Cultura castrexa

cultura prehistórica no noroeste da península Ibérica

A cultura castrexa é unha cultura arqueolóxica do noroeste da Península Ibérica que durou desde finais da Idade de Bronce (século IX ou VIII a. C.) ata o século I d. C. A súa característica máis notábel son os poboados amurados coñecidos como castros (do latín castrum, campamento), dos que toma o nome; só reciben o nome de citanias determinados castros portugueses (como, por exemplo, o de Briteiros), onde esa palabra se emprega como topónimo do castro. A súa área de extensión chega ata os ríos Navia e Tua polo leste e o Douro polo sur.

Historia de Galicia

Este artigo é parte da
Categoría:Historia de Galicia

Prehistoria
O megalitismo
Idade de Bronce
Idade de Ferro
Cultura castrexa
Idade Antiga
Galaicos
Romanización
Cultura galaico-romana
Cristianización
Antigüidade tardía
Monarquía sueva
Chegada dos bretóns
Monarquía visigoda
Idade Media
Período altomedieval
Era Compostelá
Período feudal
Idade Moderna
Antigo Réxime
Ilustración en Galicia
Idade Contempóranea
A Restauración borbónica
Segunda República
Guerra civil española
Ditadura franquista
Período autonómico
Véxase tamén
Historia da lingua galega
Reino de Galicia
Galicia
Cronoloxía do Reino de Galicia
Cronoloxía de Galicia

Desenvolveuse durante a Idade de Ferro sobre un forte substrato indíxena da etapa final da Idade de Bronce. A esta compoñente precastrexa sumáronselle influencias culturais centroeuropeas, atlánticas e mediterráneas; as primeiras serían consideradas tradicionalmente celtas e de aí a identificación tanto culta como popular e mítica que deu raíz ao celtismo. No lento período formativo, que duraría ata o século V a. C. os castros fóronse estendendo de sur a norte e da costa cara ao interior. Esta cultura desenvolveuse a continuación durante dous séculos e comezou a ser influenciada pola cultura romana no século II a. C. e continuou na forma de cultura galaico-romana despois da invasión romana e ata os séculos III ou mesmo o IV d. C.

Fases editar

A primeira fase da cultura castrexa desenvólvese dende finais do século IX ou comezos do VIII ata o século IV a.C. Nesta fase inicial xeneralízanse os poboados fortificados (en torno ao século IX a.C.). O castro máis antigo, correspondente a esta etapa, é o de Torroso.

A segunda fase vai dende comezos do século IV ata, segundo algúns, a incursión de Décimo Xunio Bruto o Galaico no século II a.C., segundo outros na transición do século II ao I a.C. Nesta fase media é cando aparecen novos modelos de ocupación do territorio, en ligazón con factores económicos de explotación agrícola.

 
Vista xeral do Castro de Viladonga.

A terceira fase vai dende a fin da etapa anterior ata a segunda metade do século I d.C., coincidindo coas reformas flavias. Nesta etapa final, tamén denominada "fase castrexo-romana", prodúcese en determinadas áreas (principalmente a zona meridional de Galiza e no Norte de Portugal) unha reorganización consistente na concentración da poboación en grandes núcleos de asentamentos e unha xerarquización dos castros. A conquista romana sucedida nesta fase durante as Guerras Cántabras, non supón a fin nin un troco importante no desenvolvemento da cultura castrexa.

A fin desta cultura sitúase máis adiante, na dinastía Flavia (segunda metade do século I d.C.), coa modificación na estrutura social e económica. A partir daquí comezaría o denominado período galaico-romano. Moitos castros abandónanse en favor das villae, aínda que outros continúan a ser habitados, mais moi influenciados pola cultura romana. Entre os castros que continúan ata fins do Imperio atópanse o de Fazouro e o de Viladonga.

