de Franco no Palacio de El Pardo, aínda que se mantiñan noutras partes do palacio con "gran valor artístico". En decembro dese mesmo ano reabriuse o Valle de los Caídos cun forte dispositivo de seguridade para evitar o vandalismo. En 2011 o goberno considerou exhumar os restos de Franco e enterralo coa súa dona no cemiterio municipal. Houbo algunhas protestas, mais moitos apoiaron o plan de transformar o lugar nun espazo de reconciliación, con placas explicativas. O ministro Ramón Jáuregui indicou "fomos tratando co pasado pouco a pouco. Talvez abordamos este tema un pouco tarde, mais a prudencia foi a clave da nosa transición pacífica".

Houbo moito debate sobre os símbolos que afectan á Igrexa, e incluíuse unha excepción sobre motivos relixiosos, ademais de monumentos con valor artístico.

Véxase tamén

Bibliografía

• De Andrés Sanz, Jesús (2006). "Los símbolos y la memoria del franquismo". Papers Estudios de Progreso (Fundación Alternativas) (23). ISBN 84-96653-35-8. Arquivado dende o orixinal o 01 de maio de 2015. Consultado o 03 de maio de 2016. 
• Besolí, A.; Gesalí, D.; Hernández, X.; Iñiguez, D.; Luque, J.C. (2006). La batalla del Ebro. RBA. ISBN 84-473-4888-1. 
• Jurkevich, Gayana (1999). In Pursuit of the Natural Sign: Azorín and the Poetics of Ekphrasis. Bucknell University Press. p. 162. ISBN 978-0-8387-5413-9. Consultado o 2012-08-15. 
• Govan, Fiona (11-12-2010). "Franco's residence closed to public under Historical Memory law". The Telegraph. Consultado o 12-8-2012. 
• Kingstone, Steve (20-11-2007). "Franco bill divides Spaniards". BBC News. Consultado o 21-8-2012. 
• Kramer, Andrés M. (1981). La mecánica de Guerra Civil, España, 1936. Edicions Península 62. ISBN 84-297-1656-4. 
• Lafuente, Ismael (26-1-1980). "Generalísimo se convierte en paseo de la Castellana". El País. Consultado o 21-8-2012. 
• Macclancy, Jeremy (1-9-2000). The Decline Of Carlism. University of Nevada Press. ISBN 978-0-87417-344-4. Arquivado dende o orixinal o 16-09-2019. Consultado o 15-8-2012. 
• Menéndez Pidal de Navascués, Faustino (2004). El escudo de España. Madrid: Real Academia Matritense de Heráldica y Genealogía. ISBN 84-88833-02-4. 
• Ofer, Inbal (2010). Señoritas in blue: the making of a female political elite in Franco's Spain (en inglés). Brighton: Sussex Academic Press. ISBN 978-1-84519-411-6. OCLC 763678456. 
• Parkins, Wendy (1-5-2002). Fashioning the Body Politic: Dress, Gender, Citizenship. Berg. ISBN 978-1-85973-587-9. Consultado o 15-8-2012. 
• Peña López, Juan Manuel; Alonso González, José Luis (2004). La Guerra Civil y sus banderas 1936-1939. Madrid: Aldaba. ISBN 84-95088-72-X. 
• Rainsford, Sarah (18-7-2011). "Fate of Franco's Valley of Fallen reopens Spain wounds". BBC News. Consultado o 2012-08-21. 
• Ramírez Jiménez, Manuel (1978). España 1939-1975: (régimen político e ideología). Guadarrama. ISBN 84-335-0249-2. 
• Wright, Richard (5-2-2008). Pagan Spain. HarperCollins. p. 66. ISBN 978-0-06-145019-8. Consultado o 20-8-2012. 
• Tremlett, Giles (3-11-2007). "After Franco, the forgetting". The Guardian. Consultado o 21-8-2012. 

Outros artigos

• Lemas do franquismo
• Lei de memoria histórica de España
• Orde Imperial do Xugo e as Frechas
• Iate ''Azor'' (V-0)
• Iate ''Azor'' (A-91)

Ligazóns externas

• Proxecto de Lei presentado o 8 de setembro de 2006 (Lei de Memoria Histórica) (en castelán)
• Mapa de la Memoria (en castelán)
• Madrid y el callejero de la vergüenza. Estudio sobre la simbología franquista en Madrid (en castelán)