Victor Hugo

Poeta e escritor de Francia

Victor Marie Hugo /viktɔʁ maʁi yɡo/ —inscrición completa na súa acta de nacemento: Victor, Marie Hugo—[n 1] , nado en Besançon o 26 de febreiro de 1802 e finado en París o 22 de maio de 1885, foi un dos máis importantes escritores do romanticismo en francés e a miúdo é identificado como un dos mellores poetas franceses. Tamén foi un político e intelectual comprometido e influente na historia do seu país e da literatura do século XIX.[1] Era irmán dos tamén escritores Eugène Hugo e Abel Hugo.

Modelo:BiografíaVictor Hugo
Par de Francia Editar o valor en Wikidata

Editar o valor en Wikidata
Biografía
Nacemento(fr) Victor-Marie Hugo Editar o valor en Wikidata
26 de febreiro de 1802 Editar o valor en Wikidata
Besançon, Francia Editar o valor en Wikidata
Morte22 de maio de 1885 Editar o valor en Wikidata (83 anos)
París, Francia Editar o valor en Wikidata
Causa da mortepneumonía Editar o valor en Wikidata
Lugar de sepulturaPanteón de París 48°50′46″N 2°20′46″L / 48.846198, 2.3461054 Editar o valor en Wikidata
Q61677129 Traducir
30 de xaneiro de 1876 – 22 de maio de 1885
Member of parliament for the Seine (en) Traducir
8 de febreiro de 1871 – 1 de marzo de 1871
Member of parliament for the Seine (en) Traducir
4 de xuño de 1848 – 2 de decembro de 1851
Member of the Chamber of Peers (en) Traducir
13 de abril de 1845 – febreiro de 1848
10º Cadeira 14 da Academia Francesa (pt) Traducir
7 de xaneiro de 1841 – 22 de maio de 1885
← Népomucène LemercierLeconte de Lisle →
President of the Société des gens de lettres (en) Traducir
1840 – 1840
← Honoré de BalzacFrancesc Aragó → Editar o valor en Wikidata
Datos persoais
Residenciaavenue Victor-Hugo (1878–1885)
Hauteville House (en) Traducir (1856–1870)
Marine Terrace (en) Traducir (1852–1855)
Maison du Pigeon - De Duif (en) Traducir (1852–1852)
Maison du Moulin à vent - De Windmolen (en) Traducir (1852–1852)
Rue Louise-Émilie-de-La-Tour-d'Auvergne (en) Traducir (1848–1851)
Place des Vosges (pt) Traducir (1832–1848)
Calle de la Reina, Madrid (en) Traducir (1811–1812)
Place des Barricades - Barricadenplein (en) Traducir
rue Laffitte (en) Traducir
Museu-casa onde nasceu Victor Hugo (pt) Traducir
rue Catherine-de-La-Rochefoucauld (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
Ideoloxía políticaAnticlericalismo Editar o valor en Wikidata
EducaciónUniversidade de París
Liceo Louis-le-Grand
Liceo Michelet Editar o valor en Wikidata
Actividade
Campo de traballoEscrita creativa e profesional Editar o valor en Wikidata
Lugar de traballo París
Jersey Editar o valor en Wikidata
Ocupaciónpolítico, escritor de viaxes, ilustrador, poeta, historiador da arte, xornalista de opinión, escritor, libretista, dramaturgo, ensaísta, novelista, debuxante, artista gráfico Editar o valor en Wikidata
Período de actividade1819 Editar o valor en Wikidata - 1883 Editar o valor en Wikidata
Partido políticoParti de l'Ordre (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
Membro de
Xénero artísticoPanfleto Editar o valor en Wikidata
MovementoFrench Romanticism (en) Traducir e pensamento libre Editar o valor en Wikidata
ProfesoresLouis Lefébure de Fourcy (pt) Traducir Editar o valor en Wikidata
Influencias
Carreira militar
ConflitoGuerra franco-prusiana Editar o valor en Wikidata
Obra
Obras destacables
Arquivos en
Outro
TítuloVizconde (1837–) Editar o valor en Wikidata
FamiliaHugo family (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
CónxuxeAdèle Foucher (1822–1868), morte do cónxuxe Editar o valor en Wikidata
ParellaLéonie d’Aunet (1843–)
Juliette Drouet (1833–1883) Editar o valor en Wikidata
FillosLéopoldine Hugo verh. Vacquerie
 () Adèle Foucher
Charles Hugo
 () Adèle Foucher
François-Victor Hugo
 () Adèle Foucher
Adèle Hugo
 () Adèle Foucher Editar o valor en Wikidata
PaisJoseph Léopold Sigisbert Hugo Editar o valor en Wikidata  e Sophie Trébuchet Editar o valor en Wikidata
IrmánsAbel Hugo
Eugène Hugo Editar o valor en Wikidata
ParentesGeorges-Victor Hugo, neto
Jeanne Hugo, neta Editar o valor en Wikidata
Cronoloxía
1 de xuño de 1885Funeral Editar o valor en Wikidata
Premios
Sinatura Editar o valor en Wikidata

Descrito pola fonteEnciclopedia Xudía de Brockhaus e Efron
Pequeno Dicionario Enciclopédico de Brockhaus e Efron
Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron Editar o valor en Wikidata
IMDB: nm0401076 Allocine: 36981 Rottentomatoes: celebrity/victor_hugo_4 Allmovie: p310601 Metacritic: person/victor-hugo IBDB: 8950
BNE: XX874892 iTunes: 2684161 Last fm: Victor+Hugo Musicbrainz: c0c99c8f-4779-4c35-9497-67d60a73310a Discogs: 271274 IMSLP: Category:Hugo,_Victor Allmusic: mn0000115922 WikiTree: Hugo-215 Find a Grave: 1407 Deezer: 103760 Editar o valor en Wikidata

Ocupa un posto notable na historia das letras francesas do século XIX nunha gran variedade de xéneros e ámbitos.[2][3] Foi un poeta lírico, con obras como Odes et Ballades (1826), Les Feuilles d’automne (1832) ou Les Contemplations (1856), poeta comprometido contra Napoleón III en Les Châtiments (1853) e poeta épico en La Légende des siècle (1859 e 1877). Foi tamén un novelista popular e de grande éxito con obras como Notre-Dame de Paris (1831) ou Les misérables (1862). En teatro expuxo a súa teoría do drama romántico na introdución de Cromwell (1827),[4] e ilústraa principalmente con Hernani (1830) e Ruy Blas (1838).

A súa extensa obra inclúe tamén discursos políticos na Cámara dos Pares, na Asemblea Constituente e na Asemblea Lexislativa -especialmente sobre temas como a pena de morte, a educación ou Europa-, crónicas de viaxes -Le Rhin (1842) ou Choses vues, (póstuma 1887 e 1890)?, así como unha abundante correspondencia.

Contribuíu de forma notable á renovación lírica e teatral da época; foi admirado polos seus contemporáneos e aínda o é hoxe en día, aínda que certos autores modernos considerano un escritor controvertido.[5] A súa implicación política, que lle supuxo unha condena ao exilio durante os vinte anos do Segundo Imperio Francés (1852-1870), permitiu a posteriores xeracións de escritores unha reflexión sobre a implicación e o compromiso dos escritores na vida política e social.

As súas opinións, á vez morais e políticas,[6] e a súa obra excepcional, converterono nun personaxe emblemático a quen a Terceira República honrou á súa morte cun funeral de Estado, celebrado o 1 de xuño de 1885 e ao que asistiron máis de dous millóns de persoas, e coa inhumación dos seus restos no Panteón de París.

Traxectoria

editar

Infancia e xuventude

editar
Pais de Victor Hugo
O xeneral Joseph Léopold Sigisbert Hugo, pai de Victor Hugo.
Sophie Trébuchet, nai de Victor Hugo.
 
Casa natal de Victor Hugo na cidade de Besançon.

Victor Hugo naceu o 26 de febreiro de 1802, fillo do xeneral do Imperio Joseph Léopold Sigisbert Hugo (1773‑1828) —nomeado conde, segundo a tradición familiar, por Xosé I Bonaparte,— xefe de batallón destinado na gornición de Doubs no momento do nacemento do seu fillo, e de Sophie Trébuchet (1772‑1821), unha dama moi desenvolta e independente de orixe bretón. Foi o menor dunha familia de tres fillos homes, tras Abel (1798‑1855) e Eugène (1800‑1837), pasou a maior parte da súa infancia en París. As frecuentes estancias en Nápoles e España, consecuencia dos destinos militares do seu pai, marcarán os seus primeiros anos. Así, en xuño de 1811 trasládanse a Madrid e ingresa como internado, xunto co seu irmán Eugène, nunha residencia relixiosa que os Escolapios tiñan no colexio de San Antón e que os ocupantes franceses convertiran nun «seminario de nobres».[7][8] En 1813 Victor e os seus irmáns establecéronse en París coa súa nai, que se separara do seu marido debido á súa relación co xeneral Victor Lahorie, padriño e titor de Victor Hugo de quen recibe o seu nome.[9] En setembro de 1815, Victor e Eugène, os que separaron da súa nai, foron internados na pensión Cordier (ata 1818). Segundo Adèle Foucher, a súa muller, que tamén era a súa amiga da infancia, foi neste momento cando Víctor comezou a compoñer versos e comezou a súa Cahiers de vers français (Caderno de versos francés).[8] Autodidacta, mediante probas e erros aprende a usar a rima e a medida.[10] Recibe ánimos e apoios da súa nai á que, o igual que o seu irmán Eugène, le as súas obras. Os seus escritos son revisados ​​e corrixidos por un mozo profesor da pensión Cordier que fixo amizade cos dous irmáns.[10] A súa vocación é precoz e a súa ambición inmensa; En xullo de 1816, con só 14 anos, Victor escribiu nun diario: «Quero selo Chateaubriand ou nada».[11]

En 1817 participa nun concurso de poesía organizado pola Academia francesa sobre o tema «Felicidade que proporciona o estudo de todas as situacións da vida». O xurado está preto de concederlle o premio, pero o título do seu poema —Trois lustres à peine (Apenas tres lustros)— suxire demasiado a súa curta idade e a Academia cre que pode ser unha farsa, polo que recibe soamente unha mención.[12] Concorre sen éxito nos anos seguintes, pero en 1819 gaña, nun dos concursos organizados pola Academia dos Xogos Florais de Tolosa, unha «Lis de ouro» por Le rétablissement de la statue de Henry IV e un «Amaranto de ouro» por Les Vierges de Verdun,[13] e un premio en 1820 por Moïse sur le Nil.[14]

Animado polos seus éxitos, Hugo abandona as matemáticas, materia que cursaba no Liceo Louis le Grand para a que tiña aptitudes (seguía os cursos das clases preparatorias), e embárcase na carreira literaria. Cos seus irmáns Abel e Eugène, funda en 1819 unha revista, Le Conservateur littéraire ("O Conservador literario"), que xa atrae a atención sobre o seu talento. En 1821 falece prematuramente a súa nai e os seus primeiros poemarios, Odas e Poesías diversas, aparecen en 1822: o autor ten por entón vinte anos. A tirada de 1500 exelares esgótase en catro meses. O rei Lois XVIII, que posúe un exemplar, outórgalle unha pensión anual de mil francos,[15] o que lle permite facer plans de matrimonio coa súa amiga Adèle Foucher.[9]

Xove escritor

editar
 
Victor Hugo de mozo.

A morte dá súa nai, o 27 de xuño de 1821, afectoulle profundamente.[16] De feito os anos de separación do seu pai achegárano á ela.

Contraeu matrimonio o 12 de outubro de 1822 cunha amiga da infancia, Adèle Foucher, nacida en 1803, coa que tivo cinco fillos:

  • Léopold (16 de xullo de 1823-10 de outubro de 1823);
  • Léopoldine (28 de agosto de 1824-4 de setembro de 1843);
  • Charles (4 de novembro de 1826-13 de marzo de 1871);
  • François-Victor (28 de outubro de 1828-26 de decembro de 1873);
  • Adèle (28 de xullo [n 2] de 1830-21 de abril de 1915), a única que sobrevivirá ao seu pai, pero cuxo estado mental, que decaerá moi pronto, conlevaralle moitos anos de ingreso en centros de saúde.

Este matrimonio levou ao seu irmán Eugène, que pretendía tamén a esa mesma dama, á tolemia,[17] unha esquizofrenia que tivo como consecuencia a súa reclusión, nunha institución para enfermos mentais, ata a súa morte en 1837.[18]

Ese ano comezou a redacción de Han d'Islande (publicado en 1823) que recibiu unha morna acollida. Unha ben argumentada crítica de Charles Nodier, é o motivo dun encontro entre ambos os escritores e do nacemento da súa amizade,[19] e participa con el nas reunións do cenáculo da Bibliothèque de l'Arsenal[20] (parte da Biblioteca Nacional de Francia), berce do Romanticismo, que teñen unha grande influencia no seu desenvolvemento como escritor.[21] Esta amizade dura ata 1827-1830, cando Nodier comeza a ser moi crítico coas obras de Hugo.[22] Durante este período, Victor reconcíliase co seu pai,[23] que lle inspirará os poemas Odas ao meu pai[n 3] e Après la bataille.[25] O seu pai falece en 1828.

A súa obra Cromwell , publicada en 1827, causou sensación. No prefacio deste drama, Victor Hugo oponse ás convencións clásicas, en particular as unidades aristotélicas do tempo e lugar, e senta as bases do seu drama romántico,[n 4] e establece os primeiros fundamentos do seu drama romántico. Nos tres anos seguintes, Hugo asegurarase a dirección do movemento romántico en Francia e a supremacía en todos os xéneros literarios. Na lírica, coa edición definitiva de Odas e baladas (1828) e, sobre todo, as Orientais (1829); en teatro, co drama romántico Hernani (febreiro de 1830), seguido de Marion de Lorme (1831); en narrativa, coa novela histórica Notre-Dame de París (marzo de 1831).

A parella recibe visitas a miúdo e traba amizade co crítico Sainte-Beuve, co poeta Lamartine, co mestre da novela curta Mérimée, co poeta Musset ou co pintor Delacroix.[26] A súa esposa Adèle mantén unha relación amorosa con Sainte- Beuve que ten lugar durante o ano 1831.[27] Entre 1826 a 1837, a familia pasa tempadas con frecuencia no Castelo de Roches en Bièvres, propiedade de Louis-François Bertin, director do xornal Journal des débats. Durante estas estancias, Hugo atópase con personaxes como o compositor Berlioz, o prosista Chateaubriand, e os pianistas e compositores Liszt e Giacomo Meyerbeer, e escribe coleccións de poesía entre as que se atopa o famoso Feuilles de automne.

