Reino de León

reino medieval da Península Ibérica

O Reino de León foi un dos reinos medievais da Península Ibérica que perviviu administrativamente ata o século XIX e que tivo a súa orixe no chamado territorio legionese, aquel que circundaba a cidade de León e que lle deu o nome ao reino.

Modelo:Xeografía políticaReino de León
Imaxe

Localización
lang=gl Editar o valor em Wikidata Mapa
 42°35′54″N 5°34′13″O / 42.5983, -5.5703Coordenadas: 42°35′54″N 5°34′13″O / 42.5983, -5.5703
CapitalLeón Editar o valor em Wikidata
Poboación
Lingua oficiallingua latina
Lingua leonesa
lingua castelá
lingua galega
Lingua mozárabe Editar o valor em Wikidata
RelixiónIgrexa católica Editar o valor em Wikidata
Xeografía
Superficie90.000 km² Editar o valor em Wikidata
Comparte fronteira con
Datos históricos
Precedido por
Creación910 Editar o valor em Wikidata
Disolución1230 (Gregoriano) Editar o valor em Wikidata
Sucedido porCoroa de Castela Editar o valor em Wikidata
Evento clave
Organización política
Forma de gobernomonarquía absoluta Editar o valor em Wikidata

Orixe e problemática historiográfica editar

A historiografía española atribúelle un papel protagonista na denominada Reconquista e na formación dos sucesivos reinos cristiáns do occidente peninsular. Considera a súa creación no ano 910 cando Afonso III é destronado polo seu fillo máis vello García quen leva a corte real desde Oviedo ata o antigo campamento romano de Legio, xermolo da cidade de León, e que en definitiva lle daría o nome ao territorio gobernado polo reis asentados nesa cidade. A historiografía castelá primeiro, e española despois denominaron a ese territorio gobernado polos reis legionenses ou leoneses, como Reino de León. Porén, gran parte da historiografía galega actual reivindica o nome histórico que durante a Idade Media se lle deu a este chamado Reino de León, que non foi outro que Galicia, tal e como viña sendo dende finais do Imperio Romano[1][2].

Se o Reino de León nace no ano 910 para a tradicional historiografía española-castelá, gran parte da galega defende que tras esa denominación[3][4] e da de Reino de Asturias[5] ocúltase o nome de Galicia como propio do reino. Para esta parte da historiografía é indiscutible a pertenza da cidade de León e do seu territorio a Galicia, que tanto a cartografía medieval como os documentos dos séculos IX e X expresan nitidamente[6][7][8][9][10][11].

A transformación da "terra de foris"[a][14], o inicial "territorivm legionense" asociado á corte real do século X[15], nunha entidade política diferenciada do reino de Galicia houbo ser un proceso lento ao que resulta difícil asignar data inicial. Este territorio foise individualizando nun proceso paulatino,[b] até aparecer nos documentos como un territorio á parte situado após os "Alpes de Galicia"[17][18].

A primeira referencia explícita á existencia dun reino de León non aparece até o século XI, na chamada Crónica Silense. Este manuscrito menciona por primeira vez o "Legionis regnum"[19] e fai ademais cincuenta e dúas mencións a León, a maioría como cidade. Porén, deixa claro que é o reino de Galicia o obxecto da súa narración, pois este aparece citado como reino vinte e oito veces[20] e sinala como reis de Galicia a Bermudo II[21], Afonso V[22][23] e Fernando I[24], entre outros[25].

Malia a interpretación do período establecida pola historiografía española, a cal confunde o nome da corte real co do reino[26], existen múltiples referencias históricas nas que se denomina Galicia ao estado cristián do noroeste peninsular.[27] Por exemplo:

  • A Historia Compostelá, narración dos principais acontecementos políticos do reino entre os anos 1100 e 1140, non fai referencia ningunha á existencia dun reino leonés[28]. No texto aparece o reino galego baixo a denominación de "regnum Hispanie" en vinte ocasións, cando inclúe as terras hispanas gañadas aos musulmáns (taifa de Toledo), e como "regnum Gallaecie" en dezasete, ao referirse ao reino tradicional[29]. A Historia cita tamén tres veces o "regnum Aragoniae", e nunha ocasión o "regnum Toleti" e o "regno Portugalensi"; non existen máis reinos na crónica xelmiriana.[30]
  • O Códice Calixtino tampouco recolle referencia ningunha ao reino de León. No seu libro IV, a Historia Turpini, enuméranse as vilas e cidades de Galicia (e España) sen incluír León entre elas[31]. No libro V, a coñecida como Guía do peregrino, atribuída ao monxe francés Aymeric Picaud, detállanse as xornadas e pobos no seu tránsito polo camiño de Santiago facendo só unha mínima referencia a Léon[32].
  • Na Chronographia do monxe belga Sigeberto de Gembloux (†1112), crónica universal dos máis importantes acontecementos entre os anos 379 e 1111, dise que "o reino que é a terceira parte da Hispania, o cal chamamos de Galicia […] continúa intacto, que coa protección de Deus segue inexpugnábel"[33].
  • A Chronica Adefonsi Imperatoris, escrita entre o ano 1153 e o 1157, reflicte as mudanzas políticas do territorio. No ano 1139, cando o emperador Afonso VII inicia a campaña militar contra o castelo de Oreja, congrega as "milicias de toda Galicia, da terra de León e de Castela"[34]. No Poema de Almería (ca. 1147), apéndice épico da crónica, destaca a primacía do territorio galego sobre os demais dominios imperiais ao describir a orde de marcha dos exércitos[35][36]. Os galegos lideran a expedición seguidos pola cabalaría da cidade de León, a "urbis legionis"[37].
  • Galicia aparece citada na crónica do monxe xermano Ekkehard de Aura (†1126), entre as nacións que acoden ao chamamento do papa Pascual II para reforzar a recente conquista de Xerusalén[38].
  • Nun texto das illas británicas, os Annales Cambriae ou cameracenses, enuméranse tres imperios cristiáns para o ano 1159: o xermánico, o bizantino e o galego[39][40].
  • Na Narratio de Itinere Navali,[41] itinerario de cruzados do ano 1189, descríbense cinco reinos na Península Ibérica: Aragón, Navarra, o dos españois (musulmáns), Galicia e Portugal[42].
  • Os textos épicos franceses dos séculos XII e XIII recoñecen extensamente a correcta denominación do reino galego; así, entre a toponimia da chanson de geste francesa, "Galice" aparece 50 veces en 35 textos, "Saint Ja(c)ques" 65 en 35 textos, "Compostel(l)e" 9 en 6 textos, en tanto que "Lion" só figura nun par de ocasións[43]. Un exemplo atópase no máis antigo dos seus exemplares, o Cantar de Rolán (ca. 1170), onde Galicia aparece citada dúas veces[44].
  • O historiador británico Roger de Howden (†1201) tamén elude a mención do suposto reino leonés na súa Chronica Magistri. Nesta obra, cando se refire ao reino galego faino baixo a forma "a terra do rei de Sancto Jacobo", é dicir, a terra de Afonso VIII de Santiago de Compostela[45]. Igualmente, no itinerario marítimo De Viis Maris, atribuído ao propio Howden e composto entre 1191 e 1193, que describe a ruta desde York até a Terra Santa, o reino aparece coa mesma fórmula, precisándose ademais que se lle chama "Galicia".[46]
 
Mappamundi medieval do Beato de Burgo de Osma. No noroeste da Península Ibérica apreciase o nome "Gallecia" e na súa franxa costeira norte "Asturias", sen que exista alusión algunha a León. Catedral de Burgo de Osma. Ano 1086.

Tradición galega editar

Fragmentación política do reino de Galicia (1065) editar

 
Mapa que amosa a fragmentación do reino despois do ano 1065, dividíndose da seguinte maneira:      Dominios de García II (Galicia).      Dominios de Afonso VI (León).      Dominios de Sancho II (Castela).

Coa morte de Vermudo III, o trono de Galicia recaeu na irmá Sancha que por dereito sucesorio herdaba todo o reino, conseguindo o seu marido navarro, Fernando, ser coroado como rei consorte de Galicia (domus Fernandus princeps super omnem Galletiam)[47], gobernando dende a cidade de León. Ambos conseguiron non só manter o territorio herdado senón tamén amplialo, recuperando algunhas cidades perdidas como a importante Coímbra, que volvía render vasalaxe ós reis galegos, pese a que o seu gobernador fose musulmán.

