Wikipedia

Idade de Ferro

período da Prehistoria

Idades prehistóricas
Holoceno   La Tène   Protohistoria
  Hallstatt
Idade de Ferro
  Bronce final  
  Bronce medio
  Bronce antigo
Idade de Bronce
    Calcolítico    
  Neolítico Prehistoria
Mesolítico / Epipaleolítico
Plistoceno     Paleolítico superior  
    Paleolítico medio
    Paleolítico inferior
  Paleolítico
Idade de Pedra

A Idade de Ferro[1] (c. 1200 – c. 550 a.C.) é a última época das tres idades dos metais históricas, despois do Calcolítico e a Idade de Bronce.[2] Tamén se considerou como a última idade da división en tres idades que comeza coa prehistoria (antes da historia rexistrada) e avanza até a protohistoria (antes da historia escrita). Neste uso, está precedida pola Idade de Pedra (subdividida en Paleolítico, Mesolítico e Neolítico) e a Idade de Bronce. Estes conceptos orixináronse para describir a Europa da Idade de Ferro e o antigo Oriente Próximo. Na arqueoloxía de América, utilízase convencionalmente un sistema de cinco períodos; as culturas indíxenas non desenvolveron unha economía do ferro na era precolombiana, aínda que algunhas traballaron o cobre e o bronce. A metalurxia indíxena chegou a Australia co contacto europeo.

Aínda que o ferro meteórico utilizouse durante milenios en moitas rexións, o comezo da Idade de Ferro defínese localmente en todo o mundo por convención arqueolóxica cando a produción de ferro fundido (especialmente ferramentas e armas de aceiro) substitúe aos seus equivalentes de bronce de uso común.

Na Anatolia e no Cáucaso, ou sueste de Europa, a Idade de Ferro comezou a finais do II milenio a. C. (c. 1300 a.C.).[3] No antigo Oriente Próximo, esta transición produciuse simultaneamente co colapso da Idade de Bronce final, durante o século XII a. C. (1200-1100 a. C.). A tecnoloxía pronto se estendeu por toda a rexión da conca mediterránea e ao sur de Asia entre os séculos XII e XI a. C. A súa posterior expansión a Asia Central, Europa do leste e Europa central atrasouse un pouco, e non chegou a Europa do norte até aproximadamente principios do século V a. C. (500 a. C.).

Afírmase que a Idade do Ferro na India comeza coa cultura da cerámica gris pintada, que data do ano 1200 a. C. aproximadamente, até o reinado de Ashoka no século III a. C.. O termo «Idade do Ferro» na arqueoloxía do sur, leste e sueste de Asia é máis recente e menos común que na Eurasia occidental. África non tivo unha «Idade do Bronce» universal, e moitas zonas pasaron directamente da pedra ao ferro. Algúns arqueólogos cren que a metalurxia do ferro desenvolveuse na África subsahariana de forma independente de Eurasia e as zonas veciñas do nordés de África xa no 2000 a. C..[4][5][6]

O concepto de que a Idade de Ferro terminou co inicio do rexistro historiográfico escrito non se xeneralizou ben, xa que a linguaxe escrita e o uso do aceiro desenvolvéronse en diferentes momentos e en diferentes áreas ao longo do rexistro arqueolóxico. Por exemplo, na China, a historia escrita comezou antes de que comezase a fundición do ferro, polo que o termo se utiliza con pouca frecuencia para a arqueoloxía da China. En Mesopotamia, a historia escrita é centos de anos anterior á fundición do ferro. Para o antigo Oriente Próximo, o establecemento do Imperio aqueménida c. 550 a. C. utilízase tradicionalmente e aínda se adoita utilizar como data final; as datas posteriores considéranse históricas segundo o rexistro de Heródoto, a pesar de que se coñecen agora considerables rexistros escritos que se remontan á Idade do Bronce. En Europa central e occidental, as conquistas romanas do século I a. C. marcan o final da Idade de Ferro. Considérase que a Idade de Ferro xermánica de Escandinavia terminou no c. 800 d. C., co comezo da era viquinga.

Historia do concepto

editar
 
Mapa que mostra a extensión da cultura de Chernoles na Europa do leste durante a Idade de Bronce tardía.

O método das tres idades de pedra, bronce e ferro utilizouse por primeira vez para a arqueoloxía de Europa durante a primeira metade do século XIX, e na segunda metade do século XIX estendeuse á arqueoloxía do antigo Próximo Oriente. O seu nome remóntase ás mitolóxicas "Idades do Home" de Hesíodo. Como era arqueolóxica, foi introducida por primeira vez en Escandinavia por Christian Jürgensen Thomsen durante a década de 1830. Na década de 1860, adoptouse como unha división útil da «historia máis antiga da humanidade» en xeral.[7] e comezou a aplicarse en asirioloxía. O desenvolvemento da agora convencional periodización na arqueoloxía do antigo Próximo Oriente desenvolveuse durante as décadas de 1920 e 1930.[8]

Definición de "ferro"

editar
 
O meteorito de Willamette, o sexto máis grande do mundo, é un meteorito de ferro e níquel.

O ferro meteórico, unha aliaxe de ferro e níquel natural, foi utilizado por varios pobos antigos miles de anos antes da Idade de Ferro. Os primeiros artefactos de ferro meteórico coñecidos son nove pequenas contas datadas en 3200 a. C. que se atoparon en enterramentos en Gerzeh, no Baixo Exipto, que foran moldeadas mediante un coidadoso martilleo.[9][10][11]

A característica dunha cultura da Idade de Ferro é a produción masiva de ferramentas e armas feitas non só de ferro atopado, senón de aliaxes de aceiro fundido cun contido engadido de carbono.[Cómpre referencia] Só coa capacidade de produción de aceiro ao carbono, a metalurxia ferrosa dá como resultado ferramentas ou armas que son máis duras e lixeiras que as de bronce.[Cómpre referencia]

O ferro fundido aparece esporadicamente nos rexistros arqueolóxicos da Idade do Bronce media. Aínda que o ferro terrestre é abundante de forma natural, requírense temperaturas superiores a 1 250 °C (2 280 °F) para fundilo, o cal resulta pouco práctico coa tecnoloxía dispoñible comunmente até finais do segundo milenio a. C. En cambio, os compoñentes do bronce (estaño, cun punto de fusión de 231,9 °C (449,4 °F), e cobre, cun punto de fusión relativamente moderado de 1 085 °C (1 985 °F)) estaban dentro das capacidades dos fornos neolíticos, que datan do 6000 a. C. e eran capaces de producir temperaturas superiores a 900 °C (1 650 °F).[12]

Ademais dos fornos especialmente deseñados, a antiga produción de ferro requiriu o desenvolvemento de complexos procedementos para a eliminación de impurezas, a regulación da mestura de carbono e a invención do traballo en quente para lograr un equilibrio útil de dureza e resistencia no aceiro. O uso do aceiro tamén estivo regulado pola economía dos avances metalúrxicos.

Cronoloxía

editar

Aínda na Idade de Bronce, un crecente número de obxectos de ferro fundido, distinguibles do ferro meteorítico pola falta de níquel, comexou a aparecer por toda Anatolia, Mesopotamia, o subcontinente indio, Levante, Mediterráneo e Exipto. Algunhas fontes propoñen que o ferro era un subproduto casual do refinamento do cobre, sen un proceso reproducible pola metalurxia da época.

Idade de BronceNeolíticoIdade de Pedra

Primeiras probas

editar

As primeiras probas provisionais da fabricación de ferro son un pequeno número de fragmentos de ferro coas cantidades axeitadas de mestura de carbono atopados nas capas protohititas de Kaman-Kalehöyük na actual Turquía, datadas entre o 2200 e o 2000 a. C. Akanuma (2008) conclúe que «A combinación da datación por carbono, o contexto arqueolóxico e o exame arqueometalúrxico indica que é probable que o uso de utensilios de ferro feitos de aceiro xa comezase no terceiro milenio a. C. na Anatolia Central».[13] Souckova-Siegolová (2001) mostra que os utensilios de ferro fabricábanse na Anatolia Central en cantidades moi limitadas ao redor do 1800 a. C. e eran de uso xeneralizado entre as elites, aínda que non entre a plebe, durante o Novo Imperio Hitita (≈1400-1200 a. C.).[14]

 
Peza da idade de ferro.

Do mesmo xeito, os restos arqueolóxicos recentes da elaboración do ferro no val do Ganxes, na India, datáronse provisionalmente no 1800 a. C. Tewari (2003) conclúe que «o coñecemento da fundición do ferro e a fabricación de artefactos de ferro era ben coñecido nos Vindhyas orientais e o ferro utilizouse na chaira central do Ganxes, polo menos desde principios do segundo milenio a. C.».[15] Na Idade de Bronce de Oriente Próximo, apareceron no Oriente Medio, o Sueste asiático e o Sur de Asia un número cada vez maior de obxectos de ferro fundido (distinguibles do ferro meteórico pola falta de níquel no produto).

Os xacementos africanos revelan datas que se remontan ao 2000-1200 a. C.[16][17][18][6] Con todo, algúns estudos recentes datan o inicio da metalurxia do ferro en África entre o 3000 e o 2500 a. C., con probas existentes dunha metalurxia temperá do ferro en partes de Nixeria, Camerún e África central, xa desde ao redor do 2000 a. C. A cultura Nok de Nixeria podía practicar a fundición de ferro desde o ano 1000 a. C., mentres que a próxima cultura Djenné-Djenno do val do Níxer en Malí mostra evidencia de produción de ferro desde o ano 250 a. C. aproximadamente. A tecnoloxía do ferro en gran parte da África subsahariana ten unha orixe africana que data de antes do ano 2000 a. C. Estes achados confirman a invención independente da fundición de ferro na África subsahariana. [Cómpre referencia] Dende 1200 a. C., o ferro era amplamente utilizado no Oriente Medio, porén non suplantou en ningún momento o uso do bronce.

Comezo

editar
 
Copia do Guerreiro de Hirschlanden (en alemán: Krieger von Hirschlanden), unha estatua dun guerreiro espido faliforme feita de arenisca, a estatua antropomórfica de tamaño natural máis antiga coñecida da Idade de Ferro ao norte dos Alpes.

Aínda que o ferro meteórico utilizouse durante milenios en moitas rexións, o comezo da Idade de Ferro defínese localmente en todo o mundo por convención arqueolóxica cando a produción de ferro fundido (especialmente ferramentas e armas de aceiro) substitúe aos seus equivalentes de bronce no uso común.[19]

As probas arqueolóxicas modernas identifican o inicio da produción mundial de ferro a gran escala ao redor do 1200 a. C., o que marca o final da Idade de Bronce. A Idade de Ferro en Europa considérase a miúdo como parte do colapso da Idade de Bronce no antigo Próximo Oriente.

Anthony Snodgrass suxire que a escaseza de estaño e as interrupcións comerciais no Mediterráneo ao redor do 1300 a. C. obrigaron aos ferreiros a buscar unha alternativa ao bronce.[20][21] Existen evidencias nesta época de que varios obxectos de bronce foron reciclados e transformados en armas. Co uso máis difundido do ferro, foi desenvolvida a tecnoloxía necesaria para facer un aceiro inoxidable, facendo que o seu valor baixase. Como resultado, cando houbo estaño dispoñible novamente, o ferro xa gañara a preferencia na produción de armas e ferramentas, sendo barato o suficiente para substituír definitivamente ás ferramentas de bronce fundido.[22] O ferro sendo un material máis resistente e lixeiro, ofrecía vantaxes tecnolóxicas para as civilizacións que o adoptaban.

Porén, traballos arqueolóxicos máis recentes mudaron non soamente a cronoloxía, senón tamén as causas da transición do bronce para o ferro. Alén do que o ferro estaba a ser producido na India dende o 1800 a. C., varios sitios africanos posúen artefactos de ferro dende polo menos 1200 a. C.,[16][23][24] refutando a idea de que houbo unha única descuberta do ferro que despois se difundiu polo mundo.

Na Europa central e occidental, a Idade de Ferro durou desde c. 800 a. C. até c. 1 a. C. aproximadamente, comezando no norte de Europa no 600 a. C. antes da Idade de Ferro romana e chegando ao norte de Escandinavia no 500 a. C. aproximadamente.

Considérase que a Idade de Ferro no antigo Oriente Próximo durou desde o 1200 a. C. (colapso da Idade do Bronce) até o 550 a. C. (ou 539 a. C.), aproximadamente o comezo da historiografía con Heródoto, marcando o final do período protohistórico.

Na China, debido a que a escritura se desenvolveu primeiro, non existe un período prehistórico recoñocible caracterizado pola metalurxia do ferro, e a China da Idade de Bronce pasa case directamente á dinastía Qin da China imperial. A Idade de Ferro na China no contexto da China utilízase ás veces para o período de transición da c. 900 a. C. 100 a. C., durante o cal a metalurxia ferrosa estivo presente, aínda que non fose dominante.

Imperio MauryaCerámica pulida negra do norteCerámica pintada en grisIdade viquingaIdade de Ferro xermánico Idade de Ferro prerromanaItalia romanaCivilización etruscaCultura vilanovensePeríodo Tardío do Antigo ExiptoTerceiro Período Intermedio de ExiptoImperio romanoCultura La TèneCultura de HallstattGrecia clásicaGrecia arcaicaSéculos Escuros gregosImperio Aqueménida

Períodos

editar
 
Mapa mostrando a distribución da cultura Hallstatt e La Tène.      O centro do territorio Hallstatt (sobre o 800 AdC) móstrase en amarelo escuro,      a eventual área de influencia da cultura Hallstatt (sobre o 500 AdC) en amarelo claro.      O centro do territorio da cultura La Tène (450 AdC) móstrase en verde escuro,      a eventual área de influencia da cultura La Tène (sobre o 50 AdC) móstrase en verde claro.

O período da Idade de Ferro divídese en dous:

Na Europa Central, a Idade de Ferro divídese en tres períodos:

Na Alemaña, os historiadores diferencian unha Idade de Ferro Prerromana e outra Romana (Cultura de Jastorf).

Na Península Ibérica a Idade de Ferro remata coa ocupación do territorio polo Imperio Romano.

Europa

editar

A metalurxía do ferro foi introducida en Europa probablemente dende Asia Menor cara ó século X a. C., e estendeuse cara ó norte e o oeste durante os seguintes 500 anos. Considérase comunmente que a Idade de Ferro en Europa remata coa conquista romana.

Europa do leste

editar

A Idade de Ferro comezou en Europa oriental a comezos do I milenio a. C. Na estepa póntico-caspia e o Cáucaso, a cultura de Koban, a cultura de Novocherkassk e a de Chernogorovka marcan a aparición da Idade de Ferro temperá entre o século X a. C. e o século IX a. C.. Contra o 800 a. C. xa se estaba expandindo cara a cultura de Hallstatt a través das migracións tracias-cimerias.

Xunto coas culturas de Chernogorovka e Novocherkassk, no territorio das actuais Rusia e Ucraína asóciase case maioritariamente a Idade de Ferro cos escitas, que a desenvolveron dende o século VII a. C.. A maioría dos restos da súa produción de ferro e industrias metalúrxicas entre os séculos século V a. C. e século III a. C. atopáronse preto de Nikopol (en Kamenskoe Gorodishche), no que se considera a rexión metalúrxica por excelencia da antiga Escitia.[25][26]

Dende a cultura de Hallstatt, a Idade de Ferro desprázase cara ao oeste seguindo a expansión celta do século VI a. C.. En Polonia, a Idade de Ferro chega á cultura lusaciana por esas datas, seguida nalgunhas áreas pola cultura pomerania. Ó longo dos anos, debatéronse as adscricións étnicas de moitas culturas da Idade de Ferro, xa que se adoita considerar que a zona é berce dos pobos xermánicos, bálticos e eslavos.

Europa central

editar

En Europa central, a Idade de Ferro divídese polo xeral en Idade de Ferro Temperá (como a da Cultura de Hallstatt), entre o século IX a. C. e o 450 a. C., e a Idade de Ferro Serodia (como a da Cultura de La Tène), que comezou contra o 450 a. C.. En Alemaña, os historiadores adoitan diferenciar entre unha Idade de Ferro prerromana (La Tène) e outra romana (cultura de Jastorf).

Europa do oeste e sur

editar
 
Unha réplica dun tellado da Idade de Ferro, semellante aos das pallozas do Cebreiro.
Artigo principal: Idade de Ferro británica.

En Italia, é probable que a tecnoloxía do ferro fora introducida por primeira vez pola cultura de Villanova, aínda que esta era propiamente unha cultura da Idade de Bronce. A Idade de Ferro propiamente dita comeza coa civilización dos etruscos, que acabou de súpeto coa conquista da súa última cidade, Volsinii, por parte da nacente República Romana no ano 260 a. C..

Na Península Ibérica atopamos a cultura de Tartessos, seguida cronoloxicamente polos iberos. A influencia dos celtas desprazados nas súas migracións desenvolveron na península unha nova cultura, os celtiberos. Namentres, na actual Francia aparecerían os pobos galos.

Nas illas británicas, a Idade de Ferro durou dende o século V a. C. até a conquista romana, e até ben entrado o século V nas zonas non romanizadas. Nelas atópanse tamén restos de clara influencia celta, o que permite concluír unhas raíces culturais comúns de orixe celta en todo o oeste de Europa. As estruturas defensivas datadas nesa época adoitan ser moi impresionantes, como os broch do norte de Escocia e os castros esparexidos no resto das illas.

Europa do norte

editar
 
Os broch como o de Dun Carloway (Illa de Lewis, Escocia) son construcións da Idade de Ferro serodia.

A Idade de Ferro divídese, segundo os historiadores da zona, nunha Idade de Ferro prerromana e unha Idade de Ferro romana, seguida por un período de migración. O norte de Alemaña e Dinamarca foron dominados pola Cultura de Jastorf, mentres que na zona máis ó sur de Escandinavia atopábase a moi semellante Idade de Ferro Gregan

As primeiras producións de ferro escandinavas facíanse mediante a recolleita manual de mineral de ferro. A península escandinava, Finlandia e Estonia conservan restos arqueolóxicos correspondentes a unha temperá produción de ferro a pequena escala, aínda que resulta imposible datala con seguridade.

Notas

editar
  1. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para idade.
  2. ↑ "The Metal Ages". Encyclopædia Britannica. Consultado o 24 de febreiro do 2025. 
  3. ↑ Waldbaum, Jane C. (1978). "From bronze to iron: the transition from the bronze age to the iron age in the Eastern Mediterranean". Studies in Mediterranean Archaeology (Astroem). 
  4. ↑ Eggert, Manfred (2014). "Early iron in West and Central Africa". En Breunig, P. Nok: African Sculpture in Archaeological Context. Frankfurt, Germany: Africa Magna. pp. 51–59. 
  5. ↑ Holl, Augustin F. C. (6 de novembro de 2009). "Early West African Metallurgies: New Data and Old Orthodoxy". Journal of World Prehistory 22 (4). pp. 415–438. doi:10.1007/s10963-009-9030-6. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Eze–Uzomaka, Pamela. "Iron and its influence on the prehistoric site of Lejja". Academia (University of Nigeria, Nsukka). Consultado o 24 de febreiro do 2025. 
  7. ↑ von Rotteck, K.; Welcker, K.T. (1864). Das Staats-Lexikon: Bd. Das Staats-Lexikon: Enzyklopädie der sämmtlichen Staatswissenschaften für alle Stände : in Verbindung mit vielen der angesehensten Publicisten Deutschlands (en alemán). F. A. Brockhaus. p. 774. Consultado o 24 de febreiro do 2025. 
  8. ↑ Oriental Institute Communications, Issues 13–19, Oriental Institute of the University of Chicago, 1922, p. 55.
  9. ↑ Rehren, Thilo; Belgya, Tamás; Jambon, Albert; Káli, György; Kasztovszky, Zsolt; Kis, Zoltán; Kovács, Imre; Maróti, Boglárka; Martinón-Torres, Marcos; Miniaci, Gianluca; Pigott, Vincent C.; Radivojević, Miljana; Rosta, László; Szentmiklósi, László; Szőkefalvi-Nagy, Zoltán (2013). "5,000 years old Egyptian iron beads made from hammered meteoritic iron" (PDF). Journal of Archaeological Science 40 (12). pp. 4785–4792. Bibcode:2013JArSc..40.4785R. doi:10.1016/j.jas.2013.06.002. 
  10. ↑ Rapp, G.R. (2002). Archaeomineralogy. Natural Science in Archaeology. Springer Berlin Heidelberg. p. 164. ISBN 978-3-540-42579-3. 
  11. ↑ Hummel, R.E. (2004). Understanding Materials Science: History, Properties, Applications, Second Edition. Springer. p. 125. ISBN 978-0-387-20939-5. 
  12. ↑ McClellan, J.E.; Dorn, H. (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Johns Hopkins University Press. p. 21. ISBN 978-0-8018-8360-6. 
  13. ↑ Akanuma, Hideo (2008). "The Significance of Early Bronze Age Iron Objects from Kaman-Kalehöyük, Turkey" (PDF). Anatolian Archaeological Studies 17 (Tokyo: Japanese Institute of Anatolian Archaeology). pp. 313–20. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 26 March 2023. Consultado o 26 de febreiro do 2025. 
  14. ↑ Souckova-Siegolová, J. (2001). "Treatment and usage of iron in the Hittite empire in the 2nd millennium BC". Mediterranean Archaeology 14. pp. 189–93. 
  15. ↑ Tewari, Rakesh (2003). "The origins of Iron Working in India: New evidence from the Central Ganga Plain and the Eastern Vindhyas" (PDF). Antiquity 77 (297). pp. 536–545. doi:10.1017/S0003598X00092590. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 5 de decembro de 2021. Consultado o 26 de febreiro do 2025. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Miller, Duncan E.; Van Der Merwe, Nikolaas J. (1994). "Early Metal Working in Sub-Saharan Africa: A Review of Recent Research". The Journal of African History 35 (1) (Cambridge University Press (CUP)). pp. 1–36. ISSN 0021-8537. doi:10.1017/s0021853700025949. ; Stuiver, Minze; van der Merwe, Nicolaas J. (1968). "Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa". Current Anthropology 9 (1). pp. 54–58. ISSN 0011-3204. doi:10.1086/200878. 
  17. ↑ "How Old is the Iron Age in Sub-Saharan Africa?". homestead.com. 2007-02-19. Arquivado dende o orixinal o 2007-10-13. 
  18. ↑ Alpern, Stanley B. (2005). "Did They or Didn't They Invent It? Iron in Sub-Saharan Africa". History in Africa 32 (Cambridge University Press (CUP)). pp. 41–94. ISSN 0361-5413. doi:10.1353/hia.2005.0003. 
  19. ↑ Milisauskas, Sarunas, ed. (2002). European Prehistory: A Survey. Springer. ISBN 978-0306467936. Arquivado dende o orixinal o 23 de novembro de 2022. 
  20. ↑ Snodgrass, A.M. (1966). Arms and Armour of the Greeks. London: Thames & Hudson. 
  21. ↑ Snodgrass, A.M. (1971). The Dark Age of Greece. Edinburgh: Edinburgh University Press. 
  22. ↑ Theodore Wertime; J.D. Muhly, eds. (1979). The Coming of the Age of Iron. New Haven. 
  23. ↑ McINTOSH, Roderick J. How Old is the Iron Age in Sub-Saharan Africa?, Archaeological Institute of America (1999)(en inglés)
  24. ↑ ALPERN, Stanley B., Iron in Sub-Saharan Africa, 2005. Arquivado 02 de febreiro de 2020 en Wayback Machine.(en inglés)
  25. ↑ Gran Enciclopedia Rusa, 3a edición, entrada sobre "Железный век", dispoñible en liña[Ligazón morta] (en ruso)
  26. ↑ Christian, D., Historia de Rusia, Asia Central y Mongolia, Blackwell Publishing, 1998, p. 141, dispoñible en liña (en inglés)

Véxase tamén

editar

Bibliografía

editar
  • Bakker, Jan David; Maurer, Stephan; Pischke, Jörn-Steffen; Rauch, Ferdinand (2021-08-16). "Of Mice and Merchants: Connectedness and the Location of Economic Activity in the Iron Age". The Review of Economics and Statistics (MIT Press - Journals). pp. 1–14. ISSN 0034-6535. doi:10.1162/rest_a_00902. 
  • Barnes, Gina L. 2001. State Formation in Korea: Historical and Archaeological Perspectives. Curzon, Londres.
  • Chang, Claudia (2017-08-16). Rethinking Prehistoric Central Asia: Shepherds, Farmers, and Nomads. Routledge. ISBN 978-1-315-17369-6. doi:10.4324/9781315173696. 
  • Kim, Do-heon. 2002 Samhan Sigi Jujocheolbu-eui Yutong Yangsang-e Daehan Geomto [Un estudo dos patróns de distribución das machadas de fundición de ferro no período]. Yongnam Kogohak, [Yongnam Archaeological Review] 31:1-29.
  • Lee, Sung-joo. 1998 Silla - Gaya Sahoe-eui Giwon-gwa Seongjang [o auxe e a caída das sociedades Silla e Gaya]. Hakyeon Munhwasa, Seul.
  • Taylor, Sarah. 1989 The Introduction and Development of Iron Production in Korea. World Archaeology 20(3): 422-431.
  • Yoon, Dong-suk. 1989 Early Iron Metallurgy in Korea. Archaeological Review from Cambridge 8(1): 92-99.
  • Duncan E. Miller i N.J. Van Der Merwe, 'Early Metal Working in Sub Saharan Africa' Journal of African History 35 (1994) 1-36.
  • Minze Stuiver i N.J. Van Der Merwe, 'Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa' Current Anthropology 1968.
  • Gordon Childe, Vere. Qué sucedió en la Historia. 1977.
  • Collis, J. La Edad del Hierro en Europa. Labor. 1989.

Outros artigos

editar
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Idade_de_Ferro&oldid=6984324»