En 1829 publica a colección de poemas Les Orientales. O último día dun condenado á morte aparece o mesmo ano e é seguida por Claude Gueux en 1834; nestas dúas novelas curtas, Hugo mostra o seu rexeitamento cara á pena de morte. A novela Notre-Dame de París publicase en 1831.

Os anos do teatro

editar

Xa en 1828, montara unha obra de mocidade, Amy Robsart e, aínda que tamén publica coleccións de poesías, como Les Feuilles d'automne (As follas de outono) (1831), Les Chants du crépuscule (Os cantos do crepúsculo) (1835), Les Voix intérieures (As voces interiores)(1837), Les Rayons et les Ombres (Os raios e as sombras) (1840), entre 1830 e 1843, Hugo dedícase case exclusivamente ao teatro.

 
Gravado da «batalla de Hernani» (J. J. Grandville, 1836).

1830 é o ano da estrea de Hernani, obra que foi motivo dunha longa serie de conflitos e enfrontamentos ao redor da estética teatral entre os «clásicos», partidarios dunha xerarquización estrita dos xéneros teatrais, e os «modernos», a nova xeración de románticos que, encabezados por Théophile Gautier, aspiraban a unha revolución da arte dramática e agrupábanse ao redor de Victor Hugo; o triunfo da Revolución de Xullo facilitará as cousas. Estes conflitos pasaron á historia da literatura baixo o nome de «A batalla de Hernani». Marion de Lorme, prohibida inicialmente en 1829, estreouse en 1831 no Théâtre de la Porte Saint-Martin e Le roi s'amuse (O rei divírtese) en 1832 no Théâtre-Français, peza que foi prohibida inmediatamente despois da súa estrea, o que servirá a Hugo para indicar no prefacio da súa edición orixinal de 1832:[28] «A aparición deste drama no teatro deu motivo a un acto ministerial inaudito. Ao día seguinte da primeira representación, o autor recibiu de M. Jouslin de la Sáelle, director de escena do Théâtre-Français, a seguinte nota, da que conserva con esmero o orixinal: "Neste momento, que son as dez e media, acabo de recibir a orde de suspender as representacións de Le roi s'amuse, que me comunica H. Taillor en nome do ministro. Hoxe 23 de novembro."».

En 1833 coñece á actriz Juliette Drouet, que se converte na súa amante e consagraralle a súa vida. Drouet salvarao do encarceramento durante o golpe de estado de Napoleón III. Hugo escribirá para ela numerosos poemas. Ambos pasan xuntos cada aniversario do seu encontro e completan, ano tras ano, un caderno común que titulan cariñosamente Libro do aniversario.[29][30][n 5] Ademais de Juliette, Hugo contou con numerosas amantes.[31]

 
Juliette Drouet, por Champmartin.

Lucrecia Borgia e María Tudor estreáronse no Teatro de la Porte Saint-Martin en 1833, e Angelo, tyran de Padoue (Angelo, tirano de Padua) no Théâtre-Français en 1835. Ante a falta de escenarios para representar os novos dramas, cuxa posta en escena é complexa e custosa pola cantidade de escenografía e tremoia que esixe a ruptura das unidades, Hugo decide, xunto con Alexandre Dumas, tamén fillo dun xeneral napoleónico, crear unha sala dedicada ao drama romántico. Aténor Joly recibe, por orde ministerial, o privilexio que autoriza a creación do Théâtre de la Renaissance en 1836,[32] Hugo queixábase da falta de liberdade que ofrecían.[33] onde se representará, en 1838, Ruy Blas.

Hugo accede a Academia francesa o 7 de xaneiro de 1841, despois de tres tentativas que resultaron infrutuosas, esencialmente por mor dun grupo de académicos entre os que se atopaba o escritor costumista Étienne de Jouy,[n 6] que se opoñían ao romanticismo e combatíano ferozmente.[34]

Para Hugo 1843 foi un ano funesto; en marzo estreouse Les Burgraves, obra que non recibe o éxito esperado. Durante a creación de todas as súas obras, Hugo enfróntase contra todo tipo de dificultades materiais e humanas, como teatros pouco propicios aos espectáculos de envergadura ou reticencias dos actores franceses ante a audacia dos seus dramas, e as súas pezas reciben asubíos a miúdo por parte dun público pouco sensible ao drama romántico, aínda que tamén reciben por parte dos seus admiradores vigorosos aplausos.[35]

O 4 de setembro de 1843, Léopoldine morr traxicamente en Villequier, no río Sena, afogada xunto co seu marido Charles Vacquerie tras o naufraxio do seu barco. Hugo atopábase entón nos Pireneos coa súa amante Juliette Drouet, e decátase pola prensa da morte da súa filla. O escritor vese afectado terriblemente por esta morte, que lle inspirará varios poemas de Les Contemplations (As contemplacións) —particularmente, «Demain, dès l'aube…» (Mañá ao amencer ...)—. Desde esta data e ata o seu exilio en 1851, Hugo non publicará nada, aínda que seguirá escribindo furiosamente; non estrea teatro, non imprime novelas nin coleccións de poemas. Algúns autores ven na morte de Léopoldine e o fracaso de Les Burgraves unha posible razón deste desafecto do autor cara á creación literaria,[36] mentres que outros ven máis ben unha posible atracción cara á política, actividade que lle ofrecería outra tribuna ás súas actividades. É verdade que en 1845 foi distingido co título Par de Francia e en 1848 non é aínda o furibundo republicano que chegará a ser.[37]

Acción política

editar

Educado pola súa nai, orixinaria da rexión da Vendée, na lealdade ao realismo, foise convencendo amodo das virtudes da democracia. Nun poema escribiu por tal de xustificarse: "onde o coñecemento só é dun home, imponse a monarquía, onde é dun grupo de homes, ha deixar o seu lugar á aristocracia. E cando todo o mundo ten acceso ao saber quere dicir que chegou o tempo da democracia".

Segundo Pascal Melka,[38] Hugo ten a vontade de conquistar o réxime para ter influencia e poder así levar a cabo as súas ideas.[39] Faise entón confidente de Lois Filipe I en 1844 e posteriormente par de Francia en 1845. O seu primeiro discurso, realizado en 1846, é para defender a sorte de Polonia, descortizada entre varios países,[40] e en 1847 defende o dereito de regreso dos desterrados, como Jérôme Napoleón Bonaparte.[41]

Ao comezo da Revolución francesa de 1848, é nomeado alcalde do 8.º distrito de París, e posteriormente deputado da Segunda República con escano entre os conservadores. Durante os motíns obreiros de xuño de 1848, Hugo participará persoalmente na matanza, comandando tropas fronte ás barricadas no distrito parisiense para o que foi nomeado alcalde;[42] máis tarde desaprobará a sanguenta represión desenvolvida tras a revolta.[43] En agosto de 1848 funda o periódico L'Événement.[44] Apoia a candidatura de Carlos Luís Napoleón Bonaparte, elixido presidente da República en decembro de 1848.[n 7] Tras a disolución da Asemblea nacional, en 1849 é elixido para a Asemblea lexislativa e pronuncia a súa Discurso sobre a miseria. Rompe con Luis Napoleón Bonaparte polo seu apoio ao envío dunha expedición francesa contra a República Romana instaurada en 1849, que termina co restablecemento do papa nas súas funcións,[45] e progresivamente enfróntase contra os seus antigos amigos políticos e reproba a súa política reaccionaria.

Exilio

editar
 
Victor Hugo na rocha dos exiliados

Se Louis-Napoléon pensase que o desterro significaría a morte de Victor Hugo, Hugo o foraxido sabía que o principio da liberdade non morre, Hugo o espiritualista non dubidou que as tumbas falan e a súa voz saíu de Bruxelas, de Xersei, de Guernsey resonou en todo o mundo.

Durante o golpe de estado do 2 de decembro de 1851, Víctor Hugo participou na organización dunha resistencia que fracasou.[46] Hugo tenta fuxir pero é retido; con todo un comisario francés négase a detelo dicíndolle «Sr. Hugo, non lle arresto porque soamente deteño á xente perigosa!».[47] A tarde do 11 de decembro tomou o tren para exiliarse en Bruxelas baixo a falsa identidade de Jacques Firmin Lanvin, tipógrafo.[48] O seu desterro é confirmado polo decreto do 9 de xaneiro de 1852 que afecta a ex representantes na Asemblea Nacional, como Victor Schoelcher e outros 64.[49].

Bruxelas

editar
 
A maison du Pigeon, casa da Grand-Place na que o autor viviu durante o seu exilio en Bruxelas en 1852.

Hugo exíliase voluntariamente en Bruxelas,[50] e condena con forza o golpe de estado, as súas razóns morais,[51][n 8] e ao seu autor, Napoleón III, nun panfleto publicado en 1852, Napoléon le Petit (Napoleón, o Pequeno), así como en Histoire d'un crime (Historia dun crime), escrito ao día seguinte do golpe de estado e publicado 25 anos máis tarde,[52] e en Les Châtiments (Os castigos).[51] O doloroso recordo da súa filla Léopoldine —así como a súa curiosidade— impúlsanlle a iniciar experiencias relacionadas co espiritismo e consignadas en Les tables tournantes de Jersey, editado por Gustave Simon en 1923[53] (traducido o castelá en 2016 como Lo que dicen las mesas parlantes).[54]

Jersey

editar

Tras publicarse Napoléon le Petit, e ante os acontecementos que se aveciñan, Hugo anticipase a orde de expulsión, que chegará tarde ou cedo, e o 1 de agosto de 1852 parte cara a Anveres, con destino a Londres e logo a á dependencia británica de Jersey,[55] onde desembarca o 5 de agosto.

 
Hauteville House, residencia de Hugo durante o seu exilio en Guernsey.

Expulsado de Jersey en 1855 por criticar a visita da raíña Vitoria a Francia, instalase na Hauteville House en Guernsey.[56] Hugo forma parte dun grupo de proscritos que se negan a volver a Francia tras o decreto de amnistía que permite o regreso de todos os expulsados tras o golpe de decembro; Victor Hugo manifesta: «Et s'il n'en reste qu'un, je serai celui-là» —E se queda alí só un, serei eu—.[57][58] Estes anos difíciles son moi fecundos desde o punto de vista literario; publica Les Châtiments (1853), obra en verso que ten no seu punto de mira o Segundo Imperio; Les Contemplations, poesías (1856); La Légende des siècles (1859), así como unha das súas obras máis significativas, a novela Les Misérables (1862). Rende homenaxe ao pobo de Guernsey na súa novela Les Travailleurs de la mer (1866).

Recibe algunhas visitas do continente, como a de Judith Gautier ou a de Boucher de Perthes en 1860;[59] este último descríbeo como «un republicano xentilhome, (...) moi ben establecido, vivindo como pai de familia (...) querido polos seus veciños e considerado polos habitantes.»

Cando Napoleón III asinou o decreto de 1859 de amnistía xeral dos presos políticos, Hugo negouse a sacar proveito desta graza do «usurpador» («Quand la liberté rentrera, je rentrerai» —Cando volva a liberdade, volverei—)[58] e tampouco o fai na de 1869.[60]

Regreso a Francia e morte

editar
 
Victor Hugo cos seus netos Georges e Jeanne en 1872.

Finalmente regresa a Francia en setembro de 1870, despois da derrota do exército francés na batalla de Sedán e recibe unha acollida triunfal por parte dos parisienses. Participa activamente na defensa de París durante o sitio de París de 1870. É elixido para a Asemblea nacional —ocupando un escano por Bordeos— o 8 de febreiro de 1871, pero dimite o mes seguinte como protesta contra a invalidación de Garibaldi. En marzo de 1871 atopábase en Bruxelas para arranxar a sucesión do seu fillo Charles, cando estala a insurrección da Comuna. Asiste á rebelión e á súa represión desde Bélxica e a desaproba tan vivamente que é expulsado do país.[61] Atopa refuxio durante tres meses e medio no Gran Ducado —do 1 de xuño ao 23 de setembro—. Permanece sucesivamente en Luxemburgo, en Vianden —dous meses e medio—, en Diekirch e en Mondorf-les-Bains, onde se somete a unha cura termal; finaliza alí a colección de poemas L'Année terrible (O ano terrible). Regresa a Francia a finais de 1871. Solicítano varios comités republicanos, e acepta presentarse candidato para a elección complementaria do 7 de xaneiro de 1872. Visto como «radical» debido á súa vontade de amnistiar aos comuneiros, é golpeado polo republicano moderado Joseph Vautrain.[62] O mesmo ano, Hugo trasládase de novo a Guernesey, onde escribe a novela Quatrevingt-Treize (Noventa e tres).

En 1873 reside en París e conságrase á educación dos seus dous netos, Georges e Jeanne, que lle inspiran a colección L'Art d'être grand-père (A arte de ser avó). Recibe a moitos personaxes, políticos e literarios, como os irmáns Goncourt, Lockroy, Clemenceau, Gambetta e outros.[63] O 30 de xaneiro de 1876 é elixido senador e milita en favor da amnistía. Oponse ao presidente Mac-Mahon cando este disolve a cámara baixa.[63] No seu discurso de apertura do Congreso Literario Internacional de 1878, Hugo posiciónase polo respecto da propiedade literaria pero tamén polo fundamento do dominio público. En xuño de 1878 sente indisposto —talvez afectado dun evento cerebrovascular—;[64] trasládase a repousar catro meses a Guernesey na súa residencia de Hauteville House, atendido polo seu «secretario benévolo», Richard Lesclide.[65] Este mal estado de saúde pon fin practicamente a toda a súa actividade como escritor. Con todo continúan aparecendo regularmente numerosas seleccións, que recompilan poemas que datan dos seus anos de excepcional inspiración (1850-1870), como La Pitié suprême (1879), L'Âne (O asno) (1880), Les Quatre Vents de l'esprit (Os catro ventos do espírito) (1881), a última serie de A lenda dos séculos (setembro de 1883) e outras, contribuíndo á lenda do vello home inesgotable ata a morte.[n 9] Durante este período, moitas das súas obras son representadas de novo, como Ruy Blas en 1872, Marion de Lorme e Marie Tudor en 1873 ou Le roi s'amuse en 1882.[66][67]

Baixo a Terceira República, o goberno de Jules Ferry promulgou a lei do 30 de xullo de 1881, coñecida como «Lei de reparación nacional», que concedía unha pensión ou renda vitalicia aos cidadáns franceses vítimas do golpe de estado de 1851 e da lei de seguridade xeral. A Comisión xeral encargada de examinar os expedientes, presidida polo Ministro do Interior, estaba formada por representantes do ministerio, de conselleiros de Estado, e incluía a oito parlamentarios, todos antigas vítimas: catro senadores — Victor Hugo, Jean- Baptiste Massé, Elzéar Pin e Victor Schœ lcher— e catro deputados —Victor Hugo, Jean-Baptiste Massé, Elzéar Pin e Victor Schœlcher— e catro diputados —Louis Greppo, Noël Madier de Montjau, Martin Nadaud e Alexandre Dethou—.[68]

Ata a súa morte, Hugo foi unha das figuras tutelares da recuperada república, así como unha indiscutible referencia literaria.[69]

 
A Terceira República Francesa honrouno á súa morte cun funeral de Estado, e os seus restos foron inhumados no Panteón de París.
 