A morte do rei Fernando I en 1065 supuxo un novo conflito interno, pois no canto de recaer a coroa nun único herdeiro, o goberno foi disputado polos seus tres fillos maiores, que pasaron a gobernar autonomamente os territorios nos que conseguiran establecer relacións familiares. Se ben é verdade que parte da historiografía considera tal feito como un repartimento xa predisposto por Fernando I antes da súa morte, a titulación de Sancha como raíña aínda, e a ausencia de calquera documento de repartimento feito por Fernando I ou Sancha induce a pensar que non existiu tal repartimento. Anos máis tarde, cada un dos tres fillos aparecía gobernando diferentes territorios en calidade de reis, así o maior, Sancho II dominou as terras orientais, o condado de Castela grosso modo, Afonso VI a capital, León, e as súas terras próximas así como Asturias, o terceiro García II herdou as terras galegas entre Coímbra e o Cabo Ortegal. Aínda que esta situación tivo por consecuencia a fragmentación política do reino de Galicia, "Galicia" seguiu sendo o termo que se empregue para denominar o conxunto destas terras.

García II restaurou as sés de Tui e Braga (a antiga metrópole sueva), e venceu varios conatos de anexión, pero finalmente foi derrotado polos exércitos dos seus irmáns Sancho II de Castela e Afonso VI en 1071[48], que o encarceraron no Castelo de Luna (León)[49] sendo prisioneiro ata a súa morte no ano 1090. Os irmáns de García II asinarían xa no ano 1071 co título de reis de Galicia na documentación galega do momento. García morreu no marzal de 1090 na prisión do castelo, e sempre se lle recoñeceu a dignidade real.

Esta nova situación non se acadou sen resistencias, pois García II contaba con nobres leais que se opuxeron á usurpación de Afonso VI, tales como o conde Rodrigo Ovéquiz que encabezou unha rebelión no ano 1080 abertamente respaldada polo bispo de Santiago Diego Páez. Este foi finalmente deposto no Concilio de Husillos (1088), e entre os motivos de tal deposición cítase un presunto intento de concertar un acordo con Guillerme o Conquistador[50].

Trala morte de García II en prisión, en 1096 Afonso VI dividiu o territorio galego en dous condados, un correspondente ás terras galegas e o outro ás portuguesas que doou a Henrique de Borgoña, pai do primeiro rei de Portugal Afonso Henriques.

Tradición castelá editar

Séculos IX-X: Inicios editar

A cidade de León foi incorporada ao Reino de Asturias a mediados do século IX grazas a Ordoño I en 856, quen reconstrúe as murallas da cidade. León sería un punto estratéxico pola súa historia e porque era unha poboación ao sur da cordilleira cantábrica así como un centro neurálxico do territorio ástur, cuxa capital atopouse nas guerras contra os romanos vinte quilómetros ao sur, na cidade de Lancia. O seu fillo, Afonso III o Magno regis Galleciae et Asturiae, segundo os Annales Regni Francorum, reincorporará o territorio leonés á coroa.

Tras a morte de Afonso III, o Reino de Asturias divídese e queda repartido entre os seus fillos:

Ao morrer García I en 914 sen descendentes, Ordoño II trasladouse a León onde foi aclamado rei, co que sería rei de León e de Galicia, e o que trasladaría definitivamente a capital da coroa desde Oviedo a León. Co que se creará un novo reino, o Reino de León, que aglutinará a Asturias, xa que Froila II permaneceu en Asturias, pero recoñecendo a primacía do reino leonés.

Coa formación do novo reino continuará a reconquista contra os musulmáns e ata a loita contra outros reinos cristiáns como o de Navarra.

  • Ramiro II foi o máis importante rei de León, vence a Abderramán III en Madrid, Simancas, Talavera e en Osma.
  • Bermudo III (ou Vermudo III). Rei de León do 1027 ó 1037, busca a alianza con Castela, cuxo conde García Sánchez estabelece o seu matrimonio coa irmá do rei, Dona Sancha. Ó ser asasinado o conde castelán en vésperas da voda pola familia rival (os Velas), herda o condado de Castela o rei navarro Sancho III que o cede ó seu fillo Fernando quen remata con casar con Dona Sancha. Fernando I convértese así no primeiro rei de Castela. O novo reino de Castela terá problemas con León por cuestións territoriais. Bermudo III é vencido na batalla de Tamarón, co que o reino de León pasa tamén a Fernando I. Así remata a dinastía asturiana e serán reis de sangue navarro os que reinen en Castela e León.

Séculos XI-XII: o expansionismo leonés editar

O reino de León se expande cara ao Douro e o Sistema Central ata a actual Estremadura, pero a falta de repoboadores fai que sexa unha terra de ninguén. O reino de León logra fitos como a dotación de fros de Afonso V, a creación dunha arte de repoboación leonésa e un gran desenvolvemento dos sistemas administrativos.

 
Reinos da península en 843 e 1150.
 
Reinos da península no ano 1030.

No século XI, Sancho III O Maior de Navarra adquire o Condado de Castela como herdanza. En 1035 deixa devandito condado ao seu fillo Fernando. Fernando I estaba casado con Sancha, irmá, á súa vez, de Bermudo III de León. Fernando provoca unha guerra na que morre o soberano leonés na batalla de Tamarón contra a coalición castelán-navarra. Ao non ter descendencia Bermudo III, o seu cuñado (Fernando I) aprópiase da coroa leonesa esgrimindo os dereitos da súa muller, tomando o título de rei de León con grande oposición entre os leoneses, que non queren ver convertido en monarca ao home que matou o seu rei. Así, Fernando volve unir o condado de Castela ao reino de León. Á morte de Fernando I no 1065, o seu testamento segue a tradición navarra de dividir os reinos entre os herdeiros:

  • Ao primoxénito, Sancho II (quen, en puridade, debería ser chamado "Sancho I de Castela), légaselle o condado de Castela con título regio: así nace o reino de Castela;
  • A Afonso VI, o favorito segundo as crónicas, outórgaselle o territorio achegado pola nai: León, que goza das mellores e máis valiosas parias musulmás;
  • Ao terceiro, García, entrégaselle Galicia e a cidade de Coímbra, a primeira cidade musulmá conquistada.
  • Á súa filla máis vella Urraca déixalle a gran cidade de Zamora;
  • Á súa filla Elvira déixalle a cidade de Toro.

Sancho II de Castela, non conforme co repartimento, pois o seu irmán máis novo obtén o reino máis importante, comeza unha guerra. Xunto con Afonso VI conquista Galicia. Sancho non contento con Castela e media Galicia, ataca ao seu irmán e ocupa León coa axuda de O Cid. Grazas a Urraca, en Zamora refúxiase o groso do exército leonés, ao que Sancho pon cerco; será o famoso cerco de Zamora, onde o rei castelán é morto polo nobre galego Vellido Dolfos, retirándose as tropas castelás. Deste xeito Afonso VI recupera todo o territorio, gobernando como Rei de León, Castela e Galicia.

No reinado de Afonso VI consolídase o poder do monarca leonés sobre Castela, sendo recoñecido «Emperador dos Reinos Hispanos» polo papa Gregorio VII, devanditos reinos recoñecerán a superioridade do rei leonés, xurdindo así o «Imperio leonés». Ademais, con Afonso VI prodúcese un achegamento ao resto de reino europeos, especialmente a Francia, casa á súa filla Urraca con Raimundo de Borgoña (1090) e máis tarde a Tareixa con Henrique de Borgoña (1095). No concilio celebrado en Burgos no 1080 substitúese o rito mozárabe, usado ata entón en León, polo romano.

 
Reconstrución do estandarte da coroa de León, en tempos de Afonso VII. Segundo estudos vexilolóxicos, a disposición da figura do león tería evolucionado desde a "pasante" orixinal, ata a posición "rampante".A bandeira medieval do reino de León, Ricardo Chao Prieto. Bandeiras, n.º 98, Sociedade Española de Vexiloloxía.

Na época de Afonso VII O Emperador (1126-1157), reis de toda a Península Ibérica e sur de Francia decláranse os seus vasalos. Aos poucos a idea imperialista leonesa entra nun rápido declive e en non moito tempo extinguirase; así tras unha etapa de esplendor imperial a unidade desvanécese, desaparecendo tamén o título de emperador de León.

Tras esta desaparición os estados cristiáns peninsulares consolidan as súas respectivas independencias, pois xa baixo Afonso VII, Portugal se independiza de León, creando un reino gobernado pola filla de Afonso Teresa casada con Henrique de Borgoña, e se endurecen as loitas fronteirizas con Castela, e á súa morte, o fillo de Afonso, Fernando II herda o reino de León, e Sancho III o de Castela.

O seu sucesor, Afonso IX, convértese nun dos máis afamados monarcas do reino de León. Baixo o seu mandato convócanse as Cortes Leonesas de 1188, primeiras cortes europeas nas que participa o terceiro estado. Nelas recoñécese a inviolabilidade do domicilio, do correo, a necesidade do rei de convocar Cortes para facer a guerra ou declarar a paz, e garántense numerosos dereitos individuais e colectivos. A estas Cortes seguiranlle as de Benavente (1202) nas que se fixarán os principios e dereitos económicos do reino de León e os seus habitantes, e outras novas en León un lustro despois.