A sociedade castrexa editar

 
Recreación dun núcleo familiar, na cividade de Terroso

Era unha sociedade xentilicia, é dicir, carente de Estado. Non existe unha autoridade superior que coordene as accións dos distintos grupos sociais coa finalidade de manter a unidade do grupo. A cohesión social lógrase a través do funcionamento dunha serie de institucións, que nunhas ocasións agrúpanse e noutras confróntanse entre si.

Existe un certo equilibrio social entre os homes e as mulleres, pois estas posuían as terras, pero os homes poderían ter outro tipo de riquezas, como o gando. Este equilibrio desaparece no mundo político, xa que nel toda a autoridade está nas mans dos homes. A sociedade castrexa era matrilineal, pero patriarcal.

Esta sociedade podería describirse como unha estrutura formada por unha serie de círculos concéntricos nos que se situarían unha serie de grupos sociais seguindo o número de membros:

  • A unidade social inferior debeu ser o clan. Os seus membros, que terían un antepasado común, consideraríanse da mesma familia. Non vivirían no mesmo castro, senón dispersos en subclans, pero serían solidarios entre si.
  • A seguinte en rango sería a centuria, unidade político-militar. Cada centuria tiña un xefe, ao que os romanos chamarían princeps, cuxo cargo era hereditario por vía masculina. É unha sociación só de homes. Os seus membros non están vinculados por lazos de sangue. Cada unha destas organizacións posuía cultos e deuses propios e quizais un territorio.
  • Varias centurias agrúpanse formando un populus, unidade que posúe límites territoriais claramente definidos. Ademais, dispón dunha capital, denominada romu polos romanos. En primeiro, é posíbel que non fosen entidades de poboación importantes, senón simples lugares de encontro, nos que se intercambiaban produtos e establecíanse pactos familiares de tipo matrimonial e alianzas políticas. O populus non tivo unha autonomía política definida, pero as centurias que o compoñían actuaban solidariamente nos casos de confrontacións armadas.

En Galiza a situación social debeu ser a seguinte: por unha parte, habería unha aristocracia guerreira, con xefes pero sen reis. A súa orixe sería claramente céltica. Dentro dela, as mulleres posuirían as terras, das que se desinteresarían os homes, consagrados á actividade militar. Por baixo desta aristocracia teríamos unha poboación moi numerosa de orixe precéltica, que podería traballar as terras desta aristocracia (aínda que esta afirmación non pode manterse con seguridade).

A economía castrexa editar

A economía castrexa tiña unha base agrícola (cereais como o trigo, o millo miúdo ou paínzo, a cebada, leguminosas como as fabas e os chícharos, verzas, nabos etc.) e gandeira-pastoril (vacas, cabalos, ovellas, cabras, porcos e aves de curral), pero tamén se practicaban a caza (cervo e xabarín), a pesca (pescada, maragota, xurelo), o marisqueo (vieiras, mexillóns, ameixas, berberechos, caramuxos etc.) e a recollida de froitos (abelás, landras, arandos). É moi probábel que as terras explotadas fosen as próximas ao castro, que eran as máis doadas de traballar. Posibelmente, moitos dos antecastros fosen leiras ou hortas dedicadas ás leguminosas, como fabas ou chícharos. Tamén sabemos que recollían froitos, destacando as landras do carballo (xénero Quercus).

Entre os animais domesticados destacan o gando vacún, utilizado tanto para tiro como para a obtención de leite, e os gandos ovino, porcino e caprino, principal fonte de obtención de produtos cárnicos.

 
Metalurxia na Cividade de Terroso

A práctica da caza foi escasa, estando documentada a caza de porcos bravos e de cervos. Así mesmo, practicaron o marisqueo (actividade característica dos castros costeiros, tendo unha grande importancia) e a pesca, tanto á beira (con redes ou anzois) como desde embarcacións, como demostra o achado de dúas piraguas da época castrexa no río Limia, preto de Lanheses, feitas en madeira de carballo (Quercus robur L.) entre os séculos IV e II a.C.[1].