Sepultura de Victor Hugo no Panteón de París.

Falece o 22 de maio de 1885, na súa residencia particular «La Princesse de Lusignan», que se atopaba situada no lugar do actual n.º 124 da avenida Victor-Hugo de París.[70][71] Segundo a lenda, as súas últimas palabras foron: «Ceci est le combat du jour et de la nuit... Je vois de la lumière noire.» —É o combate do día e da noite... Vexo a luz negra—.[72] Conforme ás súas últimas vontades, a cerimonia efectúase no chamado «coche fúnebre dos pobres».[n 10] Inicialmente pénsase no cemiterio do Père-Lachaise, pero o 1 de xuño, en resposta ao decreto do 26 de maio de 1885, é finalmente conducido ao Panteón de París (a nova Terceira República aproveita este acontecemento para transformar a igrexa de Sainte-Geneviève en Panteón). Antes do traslado dos seus restos, o seu cadaleito é exposto unha noite baixo o Arco de Triunfo, sobre o que se coloca un crespón negro; coraceiros dacabalo velan toda a noite o catafalco coroado coas iniciais VH, segundo a programación establecida por Charles Garnier.[73] Un gran número de persoas e delegacións desprazáronse para ofrecerlle a súa última homenaxe; a comitiva cara ao Panteón esténdese ao longo de varios quilómetros e é seguida por uns dous millóns de persoas.[74][75]

Actualmente os seus restos repousan xunto aos de Émile Zola e Alexandre Dumas, trasladados desde outras necrópoles en 1908 e 2002 respectivamente.

Foi un dos escritores máis populares do seu tempo e aínda hoxe en día é un dos máis coñecidos, e está considerado como un dos alicerces da literatura francesa.[76][77] Foi designado polos franceses como o Rei Sol da literatura.

O seu cerebro foi obxecto de estudo, cun volume de 2000 cm³ (a media en humanos é duns 1500 cm³).[78]

Unha obra monumental

editar

Hugo foi un escritor prolífico. O conxunto da súa extensa obra (seleccionada e organizada polos seus executores testamentarios Paul Meurice e Auguste Vacquerie) foi publicada polo editor e escritor Jean-Jacques Pauvert e representa case corenta millóns de caracteres reunidos en 53 volumes.[79]

L'ensemble de mon œuvre fera un jour un tout indivisible. [...] Un livre multiple résumant un siècle, voilà ce que je laisserai derrière moi
O conxunto da miña obra será un día un todo indivisible. [...] Un libro múltiple que resume un século, velaquí o que deixarei detrás de min.
Contribution aux études sur Victor Hugo.[80]

Practicou case todos os xéneros: novela, poesía, teatro, ensaio... cunha paixón pola palabra, un sentido do épico e unha imaxinación fecunda.[81] Escritor e político, Hugo nunca tentou marcar unha distinción entre a súa actividade como escritor e o seu compromiso social, e efectuaba unha mestura das súas obras de ficción, o desenvolvemento novelesco e a reflexión política.[82][83]

Os seus escritos dan testemuño dos seus múltiples intereses que ían desde a ciencia ata a filosofía, desde a Terra ata o universo enteiro; ilustran a súa paixón pola historia e a súa fe no futuro; inspíranse en todo o que Hugo viu, oíu, viviu, todo o que dixo na súa vida diaria como Charles Hugo confiou aos irmáns Goncourt: "sempre ten un bloc de notas no peto e escribe do que acaba de falar contigo, do menor pensamento, da menor idea, […] afástase un pouco, saca o seu caderno e escribe o que acaba de dicir ”.[84]

Novelista

editar
 
Cosette, personaxe de Les Misérables. Ilustración de Émile Bayard.

Hugo publicó nove novelas. A primeira, Bug-Jargal, escribiuna aos dezaseis anos e a última, Quatrevingt-treize, aos setenta e dous anos de idade. A súa narrativa novelística abarcou todas as idades do escritor, todas as modas e todas as correntes literarias do seu tempo sen confundirse nunca totalmente con ningunha; en efecto, indo máis aló da parodia, Hugo utiliza as técnicas da novela popular ampliándoas e subvertendo os xéneros e superándoos:[85] se bén Han d'Islande (1823), Bug-Jargal (1826) o Notre-Dame de París (1831) aseméllanse ás novelas históricas en auxe a principios do século XIX, exceden este ámbito; Hugo non é Walter Scott e as súas novelas desenvólvense cara á epopea e o grandioso.[n 11]

Le Dernier Jour d'un condamné en 1829 e Claude Gueux en 1834 convidan a unha reflexión social, pero non son fáciles de definir.[87] O propio Hugo cualifícaas como «novelas de feitos e novelas de análises», á vez históricas e sociais, pero sobre todo comprometidas nunha loita —a abolición da pena de morte— que excede de lonxe o marco da ficción. Podemos dicir o mesmo de Les Misérables, que aparece en 1862, en pleno período do realismo literario, pero do que toma poucas características.[88] Este enorme éxito popular móvese constantemente entre o melodrama popular, o encadramento realista e o ensaio didáctico.[89]

Do mesmo xeito, en Las Travailleurs de la mer (1866) e en L'Homme qui rit (1869), Hugo achégase máis á estética romántica de principios do século, cos seus personaxes deformes, os seus monstros e a súa natureza extraordinaria.[90]

En 1874, Quatrevingt-treize marca a materialización novelesca dun vello tema hugoniano: o papel fundador da Revolución francesa na conciencia literaria, política, social e moral do século XIX. Mestura a ficción e a historia, sen que a escritura marque a fronteira entre as narracións.[91]

As súas novelas non son simplemente un divertimento: para Hugo a arte debe ao mesmo tempo instruír e gustar,[n 12] e a novela case sempre está ao servizo do debate de ideas. Esta constante marca as novelas abolicionistas da súa mocidade e prosegue, na súa madurez, ao longo das súas numerosas digresiones sobre a miseria material e moral en Les Misérables.[n 13]

Poeta ou novelista, Hugo é un dramaturgo da fatalidade,[94] e os seus heroes están, como os heroes da traxedia, ligados ás obrigacións externas e á implacable fatalidade; unhas veces imputable á sociedade —Jean Valjean, Claude Gueux, o heroe de Le Dernier Jour d'un condamné—, outras a Historia —Quatrevingt-treize—, ou ben ao seu nacemento —Quasimodo—. A súa inclinación á epopea, homes influenciados polas forzas da Natureza, pola Sociedade, pola fatalidade, nunca deixou ao autor;[95] Hugo sempre se atopou co seu público sen ceder nunca aos caprichos da moda e ninguén se asombra de que puidese converterse nun clásico en vida.[96]

Dramaturgo

editar
 
Bosquexo de Hugo, por Prosper Mérimée.

O teatro de Victor Hugo sitúase nunha renovación do xénero teatral iniciado por Madame de Staël, Benjamin Constant, François Guizot, Stendhal e Chateaubriand.[97] En Cromwell, obra da que el mesmo é consciente de que era irrepresentable na súa época (peza de 6.414 versos e innumerables personaxes),[97] dá renda solta á súa idea do novo teatro. Publica ao mesmo tempo un prefacio destinado a defender a súa obra e onde expón as súas ideas sobre o drama romántico: un teatro «todo nun»,[97] á vez drama histórico, comedia, melodrama e traxedia. Reivindícase revalorizando o teatro de Shakespeare,[97] levantando unha ponte entre Molière e Corneille.[98] Expón a súa teoría do grotesco que se manifesta baixo varias formas:[99] do ridículo ao fantástico pasando polo monstruoso ou o horrible. Victor Hugo escribiu «O belo só ten unha forma, o feo ten mil».[100] Anne Ubersfeld fala sobre este tema do aspecto carnavalesco do teatro de Hugo,[101] e do abandono do ideal do belo.[97] Segundo Hugo, o grotesco debe ir xunto ao sublime porque ambos son aspectos da vida.[102]

No momento da creación do resto das demais obras de teatro, Hugo realiza numerosas concesións para «educar» ao público e levalo cara á súa idea do teatro.[103][n 14] Para el, o romanticismo é o liberalismo na literatura.[105] As súas últimas obras, escritas durante o exilio e nunca estreadas durante a súa vida, foron compiladas nunha colección co evocador título de Théâtre en liberté (Teatro en liberdade). O teatro debe dirixirse a todos: o amante da paixón, o da acción ou o da moral.[98][106] Para o autor o teatro ten a misión de instruír, de ofrecer unha tribuna para o debate de ideas e de presentar «as feridas da humanidade cunha idea consoladora».[107]

Hugo sitúa as súas obras principalmente nos séculos XVI e XVII, e documéntase moito antes de comezar a escribir,[108] a miúdo presenta unha obra a tres bandas: o señor, a serventa e o malvado,[109] onde confrontan e mestúranse dous mundos: o do poder e o dos servidores,[110] onde os papeis invístense (Ruy Blas, servente, desempeña o papel dun grande de España) e onde o heroe móstrase débil e o malvado ten unha faceta atractiva.[n 15]

Como recurso estilístico utiliza o alexandrino, ao que con todo dá, cando o desexa, unha forma máis libre,[111] e son raras as súas obras en prosa (Lucrèce Borgia, Marie Tudor).

Hugo conta con grandes defensores do seu teatro, como Théophile Gautier, Gérard de Nerval, Hector Berlioz ou Petrus Borel,[112] pero tamén tivo que enfrontarse a numerosas dificultades para a representación das súas obras. A primeira dificultade é unha oposición política; o seu cuestionamiento dos representantes do poder non gusta e Marion de Lorme é prohibida; tamén se prohibe Le Roi s'amuse tras a primeira representación e os ultramonárquicos arremeten contra o seu Ruy Blas.[113]

A segunda é a restrición económica: en París soamente hai dous teatros susceptibles de representar dramas, o Théâtre Français e o Théâtre de la Porte-Saint-Martin. Estes dous teatros subvencionados non nadan na abundancia e son tributarios dos subsidios do Estado e os seus directores vacilan á hora de asumir riscos.[32] Hugo queixábase da falta de liberdade que ofrecían.[114] Esta é unha das razóns que lle levan a emprender a aventura do Théâtre de la Renaissance.

A terceira, e máis importante, é a oposición do propio mundo artístico. Moitos dos artistas e os críticos da súa época son hostís cara á transgresión dos códigos culturais establecidos que representa o teatro de Hugo. Aproban os grandes pensamentos que educan a alma, pero rebélanse contra todo o relativo ao grotesco, vulgar, popular ou trivial.[115] Non apoian todo que consideran excesivo, repróchanlle o seu materialismo e a súa ausencia de moral.[116] Critican con forza cada obra representada e a miúdo adoitan ser a causa da súa prematura suspensión. Le roi s'amuse só se representa unha única vez,[n 16] Hernani foi representada unhas cincuenta veces con grande éxito, pero non se reestreou en 1833; Marie Tudor represéntase só corenta e dúas veces,[117] Les Burgraves son un fracaso e retíranse do cartel despois de trinta e tres representacións, Ruy Blas é un éxito financeiro, pero é esnaquizada pola crítica.[118] Tan só Lucretia Borgia pode considerarse como un éxito total.

Florence Naugrette sinala que o teatro de Hugo foi pouco representado na primeira metade do século XX.[119][120] Jean Vilar en 1954, restablece o interese contemporáneo polo teatro de Hugo que representa sucesivamente con Ruy Blas e Marie Tudor. Outros escenógrafos posteriores fan revivir Lucretia Borgia (Bernard Jenny), Les burgraves e Hernani (Antoine Vitez), Marie Tudor (Daniel Mesguich), as obras do Teatro en liberdade (L'Intervention, Mangeront-ils?, Mille Francs de récompense...) represéntanse de novo nos anos 1960 e continúan séndoo. Na actualidade pódese ler o conxunto deste Teatro en liberdade na edición realizada por Arnaud Laster.[121] Naugrette subliña tamén as dificultades de interpretación do teatro de Hugo, e como facelo sen ser nin grandilocuente nin prosaico, sen falso pudor, como presentar o grotesco sen deslizarse cara á caricatura e como administrar a inmensidade do espazo escénico; tamén lembra o consello de Jean Vilar: «Representar sen pudor confiando no texto de Victor Hugo».

Aos vinte anos de idade, Hugo publica as Odes et Ballades (Odas e baladas), colección que xa deixa entrever, no novo escritor, os temas recorrentes na súa obra: o mundo contemporáneo, a historia, a relixión e o papel do poeta, en particular. Posteriormente vólvese cada vez menos clásico, cada vez máis romántico, e Hugo seduce ao novo lector do seu tempo ao longo das edicións sucesivas das Odas (catro edicións entre 1822 e 1828). Nos diversos prólogos que antepon a esta colección, mostra unha dobre concepción da poesía; por unha banda é "todo o que hai de íntimo en todo" (1822), e por outro, "o poeta debe marchar por diante dos pobos como unha luz e mostrarlles o camiño" (1824).

 
Ilustración de Victor Hugo de Odes et Ballades

En 1828, reúne baixo o título Odes et Ballades toda a súa produción poética anterior. Frescos históricos, evocación da infancia; a forma é aínda convencional, sen dúbida, pero o mozo romántico xa se toma liberdades coa métrica e a tradición poética. Este compendio permite percibir as primicias dunha evolución que durará toda a súa vida: o cristián convencido móstrase aos poucos máis tolerante, o seu monarquismo que se volve menos ríxido e concede un lugar importante á moi recente epopea napoleónica; ademais, lonxe de esquivar a súa dobre herdanza paternal (monárquica) (napoleónica) e maternal, o poeta enfróntase a ela, e esfórzase en poñer en escena o contrario (a chamada antítese hugoniana) para excedela:

Les siècles, tour à tour, ces gigantesques frères,
Différents par leur sort, semblables en leurs vœux,
Trouvent un but pareil par des routes contraires
.
Os séculos, un tras outro, xigantescos irmáns,
Diferentes pola súa sorte, semellantes nos seus desexos,
Atopan un fin parecido por camiños contrarios.
Odes et Ballades, Libro segundo, «L'histoire»

Posteriormente afastarase na súa obra das preocupacións políticas inmediatas, en lugar das cales prefire —un tempo— a arte pola arte. Inicia Les Orientales (Oriente era un tema en recurente) en 1829, (o ano de Le Dernier Jour d'un condamné).

O éxito é importante, a súa fama de poeta romántico afiánzase e sobre todo, o seu estilo confírmase ao poñer en escena a guerra de independencia de Grecia (a elección de mostrar o exemplo destes pobos que se desembarazan dos seus reis non é inocente no contexto político francés do momento), tema que tamén inspirou a Lord Byron ou Delacroix.

Desde Les Feuilles d'automne (As follas de outono) (1832), Les Chants du crépuscule (Os cantos do crepúsculo) (1835) e Les Voix intérieures (As voces interiores) (1837), ata a colección Les Rayons et les Ombres (Os raios e as sombras) (1840), resáltanse os temas principais dunha poesía aínda lírica, o poeta é unha «alma nas mil voces» que se dirixe á muller, a Deus, aos amigos, á natureza e finalmente —con Les Chants du crépuscule— aos poderosos, que son responsables das inxustizas deste mundo.

Estas poesías emocionan ao público porque abordan cunha aparente simplicidade os temas familiares; con todo, o autor non pode resistirse ao seu gusto polo épico e o grandioso.

A partir do exilio comeza un período de creación literaria que está considerada como a máis rica, orixinal e poderosa da súa obra. É por entón cando verán a luz algúns dos seus poemas máis importantes.[n 17]

Les Châtiments son uns «versos de combate» que teñen como misión, en 1853, facer público o «crime» do «miserable» Napoleón III: o golpe de estado do 2 de decembro. Profeta das desgrazas que esperan a Napoleón III, Hugo móstrase cruel, satírico, mesmo groseiro (« porco na cloaca»[122]) para castigar o «criminal».[123] Pero Hugo tamén se converte en poeta dos tempos mellores como en Stella; o poeta adquire entón tons case relixiosos. En canto á forma literaria de Les Châtiments, é dunha riqueza extrema, e o autor recorre a múltiples recursos como a fábula, a epopea, a canción ou a elexía.

Uns anos máis tarde, Hugo declara, á mantenta de Les Contemplations (As contemplacións) que aparecen en 1856: «Que son As contemplacións?: As memorias dunha alma».[124] Apoteose lírica, marcada polo exilio en Guernesey e a morte (cf. Pauca Meae) da filla adorada: o exilio afectivo, o exilio político: Hugo diríxese ao descubrimento solitario do eu e do universo. O poeta, do mesmo xeito que en Les Châtiments, convértese el mesmo en profeta, voz do máis aló, vendo secretos da vida despois da morte e quen tenta perforar os segredos das intencións divinas. Pero, ao mesmo tempo, Les Contemplations, con lirismo amoroso e sensual, contén algúns dos poemas máis soados inspirados por Juliette Drouet. Les Contemplations son unha obra multiforme, como o mesmo indica, nas «memorias dunha alma».[n 18]

Finalmente, La Légende des siècles (A lenda dos séculos), a súa obra mestra de poesía, sintetiza a historia do mundo nunha gran epopea aparecida en 1859; «L'homme montant des ténèbres à l'Idéal» («O home ascende das tebras ao ideal»),[125][126] isto é, a ascensión lenta e dolorosa da humanidade cara ao progreso e a luz.[127]

Unhas veces lírico, outras épico, Hugo está presente en todas as frontes e en todos os xéneros: emocionou profundamente aos seus contemporáneos, exasperou os poderosos e inspirou aos máis grandes poetas. Así o lembra Simone de Beauvoir: «O seu 79.º aniversario foi celebrado como unha festa nacional: 600 000 persoas desfilaron baixo as súas xanelas, levantarámoslle un arco de triunfo. A avenida de Eylau foi bautizada pouco despois como avenida Victor-Hugo e houbo un novo desfile na súa honra o 14 de xullo. Ata a burguesía se movilizou, [...]».[128]

Demain, dès l'aube...


Demain, dès l'aube, à l'heure où blanchit la campagne,
Je partirai. Vois-tu, je sais que tu m'attends.
J'irai par la forêt, j'irai par la montagne.
Je ne puis demeurer loin de toi plus longtemps.

Je marcherai les yeux fixés sur mes pensées,
Sans rien voir au dehors, sans entendre aucun bruit,
Seul, inconnu, le dos courbé, les mains croisées,
Triste, et le jour pour moi sera comme la nuit.

Je ne regarderai ni l'or du soir qui tombe,
Ni les voiles au loin descendant vers Harfleur,
Et quand j'arriverai, je mettrai sur ta tombe

Un bouquet de houx vert et de bruyère en fleur.
Mañana, al alba...


Mañá, ao alba, cando branquea o campo,
Eu partirei. Mira, sei que me esperas.
Irei polo bosque, irei pola montaña.
Non podo permanecer lonxe de ti máis tempo.

Camiñarei, os ollos fixos nos meus pensamentos,
Sen ver nada ao redor, sen escoitar ningún ruído,
Só, descoñecido, as costas encorvada, as mans cruzadas,
Triste, e o día para min será como a noite.

Non mirarei nin o ouro da tarde que cae,
Nin as velas afastadas descendendo cara a Harfleur,
E ao chegar, poñerei sobre a túa tumba,

Un ramo de acivro verde e de breixo en flor.
Victor Hugo, Las contemplaciones, 1856.[129]

Testemuña viaxeiro

editar
 
Imaxe do autor na Colonne Victor Hugo en Waterloo (Bélxica).[130]

Hugo realizou moitas viaxes ata 1871. Durante as súas viaxes, utiliza cadernos de apuntamentos de debuxos e notas.[131][132] Así, pódese citar o relato dunha viaxe realizada a Xenebra e aos Alpes con Charles Nodier.[133] Tamén realiza cada ano unha viaxe dun mes de duración con Juliette Drouet, visitando unha rexión de Francia ou de Europa e volve con notas e debuxos.[134] De tres viaxes polo río Rin (1838, 1839, 1840), acumula unha colección de cartas, notas e debuxos publicada en 1842 e completada en 1845.[135] Durante os anos 1860, atravesa moitas veces o Gran Ducado de Luxemburgo como turista, mentres viaxa sobre o Rin alemán (1862, 1863, 1864, 1865). Cando regresa a París, en 1871, deixa de viaxar.[131]

Debuxante

editar

Ao seu talento como escritor, tamén hai que engadir o debuxo. Aínda que é certo que o artista non eclipsou ao poeta, non se debe esquecer o traballo pictórico de Hugo, ao que se consagraron numerosas e prestixiosas exposicións durante os últimos anos (no momento do centenario da súa morte, en 1985, «Soleil d'Encre» no Museo do Petit Palais e «Dessins de Victor Hugo» na casa na que viviu baixo a Monarquía de Xullo na Praza dos Vosgos; pero tamén, máis recentemente, en Nova York, Venecia, Bruxelas ou Madrid).[136][137]

Foi un artista autodidacta as súas obras son, en xeral, de pequeno tamaño; en ocasións sérvenlle para ilustrar os seus escritos (Les Travailleurs de la mer), e noutras para enviarllas aos seus amigos o día de ano novo e outras celebracións. A súa faceta artística, que desenvolverá toda a súa vida, divírtelle. Ao principio, os seus traballos son de factura máis ben realista; pero co exilio e a confrontación mística do poeta co mar, adquirirán unha dimensión case fantástica.[138]

Esta faceta do talento de Hugo non pasa desapercibida aos seus contemporáneos e valeralle os encomios de, particularmente, Charles Baudelaire: «Non atopei nas exposicións de Salón a magnífica imaxinación que flúe nos debuxos de Victor Hugo como o misterio no ceo. Falo dos seus debuxos a tinta chinesa, porque é demasiado evidente que en poesía, o noso poeta é o rei dos paisaxistas.».[139]

Hugo e a fotografía

editar
 
Victor Hugo lendo diante dunha parede de pedra, por Auguste Vacquerie (c. 1853), Museo de Orsay, París.

Durante o exilio en Jersey, Hugo interésase pola fotografía. Colabora cos seus fillos François– Victor e, sobre todo, Charles, así como co poeta, dramaturgo, xornalista e fotógrafo Auguste Vacquerie. Hugo delegalles a parte técnica, pero é el quen pon en escena a composición das vistas. Producen primeiro daguerrotipos, logo fotografías con negativos sobre papel, retratando esencialmente ao poeta ou a súa contorna familiar e amigable. Toman tamén vistas de Jersey, de Marine Terrace e dalgúns debuxos de Hugo.

Estas imaxes (preto de 350 obras), que tiñan un valor de recordo ou de comunicación dos medios, foron difundidas fundamentalmente no círculos íntimos, reunidas en álbums, inseridas nalgúns exemplares das edicións orixinais do escritor, pero nunca coñeceron unha difusión comercial.[140]

O seu pensamento político

editar

A partir de 1849, Hugo consagra un terzo da súa obra á política, un terzo á relixión e o último á filosofía humana e social. O pensamento de Hugo é complexo e ás veces desconcertante. Poderíase dicir que a súa análise das cuestións políticas e sociais está baseada nunha lei que, segundo el, rexe toda a natureza: "Nada é solitario, todo está unido.»[141] Nega toda condena das persoas e todo maniqueísmo, pero non é menos severo coa sociedade do seu tempo. Ao mesmo tempo, o seu pensamento político vai evolucionar, abandonando o conservadorismo e achegándose ao reformismo.[n 19][142]

Política interna

editar
 
Les représentants représentés, caricatura de Victor Hugo por Daumier (1849), despois da elección do escritor para a Asemblea constituínte.

Na súa mocidade, Hugo está próximo ao partido conservador. Durante a Restauración borbónica en Francia, apoia a Carlos X, e adscríbese na liña política de Chateaubriand.

Ao comezo da Revolución francesa de 1848, Hugo, par de Francia, inicialmente toma partido pola monarquía (o presidente do Consello, Odilon Barrot, encárgalle defender a idea dunha rexencia da duquesa de Orleáns). Unha vez proclamada a república, Lamartine proponlle un posto de ministro (Ensino público) no goberno provisional de 1848, pero négase. Nas eleccións de abril de 1848, aínda que non era candidato, obtén preto de 55 500 votos en París pero non é elixido. En cambio, nas eleccións complementarias do 24 de maio, resulta elixido en París con preto de 87 000 votos. Ocupa un escano coa dereita conservadora. Durante a revolta coñecida como Os días de xuño de 1848, dirixe grupos de forzas gobernamentais ao asalto das barricadas na rúa Saint-Louis. Vota a favor da lei do 9 de agosto de 1848, que suspende algúns xornais republicanos en virtude do estado de sitio. Os seus fillos fundan o xornal L'Événement que leva a cabo unha campaña contra o presidente do Consello, o republicano Cavaignac, e apoia a candidatura de Luís Napoleón Bonaparte na elección presidencial de 1848. Ao estar en contra do principio dunha asemblea lexislativa única, non vota a Constitución francesa de 1848. Ao comezo da presidencia de Luís Napoléon Bonaparte, Hugo frecuenta ao novo presidente. En maio de 1849, é elixido para a Asemblea nacional lexislativa. Durante o verán de 1849, progresivamente afástase da maioría conservadora da Asemblea lexislativa e desaproba a súa política reaccionaria. En xaneiro de 1850, combate a chamada lei Falloux que reorganiza o ensino en favor da Igrexa católica; en maio, loita contra a lei que restrinxe o sufraxio universal e, en xullo, intervén contra a lei Rouher que limita a liberdade de prensa.[143] En xullo de 1851, toma posición contra a lei que propón a revisión da Constitución co fin de permitir a reelección de Bonaparte. En xuño de 1851, no Palacio de Xustiza de París, Hugo defende ao seu fillo que é perseguido por publicar un artigo contra a pena de morte no seu xornal, L'Évènement.[144] Na tarde do golpe de estado do 2 de decembro de 1851, xunto a sesenta representantes, redacta unha chamada á resistencia armada.[145] Perseguido, chega a Bélxica o 14 de decembro. É o principio do seu longo exilio.

Reformista desde entón, desexa cambiar a sociedade. Aínda que xustifica o enriquecemento, denuncia con forza o sistema de desigualdade social. Está contra os ricos que capitalizan as súas ganancias sen reincorporalas á produción. Tamén se opón á violencia se esta exercítase contra un poder democrático, pero xustifícaa contra un poder ilexítimo. Así é como en 1851, lanza unha chamada ás armas —«Cargue a súa arma e estea preparado»—[146] que non é oída. Mantén esta posición ata 1870. Cando estala a Guerra franco-prusiana, Hugo a condena; para el trátase dunha guerra por «capricho» e non de liberdade.[147] Logo, o Imperio é derrocado e a guerra continúa, contra a República; a alegación de Hugo en favor da fraternización queda sen resposta. Entón, o 17 de setembro, o patriota gaña pola man ao pacifista: esta vez publica unha chamada ao recrutamento en masa e á resistencia. As eleccións do 8 de febreiro de 1871 levan ao poder aos monárquicos partidarios da paz con Bismarck. O pobo de París nega a derrota e iníciase a insurrección da Comuna o 18 de marzo.

A Comuna

editar

Segundo el mesmo, Hugo non podía ser comuneiro.[148] Tampouco apoia a reacción de Adolphe Thiers. Ante a represión que cae sobre os insurrectos, o poeta manifesta a súa repulsa:

Des bandits ont tué soixante-quatre otages. On réplique en tuant six mille prisonniers!
Uns bandidos mataron a sesenta e catro reféns. Replicamos matando a seis mil presos![149]

Víctor Hugo denuncia no diario belga Independence do 27 de maio de 1871 a negativa do goberno para conceder asilo aos comuneiros derrotados. Esa mesma noite, unha multitude duns sesenta homes tentou entrar á forza na casa do autor con berros de "Morte a Víctor Hugo!" Á forca! Morte ao bandido!

Víctor Hugo tamén defende a solicitude de indulto de Louis Rossel, o único alto oficial reunido na Comuna da que é Ministro Delegado para a Guerra e que será executado o 28 de novembro de 1871. Desde o seu cargo de senador, loitou para que se conseguise a amnistía dos presos comuneiros sobreviventes.[150]

Loita social

editar

Tivo posicións moi determinadas sobre a loita social. A súa obra mestra, Les Misérables é un himno contra a miseria e en favor dos máis desprovistos.

Denunciando ata o fin a segregación social, Hugo declara durante a última reunión pública que preside: «A cuestión social segue en pé. É terrible, pero simple, é a cuestión dos que teñen e os que non teñen!»; trataba de recadar fondos para permitirlles a 126 delegados obreiros poder ir ao primeiro Congreso socialista de Francia, en Marsella.

Hugo loitou ferozmente contra a pena de morte. Na súa infancia, asistiu a execucións de penas capitais e toda a súa vida, loitará contra elas. Le Dernier Jour d'un condamné (1829) e Claude Gueux (1834), dúas novelas da súa mocidade, subliñan á vez a crueldade, a inxustiza e a ineficacia da pena capital. Pero a literatura non basta, e sábeo; a Cámara dos Pars, a Asemblea, o Senado: Hugo utilizará todas as tribunas ao seu alcance para defender a súa abolición, como no seu discurso do 15 de setembro de 1848 diante da Asemblea nacional constituínte:

La peine de mort est le signe spécial et éternel de la barbarie.
A pena de morte é o signo especial e eterno da barbarie.

Dereitos das mulleres

editar

Na súa traxectoria política e humanista Victor Hugo tamén destacou por ser un dos poucos homes do seu século que alzaron a súa voz contra as inxustizas que sufrían as mulleres. «É difícil compatibilizar a felicidade do home co sufrimento da muller» escribiu nunha carta a Léon Richer, creador da Asociación polos dereitos das mulleres (1869) na que Hugo posiciónase a favor da loita feminista que desenvolvían os librepensadores da época. Por este compromiso Victor Hugo foi nomeado Presidente de Honra da Liga Francesa polos Dereitos das Mulleres fundada por Richer en 1882.[151]

Discursos

editar
 
Victor Hugo por Léon Bonnat (1879).

Victor Hugo pronunciou durante a súa carreira política varios grandes discursos; a maioría deles están reagrupados en Actos e palabras:

Estados Unidos de Europa

editar

Hugo defendeu con frecuencia a idea da creación dos Estados Unidos de Europa.[155] Así, en 1849, durante o Congreso da paz proclama:

 
Busto de Hugo na Asemblea Nacional francesa cun extracto do seu discurso de 1849.
Chegará un día en que vostedes Francia, vostedes Rusia, vostedes Italia, vostedes Inglaterra, vostedes Alemaña, todas vostedes, nacións do continente, sen perder as súas calidades distintivas e a vosa gloriosa individualidade, vostedes fundiranse estreitamente nunha unidade superior, e constituirán a fraternidade europea, absolutamente como Normandía, Bretaña, Borgoña, Lorena, Alsacia, todas as nosas provincias, uníronse a Francia.

Chegará un día en que non haxa máis campos de batalla que os mercados que se abran ao comercio e os espíritos que se abran ás ideas.

Chegará un día onde as balas de canón e as bombas sexan substituídos polos votos, polo sufraxio universal dos pobos, pola venerable arbitraxe dun gran Senado soberano que será en Europa o que o Parlamento é en Inglaterra, o que a Dieta é en Alemaña, o que a Asemblea Lexislativa é en Francia.
Victor Hugo, Congreso da paz - discurso de abertura,
Actos e palabras - Antes do exilio.

Hugo concibe unha Europa orientada sobre o río Rin, lugar de intercambios culturais e comerciais entre Francia e Alemaña que sería o núcleo central destes Estados Unidos de Europa.[n 20]

Presenta unha Europa dos pobos en oposición á Europa dos reis, en forma dunha confederación de Estados con pobos unidos polo sufraxio universal e a abolición da pena de morte.[156]

A idea non era nova, xa fora defendida con anterioridade por Saint-Simon, Guizot e Auguste Comte,[157][156] pero Hugo foi un dos seus defensores máis ardentes nunha época en que a historia non se prestaba a iso. Considerado como visionario ou tolo,[157] Hugo recoñece os obstáculos que entorpecen esta grande idea e ata precisa que fará falta talvez unha guerra ou unha revolución para alcanzala.[158]

Colonización e escravitude

editar

Non se expresou moito respecto ao tema da colonización francesa de Alxeria, a pesar de que constituíu a principal aventura colonial da Francia da súa época. Este silencio relativo en principio non ten por que asimilarse a un consentimento por parte do autor. En efecto, se Hugo foi sensible ante os discursos que lexitimaban a colonización en nome da «civilización»,[159] unha análise atenta dos seus escritos —e o seu silencio— mostran que á mantenta da «cuestión alxerina» as súas posicións estaban lonxe de ambigüidades: escéptico con respecto ás virtudes civilizadoras da «pacificación» militar, sobre todo debía ver na Alxeria colonizada o lugar onde o exército francés «fíxose tigre», e onde os membros da resistencia ao golpe de estado de Luís-Napoleón Bonaparte foron deportados.[160]

Sobre a escravitude, cuestión respecto a a que, nos anos 1820, a través da súa obra Bug-Jargal mostraba que compartía coa súa visión dos pobos negros os mesmos prexuízos que os seus contemporáneos, e que gardou un sorprendente silencio no momento da abolición da escravitude en Francia en 1848,[161] con todo interveu para pedir a graza do abolicionista estadounidense John Brown.[162]

Posteridade

editar
 
Estatua realizada por Laurent Marqueste (1901). Cour d'honneur (praza de honra) da Sorbona.

Ao principios do século XX, Hugo continuaba sendo unha gloria nacional en Francia e a celebración do bicentenario do seu nacemento dá lugar a numerosas actos oficiais.[163] Con todo o mundo artístico mantívose algo distante. O movemento parnasiano e o simbolista, volvendo poñer en cuestión a elocuencia na poesía, convertéronse en adversarios da escola de Hugo,[164] e a moda de principios de século é a dunha poesía menos apaixonada.[165] A resposta do escritor André Gide «Hugo, por desgraza!», en resposta á pregunta «Quen é o seu poeta?» nunha enquisa realizada polo Hermitage titulada «Les poètes et leur poète» («Os poetas e o seu poeta»),[166] mostra a dobre actitude dos poetas do século XX, recoñecéndolle a Hugo un lugar preeminente entre os poetas, pero tamén exasperados ás veces polos seus excesos.[167] Charles Péguy, en Notre patrie (1905), non é moi suave ao referirse a el e acúsao de ser un «hipócrita pacifista»,[168][169] Saint-John Perse repróchalle haber pervertido o romanticismo polo seu compromiso político.[170] Recoñécese a súa influencia tanto entre admiradores como Dostoyevski,[171] como entre grandes detractores como Jean Cocteau.[172] Cara a 1930, Eugène Ionesco escribe o panfleto Hugoliade e repróchalle a Hugo unha elocuencia que enmascara a poesía así como a súa megalomanía.[173]

Entre as dúas guerras mundiais, na súa calidade de revolucionario é apreciado polas xentes da esquerda (Romain Rolland, Alain) e detestado pola extrema dereita (Charles Maurras),[174] e na súa calidade de visionario é apreciado polos surrealistas (Aragon, Desnos).[165][175][176] Durante a guerra, a súa imaxe serve como abandeirado para a resistencia.[177][165]

Tras a guerra, as paixóns soseganse, e descóbrese ao home. François Mauriac declara en 1952: «Comeza apenas a ser coñecido. Estamos ás portas da súa verdadeira gloria. O seu purgatorio terminou.»[178] o historiador Henri Guillemin publica unha biografía moi matizada do escritor.[165] Jean Vilar populariza o seu teatro. A partir de entón Victor Hugo é adaptado ao cinema, ao teatro e para a mocidade. O centenario da súa morte é celebrado con gran pompa.[179]

Adaptacións das súas obras

editar

As súas obras deron lugar a numerosas adaptacións[180] ao cinema, á televisión ou ao teatro.[181] O heroe de Hugo máis interpretado segue sendo Jean Valjean, encarnado en Francia por Harry Baur, Jean Gabin, Lino Ventura ou Gérard Depardieu.

Moitas adaptacións, das que a maioría corresponden a Les Misérables (Os miserables), seguida de preto por Notre-Dame de París (Nosa Señora de París), leváronse ao cine. Pódese apreciar o carácter universal da obra de Hugo no feito de que os cines máis diversos adaptaron as súas obras, por exemplo: estadounidense (1915, Don Caesar de Bazan, baseada en Ruy Blas), (L'Homme qui rit (O home que ri), 1928, adaptación de The Man Who Laughs); británico (1998, Os miserables. A lenda nunca morre); hindú ( Badshah Dampati, en 1953, adaptación de Notre-Dame de París); xaponés (en 1950 Re Mizeraburu: Kami To Akuma, adaptación nun ambiente xaponés baixo a era Meiji); exipcio (1978, Al Bo'asa, baseada en Les Misérables); italiano (1966, L'Uomo che ride, adaptación de L'Homme qui rit) etc.

L'Histoire d'Adèle H. (Diario íntimo de Adèle H.) de François Truffaut é unha das escasas películas biográficas que evoca indirectamente o exilio de Hugo (que non aparece no filme) a través do destino da súa filla Adèle. O escritor, interpretado por Émile Drain, si aparece na película de Sacha Guitry Si Paris nous était conté.

Películas de animación
editar

Entre as obras de Hugo adaptadas ao cine de animación, atópase a popular versión dos estudos Disney do ano 1996 O Chepudo de Notre Dame[182]). En 1977 estreouse a serie de anime xaponés Les Misérables como parte do contedor infantil World Masterpiece Theater ou Meisaku de Nippon Animation.

Televisión

editar

Para a televisión fixéronse un gran número de adaptacións de obras de Victor Hugo. Para a televisión francesa Jean Kerchbron produciu as adaptacións de Marion de Lorme , Torquemada e L'Homme qui rit , no 2000 Josée Dayan fixo unha adaptación de "Misérables" con Gérard Depardieu, Christian Clavier e John Malkovich.

En 2018, France 2 emitio unha serie de 4 episodios: Victor Hugo, inimigo de estado dirixido por Jean-Marc Moutout que traza a vida política e íntima de Victor Hugo de 1848 a 1851. Victor Hugo é interpretado por Yannick Choirat.

Ópera

editar

Un centenar de óperas inspiráronse nas obras de Hugo; entre as máis coñecidas:

Sobre estas e outras óperas remitímonos ao número especial de L'Avant-scène opéra , Hugo à l'Opéra, dirixido por Arnaud Laster, especialista na relación de Victor Hugo coa música e na posta en escena musical da súa obra.[183].

Contrariamente ao que se afirmou a miúdo, Hugo non era contrario á musicalización dos seus poemas nin ás óperas inspiradas nas súas obras, excepto cando non se sinalaba que era o autor da obra adaptada.[n 21][184] Con todo, no momento das primeiras representacións de Ernani, Hugo insistiu en que o título e o nome dos personaxes fosen cambiados.[185]

Música

editar

Numerosos compositores puxeron música aos poemas de Hugo,[186] de Bizet a Wagner pasando por Camille Saint-Saëns ou Fauré.

O seu amigo Franz Liszt compuxo varias pezas sinfónicas inspiradas nos seus poemas: Ce qu'on entend sur la montagne, baseada en Les Feuilles d´automne (Las hojas de otoño), e Mazeppa, baseada en Les Orientales.

Melodías

editar

Moitos compositores musicalizaron poemas de Victor Hugo :

  • Hector Berlioz ; (Sara la baigneuse ; La Captive),
  • Georges Bizet ( Après l'hiver ; Guitare ; La Chanson du fou ; La coccinelle ; Oh! Quand je dors ; Adieux de l'hôtesse arabe),
  • André Caplet (Viens ; Une flûte invisible),
  • Emmanuel Chabrier, Le pas d'arme du Roi Jean,
  • Léo Delibes (Églogue),
  • Amédée Dethou, La tombe et la Rose, Oh! Quand je dors, Sérénade, Sois heureuse, Puisqu'ici bas,
  • Thierry Escaich Guernesey, cycles de trois mélodies pour ténor et piano d'après Victor Hugo (2010).
  • Gabriel Fauré (Le Papillon et la Fleur ; L'Absent ; Puisqu'ici bas),
  • Charles Gounod (Sérénade ; Aubade),
  • Reynaldo Hahn (Si mes vers avaient des ailes ; Rêverie)[187],[188].
  • Édouard Lalo (Guitare ; Puisqu’ici bas toute âme ; L’Aube naît ; Dieu qui sourit et qui donne ; Oh! quand je dors ; Amis, vive l’orgie, Souvenir), 1856.
  • Franz Liszt (Ô quand je dors ; Comment, disaient-ils ; Enfant si j'étais roi ; S'il est un charmant gazon ; La Tombe et la Rose ; Gastibelza, boléro ; Quand tu chantes bercée),
  • Jules Massenet (C’est l’amour ; Être aimé ; Guitare ; Nouvelle chanson sur un viel air ; Soleil couchant), Franck (S'il est un charmant gazon),
  • Camille Saint-Saëns (L’attente ; Extase ; Le matin ; Viens! ; Chanson (Nouvelle chanson sur un Viel air), A quoi bon attendre les oiseaux des bois ; Soirée en mer ; L’Enlèvement ; Angélus ; Réverie ; Le pas d'armes du Roi Jean ; La cloche ; Si vous n'avez rien à me dire ; S'il est un charmant gazon ; Le Chant de ceux qui s'en vont sur la mer ; Une flûte invisible ; Suzette et Suzon ; La fiancée du timbalier ; Guitare ; La coccinelle ),
  • Richard Wagner (L'Attente),
  • Maude Valerie White (Chantez, chantez, jeune inspirée),

Teatro

editar
  • Cromwell (1827)
  • Hernani (1830)
  • Marion Delorme (1831)
  • Le Roi s'amuse (1832)
  • Lucrèce Borgia (1833)
  • Marie Tudor (1833)
  • Angelo, tyran de Padoue (1835)
  • Ruy Blas (1838)
  • Les Burgraves (1843)
  • Torquemada (1882)
  • Théâtre en liberté (1886)