Con Afonso IX o reino esténdese por Estremadura, logrando unha grande expansión territorial. O século XIII vai ser un período en que os reinos peninsulares viven un auxe dos sentimentos nacionalistas. A expansión territorial dos reinos de Portugal e Castela, que ameazaban con pechar a saída ao sur do reino de León e a pretensión dos reis de Castela de anexionarse o reino provocou constantes conflitos bélicos entre os reinos de León, Portugal e Castela. Estas guerras tiñan como aliados ocasionais aos reinos de taifas, que participaban alternativamente ao lado de calquera dos reinos cristiáns. Consecuencia directa diso será que o reino de León non participe na batalla das Navas de Tolosa, chegando por iso a ser excomungado o soberano leonés polo Papa. Á súa morte, o rei ordena manter a independencia de León, declarando herdeiras ás súas fillas, e garantes da mesma ás ordes de cabalaría. Con todo, Fernando III de Castela, contravindo o testamento do seu pai e vulnerando os dereitos lexítimos da nova raíña viúva, se anexiona o reino de León colocándoo ante a perspectiva dunha guerra. Afonso IX tamén crea un Estudo Xeral que en tempos do Afonso X de Castela convértese na actual Universidade de Salamanca.

O desenvolvemento das cidades: os burgos editar

As cidades comezan a desenvolverse preto de fortalezas, mosteiros ou nas antigas civitates romanas. Algunhas destas cidades son potenciadas polo camiño de Santiago e comezan a coñecerse como burgos, diferenciándose das aldeas rurais na preponderancia da actividade económica non ligada ao cultivo da terra.

Na ruta do camiño de Santiago xorden burgos desde Aragón ata Galicia a partir do século XI. León tamén se beneficia do paso cara ao lugar santo. Pero outros burgos tamén se desenvolven á marxe do camiño francés, nas beira do Douro, como Zamora ou Valladolid, esta última alcanza un gran desenvolvemento trala chegada do conde Pedro Ansúrez a finais do século XI.

Sobre León, o xeógrafo e viaxeiro árabe Al-Idrisi escribe no século XII: Alí practícase un comercio moi proveitoso. Os seus habitantes son aforradores e prudentes, e sobre Zamora: Está situada sobre a beira setentrional do Douro e rodeada de fortes murallas de pedra, o seu territorio é fértil e cuberto de viñedos, os seus habitantes posúen riquezas e dedícanse ao comercio

Ao sur do río Douro, nas entón coñecidas terras Estremaduras, o nacemento de cidades era cun obxectivo defensivo, pero co paso do tempo comezouse tamén a desenvolver unha actividade económica e comercial de importancia similar ás cidades do norte do Douro.

Aparecen os burgueses, que son os habitantes dos burgos (non confundir coa acepción actual do termo burgués), que se engaden a clérigos e nobres. Os burgueses dedicábanse principalmente ao comercio e a produción de obxectos manufacturados e o seu crecemento atopábase limitado no económico e social pola nobreza (principalmente dedicada á terra), por esta razón no século XII hai revoltas burguesas contra as autoridades señoriais. Destas revoltas, os habitantes dos burgos conseguen certas reivindicacións.

Tamén merece acepción a chegada de comunidades xudaicas durante os século XI e XII pola intransixencia almorábide en Al-Ándalus, quen comezan como artesáns, mercadores e agricultores principalmente.

Século XII: elo entre a cristiandade e o islam editar

No século XII Europa contemplará un grande avance no terreo intelectual grazas a León e a Castela. A través do islam, recuperaranse obras clásicas anteriormente esquecidas en Europa e poñerase en contacto coa sabedoría dos científicos musulmáns.

O Camiño de Santiago non fará senón potenciar o intercambio de saber entre os reinos de Castela, León e Europa, en ambos sentidos.

No século XII tamén aparecerán múltiples ordes relixiosas a semellanza das europeas, como as de Calatrava, Alcántara e Santiago e fúndanse multitude de abadías cistercienses.

Séculos XIII-XIV: nacemento da Coroa de Castela editar

A morte de Fernando I de León, que rexeu o imperio en nome da súa esposa Doña Sancha, irmá de Bermudo III, da nacemento ao reino de Castela ao cederllo como tal ao seu primoxénito Sancho. Trala morte do monarca en 1065 os reinos divídense entre os seus fillos. Nunha guerra civil contra os seus irmáns Afonso e García, este reúne dinásticamente por primeira vez os reinos de León e de Castela. Unha segunda unión producirase desde o 1072 con Afonso VI ata o 1157 á morte de Afonso VII. Cara ao ano 1230 con Fernando III o Santo, rei de Castela desde 1217, os reinos de León e de Castela quedan baixo un mesmo soberano leonés que por circunstancias diversas foi primeiro Rei da Coroa de Castela.

Século XIX editar

Desaparición formal do reino editar

A última aparición incidental do reino de León na historia prodúcese entre o 1 de xuño e o 25 de setembro de 1808, cando a Xunta Patriótica de León asume a soberanía do reino de León na guerra da independencia ata que a cede á Xunta Suprema Central no acto da súa constitución.

En 1833 prodúcese a definitiva (e actualmente vixente) división provincial promovida por Javier de Burgos, que elimina definitivamente as anteriores divisións territoriais. Coa creación das provincias inclúese unha adscrición das devanditas provincias a rexións, sen ningún tipo de competencia administrativa ou doutro tipo. Unha de devanditas rexións é a de León.

Notas editar

  1. A "terra de foris" era o espazo de expansión da monarquía galaica. A partir do século X conformou o chamado "territorio legionense"[12]. Unha similar denominación recibía (e recibe) o territorio alén da Serra do Xurés, a terra de "tras os montes"[13]
  2. Lope de Vega (†1635) situará aínda séculos máis tarde a acción dunha das súas obras en "Léon, nun pobo de Galicia"[16].
Referencias
  1. León I (447). De haeresi et historia Priscillianistarum. Arquivado dende o orixinal o 26 de outubro de 2020. Consultado o 22 de outubro de 2020. (..) et Bracarensibus synodis in Galliciae regnis apostolicae sedis decreto habitis" "(..)ad alia concilia in Galliciae regno 
  2. de Tours, Gregorio. Historia Francorum VI. p. 43. Galliciensim regnum 
  3. Murguia, Manuel (1891). Historia de Galicia IV. p. 7. Para ellos bajo la denominación de reino de León, Galicia desaparece […]; casualmente cuando es ella la que impera y constituye el núcleo del Estado, y son sus cosas las que vencen y se consolidan 
  4. Murguía, Manuel (1891). Historia de Galicia IV. p. 22. […] los árabes […] siempre que se trata de monarcas denominados de León y de las gentes que viven bajo su régimen, les llaman reyes de Galicia y gallegos 
  5. Vicetto Pérez, Benito (1871). Historia de Galicia 4. pp. 8–9. Vean, pues, los que aún persisten en denominar reyes de Oviedo y reyes de Asturias a los primeros reyes de la reconquista, vean, pues, claramente el error que asientan para los que investigan la historia de un pueblo por las denominaciones corográficas que, como la que nos ocupa, destruyen la pureza dela historia. Los reyes de la reconquista según dejamos ya demostrado geográfica e historicamente, no eran reyes de Oviedo ni reyes de Asturias; eran reyes de Galicia […] 
  6. Risco, Manuel (ed.). España Sagrada. p. 429. Ano 874: Diploma nº6. Colección Documental da Catedral de León: "in civitate quo uocitatur Legio, in territorio Gallecie / Na cidade chamada León, no territorio de Galicia 
  7. Sáez, Emilio (ed.). Colección documental del Archivo de la Catedral de león (775-1230):I (785-952) (1969 ed.). Ano 946. Diploma nº192. Colección Documental da Catedral de León: "in Legione de Galletia / en León de Galicia 
  8. Santos Coco, Francisco (ed.). Historia Silense (1921 ed.). p. 67. Fernandus […] a finibus Gallecie veniens, obsedit Legionem. / Fernando I […] chegando desde os límites de Galicia puxo sitio a León 
  9. del Bosco, Stefano (S.XII). Il martirologio della Certosa. apud Legionem, Gallaeciae urbem" / "en León, cidade de Galicia 
  10. Ibn Hawqal. Romani Suay, ed. Configuración do mundo (PDF) (1971 ed.). p. 63. […] frente as dúas cidades galegas de Zamora e León. León é a residencia do seu soberano. 
  11. Conde, Jose Antonio (1844). Historia de la dominación de los árabes en España 1. p. 406. Medina Leionis capital de Galicia 
  12. López Teixeira, Xosé Antonio (2010). A formación do reino de Galiza (711-910). Toxos Outos. p. 136. 
  13. "O onomástico Trás-os-Montes - Ciberdúvidas da Língua Portuguesa". ciberduvidas.iscte-iul.pt (en portugués). Consultado o 2020-12-11. foram decerto os povos do Minho que deram o nome a Trás-os-Montes, pois esta província lhes fica para lá dos montes do Gerês, Cabreira etc. Os Trasmontanos deviam naturalmente chamar à sua terra Aquém dos Montes; 
  14. Sánchez Albornoz, Claudio. Ante a Historia Compostelá (2010 ed.). Trifolium. cap.2. terra de foris, como chamaban os galegos os páramos de León e as chairas de Castela 
  15. Montenegro Valentín, Julia (1999). "Merinos y tenentes en el "territorivm legionense"" (PDF). Anales de la Universidad de Alicante: Historia medieval (en castelán) (12). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de novembro de 2017. Consultado o 25 de febreiro de 2021. al convertirse la ciudad de León desde principios del siglo X en centro neurálgico del Reino, fuera entonces la expresión «territorium legionense» genérica, y aludiera, sin mayores precisiones, a las tierras situadas en el entorno de la sede regia. […] serían en general las tierras situadas al otro lado de los Montes. 
  16. De Vega, Lope (1949). El mejor alcalde, el rey. Cambridge University Press. p. 2. ...en Léon, en un pueblo de Galicia 
  17. Falque Rey, Emma, ed. (1994). Historia Compostelana (en castelán). Akal. p. 183 (c.479). Di o texto latino Alpes (reginam Alpes transcendisse) co sentido que ten o termo de "montes" (en xeral). Posibelmente se trate dos montes do Cebreiro que separan Galicia de León 
  18. Falque Rey, Emma (ed.). Historia Compostelá (en castelán) (1994 ed.). AKAL. pp. 203–205. ... despois de que teñan regresado, non pasarán as montañas de Galicia (Galitie Alpes) para vir aqui en expedición. 
  19. Santos Coco, Francisco, ed. (1921). Historia Silense. p. 50. 
  20. Le Morvan, Gaël (2012). Reinos e imperio: la Historia legionensis (llamada silensis) y la reivindicación leonesa de la herencia visigótica. e-Spania. p. 59. 
  21. Le Morvan, Gaël (2012). Reinos e imperio: la Historia legionensis (llamada silensis) y la reivindicación leonesa de la herencia visigótica. e-Spania. p. 59. Qui profecto Veremudus, post ubi in finibus Gallecie arcem regni adeptus est, 
  22. Santos Coco, Francisco (ed.). Historia Silense (1921 ed.). p. 64. Adefonsi Galleciensis regis 
  23. Santos Coco, Francisco (ed.). Historia Silense (1921 ed.). p. 65. Adefonsi Galleciensium principis 
  24. Santos Coco, Francisco (ed.). Historia Silense (1921 ed.). p. 67. Fernandus […] a finibus Gallecie veniens, obsedit Legionem. / Fernando I […] chegando desde os límites de Galiza puxo sitio a León 
  25. Santos Coco, Francisco (ed.). Historia Silense (1921 ed.). p. 36. Ordonium (II) insignem militern Aldefonsus Pater, Magnus et Gloriosus Rex vivens Galliciensium provinciae praefecerat 
  26. "Xosé Antonio López Teixeira: “A liña oficial de investigación da USC fai historia de España desde Galicia”". BiosBardia. 2014-10-27. Arquivado dende o orixinal o 16 de xullo de 2021. Consultado o 2021-02-22. A gran confusión da que viviron os historiadores oficiais españois foi querer facer crer que cando un rei asinaba en León ou en Oviedo estaba a referirse a un nome do reino. Non, o reino era de Galicia. E así foi até o século XIII. 
  27. Jular Pérez-Alfaro, Cristina (1990). Los adelantados y merinos mayores de León (Siglos XIII-XV). Universidad de León. pp. 55–58. si se habla en terminos políticos aplicados a la época, hai que ser mas rigurosos y matizar esa "concepción globalizadora del reino de León" 
  28. Portela, Ermelindo (2016). Diego Gelmírez (c. 1065-1140). El báculo y la ballesta (en castelán). Marcial Pons. p. 86. no sería exacto, ateniéndonos al texto de la crónica gelmiriana, hablar del reino de León, si damos a la expresión una proyección territorial 
  29. Nogueira Román, Camilo. A memoria da nación. O reino da Gallaecia. Xerais. p. 209. 
  30. Portela, Ermelindo (2016). El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c.1065-1140). Marcial Pons. p. 82. 
  31. "III". Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. Libro IV. Historia Turpini. 1138-1145. Urbes et maiores ville in Gallaecia: Visunia, Lamego, Dumia, Colimbria, Lugo, Aurenas, Yria, Tuda, Midonia, Brachara metropolis, Civitas Sancte Marie, Vimarana, Crunia, Compostella, […] In Yspania: Auchala, Godelfaiar, Thalamanca, Uzeda, Ulmas, Canalias, Madrita, Maqueda, Sancta Eulalia, Talavera, que est fructifera, Medinacelim, id est, urbs excelsa, Berlanga, Osma, Seguncia, Segovia, que est magna, Aavilla, Salamanqua […] 
  32. Smith, Colin (1996). Galicia, todo un reino. Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta (en castelán) (Universidade de Santiago de Compostela). p. 740. Inde terra Gallecianorum, transitis horis Legionis’, es la única mención de León, y el autor parece no saber que es reino o imperio que incluye a Galicia 
  33. de Gembloux, Sigeberto (ca. 1105). Chronicon sive Chronographia (en latín). p. CLX. Regnum vero tertiae partis hispaniarum, quod dicitur Gallitiensium, quod nec tunc Wisigothae, nec postea Saraceni potuerunt subigere, adhuc viget incolume, et Dei protegente fide manet inexpugnabile 
  34. Florez, Henrique (ed.). Chronica Adefonsi Imperatoris. España Sagrada. Tomo XXI (1797 ed.). p. 375. congregata militia totius Galletie et terre Legionis et de Castella [parágrafo 146]”, “et tota militia Galletie et Legionis et Castelle [parágrafo 186] 
  35. López Teixeira, Xosé Antonio (2013). Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega. Toxos Outos. p. 226. Era o mes de maio e vai á cabeza o exército galego, segundo o mandado pola dozura de Santiago 
  36. Gil, Juan (2013). "El Poema de Almería y la tradición épica". e-Spania (15). 
  37. Florez, Henrique (ed.). Crónica de Alfonso VII. España Sagrada. Tomo XXI (1766 ed.). 
  38. Uraugiensis, Ekkehardus. Hierosolymita and World Chronicle (en inglés). one hundred thousand men were appointed to the immediate service of God from Aquitaine and Normandy, England, Scotland, Ireland, Brittany, Galicia, Gascony, France, Flanders, Lorraine, and from other Christian peoples, 
  39. García Gallo, Alfonso (1945). El imperio medieval español. Arbor. p. 227. Imperator […] noster Fredericus per annum circiter pugnans contra Mediolanenses […] Imperator vero Constantinopolitanus […] Imperator quippe Galitie Sarracenos et ipse congreditur / O propio emperador de Galiza marchou contra os sarracenos 
  40. Mundy, John (1991). Europe in the High Middle Ages. Longman Group. p. 40. 
  41. Narratio de Itinere Navali
  42. da Silva Lopes, João Baptista (ed.). Relação da derrota naval, façanhas, e successos dos cruzados que partírão do Escalda para a Terra Santa no anno de 1189 (1844 ed.). Considerandum etiam quod cum sint quinque regna Hispanorum, vedelicet Aragonense, Navarrorum, et eorum qui specificato vocabulo Hispani dicuntur, quorum metropolis est Toletum, item incolarum Galiciae et Portugalensium... 
  43. Smith, Colin (1996). Galicia, todo un reino. Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta (Universidade de Santiago de Compostela). p. 741. León como nombre de reino o imperio parece que al otro lado del Pirineo apenas ha dejado impresión. 
  44. Harguindey Banet, Henrique (2009). La Galice, dez séculos de olladas francesas. Universidade de Santiago de Compostela. ISBN 978-84-9887-125-8. 
  45. Chronica magistri Rogeri de Houedene (en inglés) 3 (2012 ed.). Cambridge. p. 52. terra regis de Sancto Jacobo 
  46. Gautier Dalché, Patrick (2005). Du Yorkshire a l'Inde: une «géographie» urbaine et maritime de la fin du XIIe siècle (Roger de Howden?) (en francés e latín). Xenebra: Librairie Droz. pp. 184, 188. ISBN 978-2-600-01036-8. tota terra regis de Sancto Iacobo dicitur Galicia 
  47. Documento n. 534 do Tombo de Celanova, ano 1060.
  48. Esta historia chegou a inspirar a Victor Hugo a creación da epopea Le Petit Roi de Galice (traducida como O reiciño de Galicia Arquivado 14 de marzo de 2012 en Wayback Machine.), incluída na primeira serie da obra La Légende des siècles.
  49. ALONSO-CORTÉS, C.-D. Sota de copas, reina de espadas. ISBN 84-505-3492-5. (en castelán)
  50. RIVERO GONZÁLEZ, I. Compendio de historia medieval española. ISTMO. ISBN 978-84-7090-125-6. (en castelán)

Véxase tamén editar

Outros artigos editar