Existían a minaría (ouro, estaño, cobre, chumbo e ferro), a metalurxia e unha cerámica rexional, a cerámica castrexa. A ourivaría ten raíces na Idade de Bronce e foi recibindo influencias centroeuropeas e mediterráneas. As alfaias máis características son os torques, as braceiras e as arracadas. A escultura deuse máis ben na parte sur do territorio. De entre as armas destacan as espadas ou puñais "de antenas".

No que toca ao comercio, a nivel interior intercambiábanse metais, cerámica, mariscos e é posíbel que se utilizase (se damos creto a Estrabón) un certo tipo de moeda, consistente en pezas recortadas en prata. No apartado do comercio exterior, exportáronse metais ao sur da Península Ibérica, importándose cerámicas de luxo, contas de vidro e outros obxectos de valor.

A arte castrexa editar

 
Debuxos cerámicos en Terroso
Véxase tamén: castro (poboado).

Os habitantes dos castros traballaron a pedra, a cerámica e os metais.

A pedra non a utilizaron só para construír, senón tamén para a realización de moitos obxectos de uso cotián: muíños naviformes e circulares, bebedeiros, moldes para a fundición, amarradoiros, machados etc., ademais de usala para a plástica.

Se prestamos atención á súa cerámica, veremos que a producían en diferentes formas e tamaños, con variadas técnicas decorativas e diversos motivos que falan de pequenas producións zonais. As decoracións, a base de triangulacións, "SS" concentrados, círculos concéntricos, cordados,... están feitas a base de incisións, estampacións e excisións ou pseudoexcisións.

 
Torque ástur de ouro achado en Labra (ss. IV–II a.C., Museo Arqueolóxico Nacional, Madrid)

O metal máis traballado segue a ser o bronce: caldeiros con asas (en ocasións decoradas), puntas de lanza, empuñaduras de puñais de entenas, coitelos, aneis, contas de colar,... Tamén apareceron algúns restos de ferro. Especial importancia ten a ourivaría, coa realización de torques, brazaletes, diademas, amuletos,... con diversas técnicas: o estampado repuxado, filigrana, granulado, arracadas e colares articulados.

A plástica que conservamos está realizada en pedra, entre máis ou menos o cambio de era e a primeira metade do século I despois de Cristo. Son varios centos de labras e esculturas, que se poden clasificar en:

  • Estatuas de guerreiros: Atopáronse estas figuras en Portugal, Ourense e Pontevedra. Contamos con algo máis de dúas ducias. Trátase da escultura de militares en parada. As hipóteses sobre a súa significación son moitas e diversas: podería tratarse de estatuas funerarias, honoríficas, heroes divinizados,...
  • Cabezas humanas: Apareceron en todo o noroeste peninsular. Coñecemos pouco máis de dúas ducias. Serían representacións de diferentes sub imagine, como as que se facían no resto do Imperio Romano.
  • Cabezas zoomorfas: Encontráronse en toda a zona sur do país. Na maioría dos casos non é doado saber que animal queren representar. Hai algunhas seguras de porcos e outras semellan ofidios, cans, cabras, touros ou ovellas. Poderían cumprir un papel protector do gando.
 
Habitáculo con forno (con moita probabilidade unha sauna) no castro de Punta dos Prados en Espasante. Non conserva a pedra formosa.
  • Sedentes: Temos só catro pezas, aparecidas en Braga, Xinzo de Limia (aquí apareceron dúas pezas), e Lanhoso. Eran representacións masculinas e tiñan unha función funeraria de tradición mediterránea.
  • Figuras diversas: Iconas, figuras femininas, estatuíñas,... que conservamos en gran cantidade e que apareceron por todo o territorio castrexo. Son de moitas e moi variadas interpretacións.
  • Decoracións arquitectónicas: englobamos nesta sección case cincocentas pedras decoradas pertencentes a frisos, ombreiras, padieiras, amarradoiros, remates circulares,... A súa decoración é moi sinxela: cordados, espirais, trísceles, tetrasqueis, "SS" concentrados, oitos entrelazados, puntas de frecha,...
  • "Pedras formosas": Son un tipo especial de decoración arquitectónica. Pertencen a uns edificios cunha estrutura e funcionalidade específicas: son pequenos, con distribución axial, un forno extremo e a continuación unha cámara, logo unha antecámara e finalmente un recinto sen teito no que hai unha pía á que chega unha canle de auga. A chamada "pedra formosa" separa a cámara da antecámara. Estes edificios serían saunas[2] ou baños de tipo romano, o que indica que puideran ser posteriores á romanización.