Novelas

editar

Poesía

editar

Outros textos

editar
  • Étude sur Mirabeau (1834)
  • Littérature et philosophie mêlées (1834)
  • Le Rhin (1842)
  • Napoléon le Petit (1852)
  • Lettres à Louis Bonaparte 1855)
  • William Shakespeare (1864)
  • Paris-Guide (1867)
  • Mes Fils (1874)
  • Actes et paroles - Avant l'exil (1875)
  • Actes et paroles - Pendant l'exil (1875)
  • Actes et paroles - Depuis l'exil (1876)
  • Histoire d'un crime - 1re partie (1877)
  • Histoire d'un crime - 2e partie (1878)
  • Le Pape (1878)
  • L'Âne (1880)
  • L'Archipel de la Manche (1883)
  • Œuvres posthumes
  • Choses vues - 1re série (1887)
  • Alpes et Pyrénées (1890)
  • France et Belgique (1892)
  • Correspondances - Tome I (1896)
  • Correspondances - Tome II (1898)
  • Choses vue - 2e série (1900)
  • Post-scriptum de ma vie (1901)
  • Mille Francs de récompense (1934)
  • Pierres(1951)
  • Mélancholia
  1. O emprego da coma e non do guion mostra que se trata de segundo nome e non dun nome composto -ver a súa acta de nacemento—. O escritor e poeta asinaba como 'Victor Hugo'. Respecto da escritura do seu nome propio con ou sen acento, aínda que existe bibliografía que utiliza ambas formas, ao non existir unha clara maioría que sustente a súa adaptación ao galego, optouse pola norma habitual de manter os antropónimos estranxeiros na súa forma orixinal e que, neste caso, é sen acento.
  2. Algunos biógrafos dan a data do 28 de xullo —ver Rosa Annette en Victor Hugo ou l'éclat d'un siècle, ou Maurois André en Olympio ou la Vie de Victor Hugo, Hachette (1954), p. 189—, mentres que outros —ver Gourdin Henri Adèle, l'autre fille de Victor Hugo p. 35, ou Rey Auguste Villégiature de la famille Hugo à Saint Prix en La revue de l'histoire de Versailles et de Seine et Oise (1906), p. 129— optan polo 24 de agosto.
  3. O poema, escrito en 1823, canta o heroísmo dos soldados dos exércitos napoleónicos.[24]
  4. As chamadas unidades clásicas, unidades aristotélicas ou as tres unidades, son unhas regras para o teatro clásico derivadas dunha pasaxe da Poética de Aristóteles: A «unidade de acción»: unha obra debería ter unha acción principal, sen ou con poucas tramas secundarias. A «unidade de lugar»: unha obra debería cubrir un único espazo físico único e non debería tentar comprimir a xeografía, tampouco a escena debería representar máis dun lugar. A «unidade de tempo»: a acción debería ocorrer en non máis de entre 12 e 30 horas.
  5. Ver tamén manuscrito de Hugo na Exposición de la Biblioteca Nacional de Francia coa lenda: La date anniversaire du 16 février, sera désormais fêtée chaque année par un message de Victor Hugo dans le petit livre rouge de Juliette, baptisé le «Livre de l'Anniversaire».
  6. Ver en Lettres parisiennes, volumen 3, de Émile de Girardin, as tentativas de Thiers para conciliar o partido de Jouy e as contusións que teme recibir.
  7. Carlos Luís Napoleón Bonaparte foi o único presidente da Segunda República Francesa; posteriormente, en 1852, converteríase no segundo emperador dos franceses, baixo o nome de Napoleón III, sendo o último monarca que reinou sobre este país.
  8. Ceux qui ont reçu en dépôt pour le peuple, [...], le serment du 20 décembre 1848, [...] avait assumé en même temps que leur mandat deux devoirs. Le premier c'était le jour où se serment serait violé, de se lever [...] pour combattre et jeter bas l'usurpateur [...] le second devoir, c'était après avoir accepté le combat et toutes ses chances, d'accepter la proscription et toutes ses misères
    Victor Hugo - Napoleón el Pequeño, Cap. II, Mandats des représentants
  9. Ver o capítulo «The Four Winds of the Spirit (Os catro ventos do espírito, 1881)» p. 291 Selected Poems of Victor Hugo: A Bilingual Edition, Victor Hugo, E. H. Blackmore & A. M. Blackmore, University of Chicago, 2001.
  10. O 2 de agosto de 1883, Victor Hugo remitira a Auguste Vacquerie, nun sobre non pechado as liñas testamentarias seguintes, que constituían as súas últimas vontades para despois da súa morte: «Dóolles cincuenta mil francos aos pobres. Desexo ser levado ao cemiterio no seu coche fúnebre. Rexeito a oración de todas as igrexas; pido unha oración a todas as almas. Creo en Deus.» Actes et paroles - Depuis l'exil 1876-1885, 1885, I. Mort de Victor Hugo, extraído de Rappel.
  11. Él [Hugo] proponse exceder o marco fixado por Scott: apertura do xénero novelesco sobre a epopea e a grandiosidade, dilatando a realidade cara ao ideal.[86]
  12. La curiosité, l'intérêt, I'amusement, le rire, les larmes, l'observation perpétuelle de tout ce qui est nature, l'enveloppe merveilleuse du style, le drame doit avoir tout cela, sans quoi il ne serait pas le drame ; mais, pour être complet, il faut qu'il ait aussi la volonté d'enseigner, en même temps qu'il a la volonté de plaire.
    A curiosidade, o interese, o entretemento, a risa, as bágoas, a observación perpetua de todo o que é natural, o aspecto marabilloso do estilo, o drama debe ter todo isto, sen o cal non sería drama; pero, para ser completo, fai falta que teña tamén a vontade de ensinar, ao mesmo tempo que ten a vontade de gustar.
    Prefacio de Angelo, tirano de Padua.[92]
  13. Estas digresións tamén foron cuestionadas como pesadas por críticos como Armand de Pontmartin (1811-1890) nas primeiras críticas da novela.[93]
  14. Ubersfeld fala de «Violación do público» polas tentativas de Hugo de convencelos.[104]
  15. Hugo, no prefacio de Lucrecia Borgia, lembra que en Le Roi s'amuse, o bufón posúe unha deformidade física pero unha alma que sofre, e en Lucrèce Borgia, a heroína ten unha deformidade moral pero brilla polo seu amor maternal.
  16. Unha soa vez en 1832, seguida por unha continuación sen gran éxito 50 anos máis tarde.[115]
  17. L'Expiation en Les Châtiments (Os castigos), Booz endormi en La Légende des siècles (A lenda dos séculos), por citar dous exemplos.
  18. Ver, entre outros, comentario de Ludmila Charles-Wurtz [1] en Gallimard.
  19. Ver a entrevista de Jean-François Kahn, autor de Victor Hugo, un révolutionnaire (2002)- Extractos::«Habitualmente todos comezamos como esquerdistas e acabamos como conservadores. El era conservador e toma partido en primeiro lugar pola República, a democracia e finalmente pola revolución. Ata vai converterse nunha sorte de profeta revolucionario. [...] É sobre todo un reformista. [...] Na súa vida, as súas tomas de posición son tamén complexas. Está absolutamente contra o colonialismo cando se trata de países que teñen unha vella cultura como Exipto ou Cuba, pero el xustifícao para a África Negra porque cre que é unha terra baleira e sen historia»
  20. Fai falta, para que o universo estea en equilibrio, que haxa en Europa, como a dobre clave de arco do continente, dous grandes Estados do Rhin, ambos fecundados e estreitamente unidos por este río rexenerador; unha setentrional e oriental, Alemaña, apóiase no Báltico, no Adriático e no mar Negro, con Suecia, Dinamarca, Grecia e os principados do Danubio como arbotantes; o outro, meridional e occidental, Francia, apóiase no Mediterráneo e no océano, con Italia e España como contrafortes.
    Victor Hugo, Le Rhin, Conclusión.
  21. En xeral, os historiadores da literatura presentaron a Hugo como bastante hostil cara á música, pero isto é algo como un equívoco. É certo que Hugo xeralmente se opuxo á produción de obras musicais baseadas nas súas obras de teatro, pero non obstante veneraba bastante a música, especialmente o que el chamaba "música retrospectiva".". Ver p. 44 en Hans Christian Andersen and music: the nightingale revealed, Anna Harwell Celenza, Ashgate Publishing, 2005.
Referencias
  1. J. R. Fernández de Cano. "Hugo, Victor Marie (1802-1885)" (en castelán). mcnbiografias.com. Consultado o 30 de decembro do 2015. 
  2. "Victor Hugo" (en francés). Association Opéravenir Culture Nouvelle. Consultado o 30 de decembro do 2015. 
  3. M.-H. Bloch (febreiro de 2002). "Une vie d’exception" (PDF) (en francés). Ville de Besançon – Action culturelle. p. 4. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de marzo de 2016. Consultado o 30 de decembro de 2015. 
  4. Gaétan Picon (1990). "II". Dictionnaire des auteurs (en francés). Laffont-Bompiani. p. 550. ISBN 978-2-221-50156-6. Préface de Cromwell où l'auteur se pose en théoricien et en chef de file du romantisme. A la tragédie classique, il oppose le drame moderne, qui doit mêler, comme le fait la nature-même, le sublime et le grotesque, ces deux éléments de la réalité. 
  5. Gaétan Picon (1990). Dictionnaire des auteurs (en francés). t. II. Laffont-Bompiani. p. 551. ISBN 978-2-221-50156-6. Après Charles Baudelaire, des tenants de la poésie nouvelle lui ont parfois reproché l'impureté de son lyrisme, son caractère narratif, son manque de rigueur et sa densité. 
  6. "Une vie d’exception" (PDF). Laissez-vous conter. Victor Hugo (en francés) (Ville de Besançon – Action culturelle): 5. 2002. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de marzo de 2016. Consultado o 30 de decembro de 2015. 
  7. Joaquín Leguina (20 de xullo de 2009). "Víctor Hugo en la calle de Hortaleza". El Siglo de Europa (en castelán) (844). Consultado o 11 de novembro do 2020. 
  8. 8,0 8,1 "Biographie Victor Hugo" (en francés). Hauteville House. Consultado o 11 de novembro do 2020. 
  9. 9,0 9,1 Anne-Martin Fugier, «Victor Hugo: la face cachée du grand homme», emisión do programa Secrets d'histoire en France 2, o 10 de xullo de 2012.
  10. 10,0 10,1 Hugo Adèle (1863), t. 1, p. 233.
  11. Hugo Adèle (1863), t. 1, p. 339.
  12. Hugo Adèle (1863), t. 1, pp. 331-347.
  13. Hugo Adèle (1863), t. 1, p. 362.
  14. Hugo Adèle (1863), t. 2, p. 1.
  15. Hugo Adèle (1863), t. 2, p. 62.
  16. Hugo Adèle (1863), t. 2, cap. XXXV - La mort de la mère
  17. "Eugène Hugo (1800 – 1837). Frère de Victor Hugo.". hautevillehouse (en francés). Maison de Victor Hugo à Guernesey. 
  18. Hugo Adèle (1863), t. 2, cap. LXIV - La mort du frère.
  19. Hugo Adèle (1863), t. 2, cap. XL.
  20. Didier Fontaine. "Les Manifestations du romantisme" (en francés). Archived from the original on 26 de xuño de 2014. Consultado o 18 de maio de 2022. 
  21. Jean-Marc Hovasse. Victor Hugo (en francés). Consultado o 12 de novembro do 2020. 
  22. "Victor Hugo et ses contemporains. Hugo/Nodier" (en francés). Cultures France. Arquivado dende o orixinal o 17 de febreiro de 2011. Consultado o 17 de mayo de 2012. 
  23. Hugo Adèle (1863), t. 2, p. 87.
  24. Karine Huguenaud (1996). "La route des écrivains. Troisième journée: Victor Hugo" (en francés). Fondation Napoléon. Consultado o 12 de novembro do 2020. 
  25. A lenda dos séculos (1859):
    Mon père, ce héros au sourire si doux...
    Meu pai, ese heroe cun sorriso tan doce...
  26. Hugo Adèle (1863), t. 2, cap. LI - Amis.
  27. Rosa Annette (1985), Segunda parte, cap. I, «Un ami intime»
  28. París, Librairie d'Eugène Renduel (texto en español Arquivado 16 de setembro de 2012 en Wayback Machine.)
  29. Victor Hugo / Juliette Drouet, 50 ans de lettres d'amour 1833-1883: Lettres de l'anniversaire, presentación de Gérard Pouchain, prefacio de Marie Hugo, Colección «Écrits», 2005
  30. Victor Hugo, Juliette Drouet (1964). J. J. Pauvert, ed. Lettres à Juliette Drouet, 1833-1883: le livre de l'anniversaire (en francés). 
  31. Stein, Marieke (2007). Victor Hugo (en francés). Colección Idées reçues. París: Le Cavalier bleu. p. 20. 
  32. 32,0 32,1 Jean-Claude Yon (13 de febreiro de 2009). Le statut administratif de la Comédie Française et du Théâtre de la Renaissance à l'époque d'Hernani et de Ruy Blas (PDF). Groupe Hugo (séminaire) (en francés). Consultado o 19 de maio de 2012. 
  33. Victor Hugo, Procès d'Hernani et d'Angelo.
  34. Este «combate» contra Hugo e o Romanticismo é o relatado parcialmente por Faul, Michel (2009). Les aventures militaires, littéraires et autres de Etienne de Jouy, de l'Académie française (en francés). Seguier. ISBN 978-2-84049-556-7. 
  35. Hugo Adèle (1863), t. 2, capítulos LV, LVII, LIX, LXI, LXII, LXVI y LXVII.
  36. Delalande, Jean (1964). Victor Hugo, dessinateur génial et halluciné (en francés). Ed. latineo. p. 11. 
  37. Hugo Adèle (1863), t. 2, p. 478.
  38. Pascal Melka, Victor Hugo: un combat pour les opprimés : étude de son évolution politique.
  39. Melka Pascal (2008), p. 232.
  40. de Tours Constant (1902), p. 148.
  41. de Tours Constant (1902), p. 150.
  42. Lahlou, Raphaël (2009). Le coup d'état du 2 décembre 1851 (en francés). Giovanangeli. ISBN 2758700328. 
  43. Melka Pascal, 2008, p. 242
  44. de Tours Constant (1902), p. 158
  45. Melka Pascal (2008), «1849-1851: la rupture entre Victor Hugo et le Prince-Président», pp. 254-255
  46. Exil de Victor Hugo sur le site de Hautevillehouse.
  47. Tulard, Jean (2006). Peut-on faire confiance aux historiens? (en francés). Académie des Sciences Morales et Politiques. p. 321. ISBN 213055668X. 
  48. Henri Guillemin (1978). Seuil, Microcosme, Ecrivains de toujours, ed. Hugo (en francés). Paris. p. 181. ISBN 2-02-000001-6. .
  49. Le Moniteur universel, 10 de xaneiro de 1852, {n° 10, p. 45.
  50. M. Jean des Cars (Sesión do luns 7 de marzo de 2005). "Les historiens et la légende noire du second empire" (en francés). Académie des Sciences Morales et Politiques. Arquivado dende o orixinal o 25 de agosto de 2012. Consultado o 14 de novembro do 2020. Aucun contemporain n'ose alors dire la vérité: personne n'a poussé Victor Hugo à l'exil sinon lui-même ! Aucune mesure d’interdiction de séjour n'a été prise contre lui, à la différence, par exemple, d'un Raspail.(Ningún contemporáneo se atreve a dicir a verdade: ninguén empuxou a Victor Hugo ao exilio, excepto a si mesmo! Non se lle prohibiu ningunha prohibición de residencia, a diferenza, por exemplo, dun Raspail) 
  51. 51,0 51,1 Poyet, Thierry (2001). Les Châtiments de Victor Hugo (en francés). Eurédit. p. 35. ISBN 2845640412. 
  52. Olivieri, Laurence (1987). "La réception dans la presse de Histoire d'un crime." (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 14 de novembro do 2020. 
  53. Xavi Ayén (2017). "Victor Hugo, el escritor que hablaba con espíritus". La Vanguardia. Consultado o 14 de novembro do 2020. 
  54. Ibáñez, Andrés (3 de novembro de 2016). "«Lo que dicen las mesas parlantes», mensajes del más allá". ABC. Consultado o 14 de novembro do 2020. 
  55. Rodríguez Álvarez Azucena (1995), p. 146
  56. Natividad Pulido (22 de febreiro de 2012). "Victor Hugo y familia: cuatro generaciones de grandes creadores". ABC. Consultado o 14 de novembro do 2020. 
  57. Les Châtiments, «Ultima verba»
  58. 58,0 58,1 Rodríguez Álvarez Azucena (1995), p. 147
  59. Boucher de Perthes (1866). Sous dix rois: Souvenirs de 1791 a 1860 (en francés) 7. Jung-Treuttel. p. 470. Consultado o 15 de novembro do 2020. 
  60. "Biographie de Victor Hugo" (en francés). Senado francés. Consultado o 14 de novembro do 2020. 
  61. Rosa Annette (1985), Cuarta parte, cap. II «La Commune de Paris: 18 mars – 28 mai 1871»
  62. Victor Hugo, Choses vues, edición Hubert Juin, París: Gallimard, 2002, pp. 1242-1243.
  63. 63,0 63,1 Rosa Annette (1985), Cuarta parte, cap. IV «Du salon au Sénat»
  64. Mabin Dominique, en Qu'est-il arrivé à Victor Hugo fin juin 1878? Affabulations, rumeurs, témoignages, conjectures, no sitio da asociación Victor Hugo, poñendo en cuestión a versión de Juana Richard Lesclide sobre o evento cerebrovascular.
  65. Ver Seray Jacques (2009).
  66. Rosa Annette (1985), Cuarta parte
  67. Spiquel Agnès. "1875" (en francés). Groupe Hugo. Arquivado dende o orixinal (DOC) o 21 de xullo de 2011. Consultado o 28 de maio de 2012. 
  68. Devos Denise (1985). "La loi de réparation nationale du 30 juillet 1881 : source de l'histoire de la répression de l'insurrection de décembre 1851" (PDF) (en francés) (1). Revue d'histoire du XIXe siècle. doi:10.4000/rh19.3. Consultado o 16 de novembro do 2020. 
  69. René Souriac, Patrick Cabanel (1996). Histoire de France, 1750-1995: Société, culture (en francés). Presses Univ. du Mirail. p. 251. ISBN 2858162751. Consultado o 16 de novembro do 2020. 
  70. Rosa Annette (1985), Cuarte parte, cap. V, «Un Corbillard nommé Désir»
  71. "Acta de defunción". Paris 16e, acte du 23/5/1885 n° 546, registre V4E7322, vue n°14 (en francés). Archives de Paris en ligne. Arquivado dende o orixinal o 24/02/2011. Consultado o 16 de novembro do 2020. 
  72. Gouron Fernand (1990). L'esprit était leur Dieu: Les grands spiritualistes du passé (en francés). Fernand Lanore. p. 71. ISBN 285157115X. 
  73. Marc Bressant. "Les funérailles de Victor-Hugo" (en francés). Canal Académie. 
  74. "Le Paris de Victor Hugo". Victor Hugo. Conscience et combats: 1802-2002 (en francés). Ministère de la culture et de la communication. Consultado o 29 de mayo de 2012. 
  75. "22 mai 1885 : Les funérailles". Victor Hugo. Conscience et combats: 1802-2002. Hugo au fil du temps (en francés). Ministère de la culture et de la communication. Consultado o 16 de novembro do 2020. Ce sont deux millions de personnes qui convergent vers le lieu des obsèques. Les témoins de cet événement savent qu’il est et demeurera unique dans l’histoire. (...) Précédé d’un escadron de la garde à cheval et suivi d’un régiment de cuirassiers casques et cuirasses qui rutilent, sabre au clair le général Saussier, gouverneur militaire de Paris, ouvre la marche avec son état-major en grande tenue. 
  76. "La Lettre du Président" (en francés). Association pour le Festival Victor Hugo et Égaux. Arquivado dende o orixinal o 21 de outubro de 2011. Consultado o 29 de mayo de 2012. 
  77. Nulle royauté littéraire n'égalera jamais la sienne, prédit le Figaro en 1885... citado por Marieke Stein, Victor Hugo, Le Cavalier Bleu, 2007, p. 49.
  78. Piero Angela, La macchina per pensare (Alla scoperta del cervello), Garzanti, 1987, p. 49.
  79. Leuilliot Bernard (1973). "Editer Victor Hugo". Romantisme (en francés) 3 (6 «Figures du lyrisme»): 111–123. doi:10.3406/roman.1973.4959. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  80. 9 de decembro de 1859. Proxecto de carta a Jules Hetzel. Ver: René Journet, Guy Robert (1979). Contribution aux études sur Victor Hugo (en francés). Presses Univ. Franche-Comté. p. 163. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  81. Lagarde e Michard, Collection littéraire, XIX, éditions 1969, p. 157.
  82. Lund Hans Peter (2003). L’œuvre de Victor Hugo entre fragments et œuvre totale (en francés). Museum Tusculanum Press. p. 14. ISBN 8772898429. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  83. Stein Marieke (3 de abril de 2006). "Posture politique, posture dramatique : Victor Hugo orateur ou la parole du héros". Dossiers, Héroïsme et littérature, Écrivains héroïques du long XIXe siècle (en francés). Revue Analyses. Arquivado dende o orixinal o 14 de novembro de 2008. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  84. Edmond e Jules de Goncourt (1989). Journal, 1851-1865 (en francés). París: Robert Laffont. p. p. 802. ISBN 978-2-221-05527-4. .
  85. Gleizes Delphine: L'œuvre de Victor Hugo à l'écran: des rayons et des ombres p. 215 Presses de l'Université de Laval; 2005 ISBN 978-2-7637-8240-9
  86. Roman Myriam (1995). "Victor Hugo et le roman historique" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  87. Roman Myriam (2004). "Un romancier non romanesque : Victor Hugo" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  88. Acher Josette, Ubersfeld Anne, Rosa Guy: [Ver Les Misérables], Corti (1985); pp. 206 e seguintes ISBN 978-2-7143-0086-7
  89. Acher Josette, Ubersfeld Anne, Rosa Guy: [Ver Les Misérables], Corti (1985); p. 207 ISBN 978-2-7143-0086-7
  90. Poty Max (2004). "Monstres et dé-monstres métaphoriques de la Planète Hugo". Imaginaire & Inconscient (en francés) (13): 37–43. doi:10.3917/imin.013.0037. Consultado o 17 de novembro do 2020. 
  91. Laforgue Pierre (2001). Hugo, romantisme et révolution (en francés). Presses Univ. Franche-Comté. ISBN 978-2-84627-040-3. 
  92. "Angelo, tyran de Padoue - Mai 1835" (en francés). Académie de Rouen. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2021. Consultado o 17 de abril de 2020. 
  93. «Le Correspondant» p. 720, , volumen 292
  94. Albouy Pierre (1964). Œuvres poétiques: Avant l'exil, 1802-1851 (en francés). Gallimard. p. 1474. 
  95. Fabienne Pouliquen. "Victor Hugo 1802-1885" (en francés). Le capes de lettres modernes en clair. 
  96. Victor Hugo (1885). Hetzel-Quantin, L. Hébert, ed. Œuvres complètes de Victor Hugo (en francés). París. p. 260. 
  97. 97,0 97,1 97,2 97,3 97,4 Florence Naugrette. "Publier Cromwell et sa préface : une provocation fondatrice" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 7 de junio de 2012. 
  98. 98,0 98,1 Victor Hugo, Prefacio de Ruy Blas.
  99. Ubersfeld Anne, sobre o carácter polisemido do concepto 'grotesco', en Ubersfeld Anne, Le Roi et le Bouffon, étude sur le théâtre de Hugo de 1830 à 1839, Librairie José Corti (1974), p. 464.
  100. Victor Hugo, Prefacio de Cromwell
  101. Ubersfeld Anne (1974), p. 468.
  102. Victor Hugo, Prefacio de María Tudor.
  103. Ubersfeld Anne (1974), p. 391.
  104. Ubersfeld Anne (1974), pp. 178 y 224.
  105. Victor Hugo, Prefacio de Hernani
  106. Ubersfeld fala do seu desexo de unificación do público en Ubersfeld Anne (1974), p. 389.
  107. Victor Hugo, Prefacio de Lucrecia Borgia.
  108. Ubersfeld Anne (1974), pp. 190, 160, 327 y 390.
  109. Ubersfeld Anne (1974), p. 98.
  110. Ubersfeld Anne (1974), p. 411 e seguintes
  111. Rosa Guy (1999). "Hugo et l'alexandrin de théâtre aux années 1930 : une question secondaire" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 18 de junio de 2012. 
  112. Hovasse Jean-Marie (2001), t. 1, p. 420.
  113. Ubersfeld Anne (1974), p. 340.
  114. Victor Hugo, Procès d'Hernani et d'Angelo.
  115. 115,0 115,1 Ubersfeld Anne (1974), p. 156.
  116. Ubersfeld Anne (1974), p. 393.
  117. Ubersfeld Anne (1974), p. 221.
  118. Ubersfeld Anne (1974), p. 338.
  119. Naugrette Florence (1999). "Comment jouer le théâtre de Victor Hugo ?" (PDF) (en francés). Groupe Hugo. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 04 de novembro de 2019. Consultado o 18 de novembro do 2020. 
  120. Naugrette Florence. "La mise en scène du théâtre de Hugo de 1870 à 1993" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 18 de novembro do 2020. 
  121. Laster Arnaud, Le Théâtre en liberté, Folio classique, Gallimard
  122. Ver Les Châtiments I-8.
  123. Ver páginas 225-227 en Victor Hugo - His Life and Work, A. F. Davidson, Wylie Press, 2007.
  124. As contemplacións, Hetzel, 1858. Volume 1, p. 1.
  125. La Légende des siècles, Prefacio.
  126. "La Légende des Siècles eBook" (en francés). www.bookrags.com. Consultado o 19 de novembro do 2020. 
  127. Naoki Inagaki y Patrick Rebollar (2005). Fortunes de Victor Hugo: actes du colloque organisé à la maison franco-japonaise de Tokyo les 2 et 3 novembre 2002 (en francés). Maisonneuve & Larose. p. 98. ISBN 270681795X. 
  128. Vide p. 536 en La vieillesse: essai, t. 2, 1970.
  129. Poema dedicado á súa filla Leopoldina, morta nun accidente no Sena. Traducción libre.Victor Hugo −Demain, dès l’aube…−, sitio dixital 'Poetica'.
  130. * Van Hoorebeek Claude, Les secrets du monument Victor Hugo, Bulletin de la Société belge d'études napoléoniennes, n° 54, maio 2009, pp. 4-44.
    • Van Hoorebeek Claude, La colonne Victor Hugo : affirmations de mémoire et mémoire d'affirmations. Bulletin de la Société belge d'études napoléoniennes, n° 55, decembro 2009, pp. 4-55
    • Van Hoorebeek Claude, La colonne Victor Hugo : la sentinelle esseulée. Bulletin de la Société belge d'études napoléoniennes n° 56, xuño 2010, pp. 4-56.
  131. 131,0 131,1 "Le voyage, une source d'inspiration" (en francés). Bibliothèque nationale de France. Consultado o 19 de novembro do 2020. 
  132. SAVY Nicole. "E pur si muove" (PDF) (en francés). Groupe Hugo. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 23 de setembro de 2020. Consultado o 19 de novembro do 2020. 
  133. Hugo Adèle (1863), t. 2, cap. XLV.
  134. Rosa Annette (1985), vv. cap.
  135. "Le voyage sur le Rhin" (en francés). Bibliothèque nationale de France. Consultado o 19 de novembro do 2020. 
  136. "Victor Hugo – Dessinateur" (en francés). Perle Noire. Arquivado dende o orixinal o 10 de decembro de 2012. Consultado o 19 de novembro do 2020. 
  137. Danielle Molinari. "Victor Hugo dessinateur" (PDF) (en francés). Centre national de documentation pédagogique. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 08 de marzo de 2013. Consultado o 11 de xullo de 2012. 
  138. Ver Victor Hugo et les graveurs de son temps de Gérard Blanchard, en Communication & Langages, 1984, n° 62, pp. 65-85; ver también Victor Hugo, dessinateur, discurso académico de Pierre Rosenberg, pronunciado o 28 de febreiro de 2002, para a celebración do bicentenario do nacemento de Hugo.
  139. Baudelaire Ch., Curiosités esthétiques (1868) - IX. Salon de 1859. Lettres à M. le Directeur de la revue française VIII.
  140. Françoise Heilbrun y Danielle Molinari, En collaboration avec le soleil, Victor Hugo, photographies de l'exil, Paris Musées, 1998. Catálogo da exposición do mesmo título realizada no Museo de Orsay e na casa de Victor Hugo do 27 de outubro de 1998 ao 24 de xaneiro de 1999.
  141. Victor Hugo (1985). "Proses philosophiques de 1860-1865". Œuvres complètes : Critique (en francés). Paris: Robert Laffont. p. 508. ISBN 2-221-04697-8. .
  142. Winock Michel e Gelinet Pascal, 2000 ans d'histoire en France Inter, mércores 29 de agosto de 2007.
  143. Ver: Discours à l’Assemblée législative 1849-1851 en Wikisource en francés.
  144. Texto en Wikisource en francés.
  145. Le Deux Décembre 1851 (texto en Wikisource en francés), en Actos e palabras - Antes do exilio.
  146. Actos e palabras - Antes do exilio, III. «Déclaration à propos de l'Empire».
  147. Actos e palabras - Despois do exilio, Deuxième partie: de l'expulsion de Belgique à l'entrée au sénat, París, XVI. «La libération du territoire.»
  148. Actos e palabras - Despois do exilio, Bruxelles, IV. «À MM Meurice et Vacquerie.»
  149. Nota do 21 de maio de 1871 citada por Annette Rosa en Victor Hugo, l'éclat d'un siècle, Éditions Messidor, 1985.
  150. L'amnistie au Sénat. Séance du 22 mai 1876, en Victor Hugo, Lamartine, Discours et Lettres, Éditions de l'Épervier, 2010.
  151. "Lettre de Victor Hugo à Léon Richer: "Il est difficile de composer le bonheur de l'homme avec la souffrance de la femme."". Le Huffington Post (en francés). Consultado o 21 de novembro do 2020. 
  152. Victor Hugo (29 de agosto de 1876). "Plaidoyer de Victor Hugo : "Pour la Serbie"" (en francés). Amitié franco-serbe. Consultado o 21 de novembro do 2020. 
  153. Texto en Wikisource en francés: L'Expédition de Chine. Au capitaine Butler
  154. Œuvres complètes de Victor Hugo, Actos e palabras - Antes do exilio 1841-1851, Cámara dos Pars (1845-1848), «II. Consolidation et défense du littoral.»
  155. Discours sur la paix (1849) - Discurso no Parlamento (17 de xullo de 1851) - Introducción da Guía de París da Exposición Universal de 1869, cap. I, L'Avenir (1867) - Discurso no Parlamento (1 de marzo de 1871) - Discurso por Serbia (1876)...
  156. 156,0 156,1 Nicole Savy. "L'Europe de Victor Hugo du gothique au géopolitique" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 21 de novembro do 2020. 
  157. 157,0 157,1 Jean François-Poncet (15 e 16 de novembro de 2002). "Victor Hugo, l'Europe et la paix". L'année Victor Hugo au Sénat (en francés). Senado de Francia. Consultado o 18 de julio de 2012. 
  158. Victor Hugo, Lettre aux membres du Congrès de la Paix, à Lugano, 20 septembre 1872 - Actos e palabras III, 2.ª parte, capítulo XII «L'Avenir de L'Europe».
  159. Ver o seu discurso de 1879 durante o banquete que conmemoraba a abolición da escravitude (Victor Hugo, Actes et paroles. Depuis l'exil. 1879. II. Discours sur l'Afrique)
  160. A este respecto, ler a Franck Laurent, Victor Hugo face à la conquête de l'Algérie Arquivado 28 de agosto de 2021 en Wayback Machine., París, Maisonnneuve & Larose, coll. «Victor Hugo et l'Orient», n° 6, 2001.
  161. L. F. Hoffmann. "Victor Hugo, les noirs et l'esclavage" (PDF) (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 21 de novembro do 2020. 
  162. Actos e palabras - Durante o exilio, 1859, II. «John Brown». Cf. Hoffmann, Victor Hugo, John Brown et les Haïtiens.
  163. "1902 - 2002 : Victor Hugo.Du centenaire au bicentenaire". 9 mars 2002 : Bicentenaire de la naissance de Victor Hugo (en francés). Assemblée nationale. Consultado o 22 de novembro do 2020. 
  164. Collectif, Histoire du Parnasse, Slatkine (1977) Introducción p. XLII.
  165. 165,0 165,1 165,2 165,3 Rosa Annette (1985), Cuarta parte, cap. VI «Victor Hugo est impossible» 1885-1985
  166. "Enquête de l'Ermitage - Les poètes et leur poète" (en francés). Remy de Gourmont. Consultado o 23 de novembro do 2020. 
  167. Colectivo, La réception de Victor Hugo au siècle XX: actes du colloque international de Besançon, xuño de 2002, textos reunidos por Catherine Mayaux, L'âge d'homme, 2004, (ver o artigo de Michel Lioure, pp. 57 e siguientes, para Paul Valéry e Paul Claudel, o de Claude Pierre Ferez, p. 34)
  168. Colectivo, La réception de Victor Hugo au siècle XX: actes du colloque international de Besançon, xuño de 2002, textos reunidos por Catherine Mayaux, L'âge d'homme, 2004, artigo de Françoise Gerbaud, p. 13 e siguientes.
  169. Péguy Charles, Œuvres complètes, t. 2, París, Nouvelle revue française, 1917, p. 324
  170. Colectivo, La réception de Victor Hugo au XX: actes du colloque international de Besançon, xuño de 2002, textos reunidos por Catherine Mayaux, L'âge d'homme, 2004, artigo de Catherine Mayaux, p. 54.
  171. <Journet René (1988). "Victor Hugo et la métamorphose du roman". Romantisme (en francés) (60): 109–114. doi:10.3406/roman.1988.5496. 
  172. Colectvo, La réception de Victor Hugo au XX: actes du colloque international de Besançon, xuño de 2002, textos reunidos por Catherine Mayaux, L'âge d'homme, 2004, artigo de Alain Beretta, p. 91.
  173. Ionesco publie « Hugoliade », Apostrophes - 10/09/1982
  174. Mauras Charles (1922). "Le centenaire de Victor Hugo". Pages littéraires choisies (en francés). París: E. Champion. pp. 53 e siguientes. 
  175. Entrevista a Bernard Vasseur Arquivado 01 de decembro de 2008 en Wayback Machine., director ad la fundación Elsa Triolet - Louis Aragon.
  176. Parent Yvette (2004). "Robert Desnos, admirateur de Hugo" (en francés). Groupe Hugo. Consultado o 20 de julio de 2012. 
  177. Aragon,Desnos (Le legs - 1943) e Éluard Paul (prefacio de L'Honneur des poètes - 1943)
  178. Mauriac François: respondendo unha entrevista da revista « Liberté de l'esprit» con ocasión do cento cincuenta aniversario do nacemento de Hugo. Adpf, «Hugo et ses contemporains».
  179. Fleury Michel, Dorman Geneviève « Si le roi m'avait donné Paris sa grand'ville...»: Michel Fleury, Mémoire de France, Collection Mémoire de France, Maisonneuve & Larose, 1994, p. 425.
  180. "Filmografía selecta" (PDF) (en francés). Bibliothèque nationale de France. Consultado o 23 de novembro do 2020. 
  181. "Victor Hugo (1802–1885)". Lista de adaptaciones (en inglés). IMDb. Consultado o 23 de novembro do 2020. 
  182. Nome empregado pola Disney nas traducións a galego do libro baseado no filme de animación.
  183. Victor Hugo à l'opéra, nº 208 , maio-xuño 2002, L'Avant-scène opéraséculo XIX.
  184. Groupe Hugo, sesión do 25 de xaneiro de 1997
  185. Ver Les origines d’Ernani nos arquivos do Metropolitan Opera Arquivado 19 de xullo de 2013 en Wayback Machine.
  186. "Victor Hugo adapté par les grands compositeurs classiques" (en francés). Concertclassic. 25 de marzo de 2002. Consultado o 27 de julio de 2012. 
  187. Victor Hugo adapté par les grands compositeurs classiques.
  188. Discographie : Mélodies sur des poèmes de Victor Hugo, Felicity Lott, soprano, Graham Johnson, piano, Harmonia Mundi, 1985.
  189. [Ficha da obra], publicada por Laiovento en 2017.

Véxase tamén

editar

Bibliografía

editar

Obras completas, edicións de referencia

editar
  • 1880-1892: Édition Hetzel – Quantin, dite « ne varietur». Œuvres complètes de Victor Hugo. Édition définitive d'après les manuscrits originaux. – J. Hetzel et Cie; A. Quantin, 1880-1889. – 48 vol.: I. Poésie (16 vol.) – II. Philosophie (2 vol.) – III. Histoire (3 vol.) – IV. Voyages (2 vol.) – V. Drame (5 vol.) – VI. Roman (14 vol.) – VII. Actes et paroles (4 vol.) – VIII Œuvres diverses (2 vol.)
  • 18??-1880: Éditions Rouff. L'Œuvre de Victor Hugo. Édition populaire, 227 volúmenes.
  • 1904-1952: Éditions Ollendorff e Albin Michel, «de l'Imprimerie nationale» Œuvres complètes de Victor Hugo – P. Ollendorff; Albin Michel; Imprimerie Nationale, 1902-1952. – 45 vol. – Retratos, láminas en negro e en cor, facsímiles, cubertas impresas. Editores posteriores: Paul Meurice (1904-1905), Gustave Simon (1905-1928) e Cécile Daubray (1933-1952). Edición crítica, inclúe por primeira vez a Correspondance do autor así como numerosos textos inéditos.
  • 1967-1970: Club Français du Livre, Œuvres complètes de Victor Hugo: edición cronolóxica publicada baixo a dirección de J. Massin. – 18 vol.
  • 1985: Colección «Bouquins» do editor Robert Laffont. Œuvres complètes de Victor Hugo dirixida por Jacques Seebacher e Guy Rosa, en colaboración co Grupo interuniversitario de traballo sobre Victor-París VII. Textos da edición Massin, revisados para o centenario da morte do escritor. 15 vol.

Sobre o home

editar
  • Decaux, Alain (2001). Victor Hugo (en francés). Éditions Perrin. 
  • Drouet, Juliette (1951). Mille et une lettres d'amour à Victor Hugo (en francés). Seleccións, prefacios e anotacións realizadas por Paul Souchon, Gallimard, col. «L'Imaginaire». N.R.F. 
  • Gallo, Max (2001). Victor Hugo (en francés). 2 tomos. XO éditions. 
  • Gasiglia-Laster, Danièle (1984). Victor Hugo «Sa vie, son œuvre» (en francés). Frédéric Birr. 
  • Gasiglia-Laster, Danièle (2006). Victor Hugo, celui qui pense à autre chose (en francés). Col. «Petites biographies». Roma: Portaparole. 
  • Laster, Arnaud (1981). Pleins feux sur Victor Hugo (en francés). Comédie-Française. 
  • Laster, Arnaud (1984). Victor Hugo (en francés). París: Éditions Belfond. 
  • Laster, Arnaud (2002). Hugo à l'Opéra Paris: L'Avant-Scène Opéra. no. 208. 
  • Guillemin, Henri (1951). Victor Hugo par lui-même (en francés). «Ecrivains de toujours». París: Le Seuil. 
  • Hovasse, Jean-Marc (2001). Victor Hugo, Avant l'exil: 1802-1851 (en francés). Fayard. ISBN 978-2-213-61094-8. 
  • Hovasse, Jean-Marc (2008). Victor Hugo, Pendant l'exil: 1851-1864 (en francés). Fayard. ISBN 978-2-213-62078-7. 
  • Hugo, Adèle (1863). Victor Hugo raconté par un témoin de sa vie (en francés). Tomo I e tomo II. París, Bruselas, Leipzig: Librairie Internationale A. Lacroix, Verboeckhoven & Cie. 
  • Lafargue, Paul «La Légende de Victor Hugo de 1817 à 1873», en "La Légende de Victor Hugo". Revue socialiste. 1885.  Panfleto virulento, escrito por un antigo comuneiro, e a contracorrente, acusando o escritor de ser só un burgués oportunista.
  • Lenormand, Frédéric (1991). Les Fous de Guernesey ou les amateurs de littérature (en francés). Sobre el exilio en Saint-Pierre-Port. Robert-Laffont. 
  • Lesclide, Richard (1885). Propos de table de Victor Hugo (en francés). E. Dentu. 
  • Maurois, André (1985). Olympio ou la Vie de Victor Hugo (en francés). Hachette. 
  • Rosa, Annette (1985). Victor Hugo, l'éclat d'un siècle (en francés). Éditions Messidor. 
  • Seray, Jacques (2009). Richard Lesclide, du «Vélocipède illustré» à «La Table de Victor Hugo» (en francés). Vélizy: Seray. 
  • Stein, Marieke. «Victor Hugo vient de mourir. Les Funérailles du siècle». , en Dans les secrets de la police (en francés). Éditions l'Iconoclaste. 2008. ISBN 9782913366206. 

Sobre a súa obra

editar
  • Charles, Corinne (2003). Victor Hugo, visions d'intérieur: du meuble au décor (en francés). París: Éditions Paris-Musées. ISBN 2-87900-768-2. 
  • Chelebourg, Christian (2010). Victor Hugo, le châtiment et l'amour - Sens de l'exil (en francés). Lettres Modernes Minard, «Archives des Lettres Modernes». ISBN 2256904903. 
  • Meschonnic, Henri (1977). Écrire Hugo, 2 tomos (en francés). Gallimard. 
  • Meschonnic, Henri (2002). Hugo, la poésie contre le maintien de l'ordre (en francés). Maisonneuve & Larose. 
  • Ubersfeld, Anne (1974). Le Roi et le Bouffon, étude sur le théâtre de Hugo de 1830 à 1839 (en francés). Librairie José Corti. 
  • "Bibliografía". Casa Museo Victor Hugo. Arquivado dende o orixinal o 20 de xuño de 2012. Consultado o 28 de maio de 2012. 

Sobre a súa acción política

editar
  • Ireson, J.C. (1997). Victor Hugo: A Companion to His Poetry. Clarendon Press. ISBN 0-19-815799-1
  • Maurois, Andre (1956). Olympio: The Life of Victor Hugo. Nova York: Harper & Brothers.

Ligazóns externas

editar