As crenzas castrexas editar

O panteón relixioso indíxena era numeroso, como revelan as inscricións de época galaico-romana, e completábase con cultos ou ritos relacionados con forzas, elementos ou manifestacións da Natureza. Descoñécense os ritos funerarios, xa que non se teñen atopado nin enterramentos nin incineracións. Coñecemos preto dun cento de nomes de deuses castrexos, pero non sabemos se son todos distintos, ou se algúns corresponden á mesma deidade, posto que podería darse o caso de que un mesmo deus ou deusa fose designado con distintos nomes segundo o populus na que nos atopásemos.

Do que si existe certeza é de que as prácticas relixiosas eran moi frecuentes, realizándose sacrificios de animais, e mesmo de persoas. A relixión era un fenómeno social e os actos relixiosos constituían unha parte fundamental da estrutura social. Poñendo en relación a relixión castrexa con outras célticas e indoeuropeas, podemos agrupar estas divindades en tres clases:

  • Divindades da primeira función: Eran as posuidoras da soberanía e do poder nun dobre aspecto máxico e xurídico. Entre elas, destaca un deus castrexo, coñecido só coa advocación romana de Xúpiter, que recibía culto no cumio dos montes; e en cada montaña (que adquiría un carácter sagrado) o deus recibía un epíteto propio.
  • Deuses da guerra ou da segunda función: Este tipo englobaría o grupo que forma o deus Cosus baixo as distintas advocacións locais. A este grupo debeu render culto a aristocracia militar. Son deuses guerreiros que actúan non dun xeito racional, senón impulsados unha especie de furor ou loucura guerreira. Combaten individualmente, non en grupo, e utilizan os berros e outros medios de carácter simbólico coa finalidade de paralizar o inimigo. Caracterízanse polas súas malas relacións cos deuses soberanos e cos membros da "terceira función".Por exemplo, o Mars Tillenus sería adorado no Monte Teleno.

Seguino as fontes textuais clásicas, pódese dicir que a concordancia entre a forma de loitar dos deuses da guerra e os guerreiros castrexos é total: combatían de xeito desordenado, sen seguir unha clara orde táctica, trataban de conseguir unha aparencia terríbel e ao mesmo tempo eran ladróns, co que quedaba clara a súa oposición á riqueza socialmente aceptada. Así pois, relixión e mitoloxía coinciden plenamente.

  • Os máis numeroso corresponden á terceira función, deuses da fecundidade animal e humana e da riqueza. Entre eles pódense establecer distintos grupos segundo as súas áreas de competencia. Así, podemos distinguir claramente un grupo de divindades acuáticas, outro de divindades da vexetación, un deus protector do gando, e unha serie de deidades de tipo funerario.

Dentro do Panteón castrexo existían unha serie de divindades que permiten estabelecer un paralelo entre a relixión castrexa e o folclore galego actual: son os deuses do camiño, coñecidos co nome latino de lares viales. Son deuses de carácter funerario e están encargados de conducir as almas dos mortos ao Alén. Réndeselles culto nas encrucilladas, onde se supón que converxen as ánimas dos mortos. Nelas erguéronse monumentos, constituídos por unha columna rematada en dobre ou tripla face, na que se realizadas libacións de aceite ou doutros produtos. Isto ponnos en relación co folclore actual da encrucillada, á que acode a Santa Compaña, agrupacións das ánimas dos defuntos que non están correctamente integradas no mundo dos mortos, xa que non están no Ceo nin no Inferno. Así mesmo, debemos ter en conta a existencia da figura do cruceiro, columnas similares ás mencionadas anteriormente, aínda que coroadas por un crucifixo. Da pervivencia dos ritos pagáns daba fe Martiño de Dumio no século VI despois de Cristo.

Xeografía editar

 
Extensión e xeografía da Galiza castrexa, xunto con localización das oppida[Cómpre clarificar] (elaborado a partir de J. Rodríguez Corral, A Galicia Castrexa).

Como proceso cultural que foi, o mundo castrexo non tivo uns límites territoriais definidos, polo que é difícil definir uns. Porén, adoita afirmarse que a cultura castrexa abrangueu a Galiza actual, a parte occidental de Asturias ata o río Navia e o norte de Portugal, entre os ríos Miño e Douro. As zonas de influencia da cultura castrexa están máis discutidas: segundo algúns autores estas corresponderían a zonas limítrofes de León, Salamanca e Zamora; Asturias ata o río Sella; e Portugal ata Coímbra. Malia todo algúns investigadores renegan da existencia deste influxo cultural nestas zonas.

A lingua castrexa editar

 
Principais áreas lingüísticas na Península Ibérica, amosando en azul as linguas pre-celtas e celtas, c. 200 a.C.

Á luz das pegadas deixadas na toponimia e nos restos epigráficos que chegaron a nós, considérase que na Gallaecia se falaba un tipo de lingua céltica pertencente ás linguas goidélicas denominada lingua galaica. Algúns autores arguméntano así:

Although there is no direct extant record of the language spoken by any of the peoples of ancient Callaecia, some linguistic information can be recovered through the analysis of the names (personal names, names of deities, ethnonyms, and place-names) that occur in Latin inscriptions and in ancient Greek and Latin sources. These names prove the presence of speakers of a Celtic language in this area, but there are also names of other origins.
Eugenio R. Luján Martínez, The Language(s) of the Callaeci[3].

Ademais, os defensores desta teoría baséanse tamén en estudos que afirman que os celtas británicos descenden de pescadores do norte da Península Ibérica[4].

Pobos prerromanos editar

Os pobos e etnias prerromanas coñécense a través de Estrabón, Tolomeo e fundamentalmente Plinio. Este autor clásico fai mención á existencia de 61 pobos (dos que só se conservan 48 nomes)[5] nos tres conventos xurídicos: asturicense, lucense e bracarense.

Inicios dos estudos da cultura castrexa editar

O estudo e investigación da cultura castrexa conta con máis de cen anos de evolución. O iniciador foi Martins Sarmento a finais do século XIX. O seu labor foi continuado pola Sociedade Martins Sarmento e posteriormente por José Leite de Vasconcelos e mailo seu museo, o Instituto de Antropologia Mendes Corrêa e a Sociedade Portuguesa de Antropologia e Etnologia que é quen establece as primeiras comunicacións cos arqueólogos galegos entre os que destacaba Florentino López Cuevillas[6]


Galería de imaxes editar

Notas editar

  1. Francisco Alves e Eric Rieth, As pirogas 4 e 5 do rio Lima Arquivado 20 de setembro de 2011 en Wayback Machine., Centro Nacional de Arqueologia Náutica e Subaquática, Ministério da Cultura (en portugués).
  2. Un baño de vapor castrexo, culturagalega.org.
  3. Eugenio R. Luján Martínez, The Language(s) of the Callaeci Arquivado 09 de abril de 2014 en Wayback Machine. (en inglés).
  4. Guy Adams, Celts descended from Spanish fishermen, study finds, The Independent (en inglés).
  5. Caamaño Gesto, José Manuel. A gran historia de Galicia. Cultura Castrexa. Volume 1: Ocupación do territorio e cultura material.
  6. Armando Coelho Ferreira da Silva. A Cultura Castreja no Noroeste de Portugal: Habitat e Cronologias. Porto: Faculdade de Letras da Universidade do Porto, 1983-1984. Separata da revista Portugália, nova série, vol. IV/V (Actas do Colóquio Inter-Universitário de Arqueologia do Noroeste)

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar