Cultura castrexa

A cultura castrexa é unha cultura arqueolóxica do noroeste da Península Ibérica que abranguía as rexións de Galicia, Asturias, norte e centro de Portugal e oeste de León que durou dende os séculos XI ou VI a. C. ata a romanización dos galaicos cara o século I. É a cultura arqueolóxica asociada cos pobos galaicos e ástures.

Cultura castrexa
Castro de Viladonga.
Historia	Historia de Galicia
Cronoloxía	Cronoloxía de Galicia
Categoría	Historia de Galicia
Prehistoria
Prehistoria de Galicia Megalitismo en Galicia Idade de Bronce en Galicia Idade do bronce atlántico Idade de Ferro en Galicia Cultura castrexa

A manifestación máis característica desta cultura é o castro (do latín castrum do que toma o nome), as súas oppidum amuralladas e a produción de espadas, machadas, torques e outros bens de bronce xa dende a Idade do bronce atlántico. A área cultural estendíase cara ao leste ata o río Cares e cara ao sur ata o baixo val do río Douro, tendo como núcleo os vales do río Ave, do río Limia e do río Miño.

Historia

Os inicios desta cultura remóntanse aos dous primeiros séculos do primeiro milenio a. C., na rexión que se estende dende o río Douro ata o Miño, pero pronto se expande ao norte pola costa, e ao leste seguindo os vales fluviais, chegando ás cordilleiras montañosas que separan a costa atlántica da Meseta Central. Foi o resultado da evolución autónoma das comunidades da Idade do bronce atlántico, tralo colapso local da rede atlántica de intercambio de produtos de prestixio.

Final da Idade do bronce atlántico

Véxase tamén: Idade do bronce atlántico.

Idade de Bronce medio c. 1500 a. C. Mostra a localización das estratéxicas minas de estaño.

Dende o río Mondego ata o río Miño, ao longo das zonas costeiras do norte de Portugal, durante os dous últimos séculos do segundo milenio a. C. establecéronse unha serie de asentamentos en lugares altos e ben comunicados, irradiados dende unha zona central ao norte do Mondego, e adoitaban especializarse na produción de metalurxia do Bronce Atlántico: caldeiros, coitelos, vasos de bronce, asadores, garfos, espadas, machadas e xoias relativas a unha elite nobre que celebraba banquetes rituais e que participaba nun ampla rede de intercambio de artigos de prestixio, dende o Mediterráneo ata as Illas Británicas. Estas aldeas estaban moi relacionadas cos asentamentos abertos que caracterizaron a primeira Idade de Bronce, frecuentemente establecidos preto dos vales e das terras agrícolas máis ricas.

Dende principios do primeiro milenio, a rede parece colapsar, posiblemente porque a Idade de Ferro desfasara os produtos atlánticos de estaño e bronce na rexión mediterránea, e a produción a gran escala de artigos metálicos reduciuse á elaboración de machadas e ferramentas, que aínda se atopan enterradas en cantidades moi importantes por toda a costa atlántica europea.

Formación

Casco de Leiro, século X a. C.

Durante a transición do Bronce á Idade de Ferro, dende o Douro ata as costas do norte de Galicia e as rexións centrais de Asturias, o asentamento en lugares fortificados substituíu o antigo modelo de asentamento aberto. Estes primeiros castros eran pequenos (1 ha como máximo), estando situados en outeiros, penínsulas ou outros lugares de defensa natural, normalmente dotados de visibilidade de longo alcance. As defensas artificiais estaban compostas inicialmente por muros de terra, ameas e gabias, que encerraban un espazo interior habitable. Este espazo estaba maioritariamente baleiro, non urbanizado e utilizado para actividades comunitarias, formado por unhas poucas cabanas circulares, oblongas ou cadradas redondeadas, de 5 a 15 metros na súa maior dimensión, construídas con madeira, materiais vexetais e barro, ás veces reforzadas con muros de pedra. A principal característica interior destas cabanas multifuncionais era a lareira circular ou cuadrangular, e que condicionaba os usos dos demais espazos da estancia.

En esencia, a principal característica deste período formativo é a asunción por parte da comunidade dunha autoridade maior a costa das elites, reflectida na menor importancia da produción de artigos de prestixio, mentres que o colectivo investiu importantes recursos e man de obra nos espazos comunais e nas defensas.

Expansión

Reconstrución dunha vivenda no castro de Santa Trega.

Dende principios do século VI a. C. estes asentamentos comezan a expandirse e comezan a fundarse centos de novos castros, mentres que algúns pequenos máis antigos foron abandonados por novas localizacións, véxanse os castros de Neixón. Tal é a expansión dos castros nesta época que moitos historiadores consideran este o século de inicio da cultura castrexa como tal.

Estes novos asentamentos fundáronse preto dos vales, nas proximidades das terras de cultivo máis ricas e estaban xeralmente protexidos por varias liñas de defensa, compostas por murallas, gabias e muros de pedra sólida, probablemente construídas non só como aparello defensivo senón tamén como característica que pode conferir prestixio á comunidade. Ás veces, atopáronse restos humanos en cistas baixo os muros, o que implica algún tipo de ritual protector fundacional.

Non só creceu o número de asentamentos durante este período, senón tamén o seu tamaño e densidade. En primeiro lugar, as antigas casetas familiares foron frecuentemente substituídas por grupos de vivendas familiares, compostos xeralmente por unha ou varias vivendas con lareira, máis hórreos redondos e pendellos e talleres alongados ou cadrados. Ao mesmo tempo, estas casas e grupos tendían a ocupar a maior parte da estancia interna dos castros, reducindo os espazos libres comunitarios, que á súa vez serían substituídos por outras instalacións como saunas, salóns comunitarios e forxas compartidas.

Aínda que a maioría das comunidades deste período tiñan na súa maioría economías illadas autosuficientes, un cambio importante foi o retorno do comercio co Mediterráneo por parte da entón independente Cartago, unha próspera potencia do Mediterráneo occidental. Os comerciantes cartaxineses traían importacións de viño, vidro, cerámica e outros bens a través dunha serie de emporium, postos comerciais que ás veces incluían templos e outras instalacións. Ao mesmo tempo, o rexistro arqueolóxico amosa, a través do achado de grandes cantidades de fíbulas, alfinetes, pinzas para a extracción do cabelo, colgantes, pendentes, torques, pulseiras e outros obxectos persoais, a importancia permanente da aparencia estética do individuo. Aínda que o rexistro arqueolóxico da Idade de Ferro castrexa suxire unha sociedade moi igualitaria, estes achados implican o desenvolvemento dunha clase privilexiada con mellor acceso aos artigos de luxo.

• 
  Porta monumental de San Cibrao de Las.
• 
  Pozo de San Cibrao de Las.
• 
  Castro de Santa Trega.
• 
  Vivenda reconstruída do castro de Santa Trega.
• 
  Rúa na citania de Briteiros.
• 
  Casa grande comunitaria na citania de Briteiros.

Núcleos urbanos

Extensión e xeografía da cultura castrexa, xunto con localización das oppida principais (elaborado a partir de J. Rodríguez Corral, A Galicia Castrexa).

A partir do século II a. C., sobre todo no sur, algúns dos castros convertéronse en cidades fortificadas semiurbanas, oppidum; cidades, con poboacións duns poucos miles de habitantes, como a cividade de Bagunte (50 ha), Briteiros (24 ha), Sanfins (15 ha) e San Cibrao de Las (20 ha) ou Santa Tegra (15 ha); algunhas delas eran aínda máis grandes que as cidades, Bracara Augusta e Lucus Augusti, que Roma estableceu un século despois.

Estas cidades ou cidadelas caracterizáronse polo seu tamaño e polas características urbanas, como rúas pavimentadas equipadas con canles para a drenaxe de augas pluviais, depósitos de auga potable e evidencias de planificación urbana. Moitos deles tamén presentaban un espazo amurallado interior e superior, relativamente amplo e escasamente urbanizado, denominado acrópole polos estudosos locais. Estes oppida estaban polo xeral rodeados de gabias concéntricas e muros de pedra, ata cinco en Briteiros, ás veces reforzados con torres. As portas destes oppida facíanse monumentais e con frecuencia tiñan esculturas de guerreiros.

As zonas de vivenda dos oppida eran frecuentemente amuralladas, con cociñas, pendellos, hórreos, talleres e salas de estar ordénase arredor dun patio interior empedrado, ás veces equipado con fontes, desaugadoiros e pozos.

A cividade de Bagunte foi unha das cidades máis grandes con 50 hectáreas de extensión. As cidades estaban rodeadas por varios castros máis pequenos, algúns dos cales puideron ser postos defensivos, como castro de Laundos, que probablemente foi un posto avanzado da cividade de Terroso. En Braga existe un topónimo de cividade, cidadela establecida por Augusto, aínda que non hai achados arqueolóxicos a parte dun antigo nome parroquial e termas prerromanas. Bracara Augusta converteuse máis tarde na capital da provincia romana da Gallaecia, que abarcaba todas as terras que antes formaron parte da cultura castrexa.

• 
  Citania de Sanfins.
• 
  Castro de Elviña.
• 
  Pozo de reserva do castro de Elviña.
• 
  Núcleo familiar da cividade de Terroso.
• 
  Planta da cividade de Terroso.
• 
  Oppidum de San Cibrao de Las.

Era romana

Estela de Crecente. Lápida de Apana Ambolli, muller dos Celtici Supertamarici, do castro de Miobri. A inscrición di: "Apana Ambolli F(illia) Celtica Svpertam(arica) [Castello] Miobri An(orum) XXV H(ic) S(itus) E(st) Apanvs Fr(ater) F(aciendum) C(uravit)".

O primeiro encontro de Roma cos habitantes dos castros e cividades foi durante as guerras púnicas, cando os cartaxineses contrataron mercenarios locais para loitar contra Roma no Mediterráneo e en Italia.^{[Cómpre referencia]}

Máis tarde, os galaicos apoiaron aos lusitanos que loitaban contra os romanos e, como resultado, o xeneral romano Décimo Xunio Bruto Galaico dirixiu unha expedición de castigo exitosa ao norte no 137 a. C. a vitoria que celebrou en Roma outorgoulle o título de Callaicus “Galaico”. Durante o século seguinte, Gallaecia aínda foi teatro de operacións de Perperna (73 a. C.), o propio Xulio César (61 a. C.) e os xenerais de Augusto (29-19 a. C.) que despoboaron varios castros ao norte de Portugal. Pero só despois de que os romanos derrotasen aos ástures e cántabros no ano 19 a. C. é evidente, a través de inscricións, numismática e outros achados arqueolóxicos, a submisión dos poderes locais a Roma.

Mentres que o século I a. C. representa unha época de expansión e madurez para a cultura castrexa, baixo a influencia romana e coa economía local aparentemente impulsada máis que obstaculizada polo comercio e as guerras romanas, durante o século seguinte o control dos romanos pasou a ser político e militar, por primeira vez en máis dun milenio establecéronse novos asentamentos non fortificados nas chairas e vales ao tempo que se abandonaban numerosos castros.

As reformas flavias da dinastía Flavia (segunda metade do século I), coa modificación na estrutura social e económica. A partir de aquí comezaría o denominado período galaicorromano. Moitos castros abandónanse en favor das villae, aínda que outros continúan a ser habitados, mais moi influenciados pola cultura romana. Entre os castros que continúan ata fins do Imperio atópanse o de Fazouro e o de Viladonga.

A cultura sufriu unha certa transformación, como consecuencia da conquista romana e da formación da provincia romana de Gallaecia, no corazón da área cultural castrexa; no século II a maioría dos castros e oppida foran abandonados ou reutilizados como santuarios ou lugares de culto, pero algúns outros continuaron sendo ocupados ata o século V, cando os suevos xermánicos se estableceron na Gallaecia.

Economía

Mentres que a economía da Idade de Bronce estaba baseada na explotación e exportación de recursos minerais locais, estaño e cobre e na produción en masa e distribución de longo alcance de artigos de prestixio, a economía da Idade de Ferro estaba baseada nunha economía de bens de necesidade, a maioría dos artigos e producións eran obtidos in situ, ou eran intercambiados nun comercio de curto alcance.

Nas zonas costeiras do sur a presenza de comerciantes mediterráneos a partir do século VI a. C., tería ocasionado un aumento da desigualdade social, traendo moitas importacións (cerámica fina, fíbulas, viño, vidro e outros produtos) e innovacións tecnolóxicas, como os muíños de granito, que se fundirían coas tradicións locais atlánticas.

A antiga presenza militar romana no sur e leste da Península Ibérica desde o século II a. C. tería reforzado o papel das elites guerreiras autóctonas, con mellor acceso aos artigos de prestixio e importacións locais.

No que toca ao comercio, a nivel interior intercambiábanse metais, cerámica, mariscos e é posíbel que se utilizase (segundo Estrabón^{[Cómpre clarificar]}) un certo tipo de moeda, consistente en pezas recortadas en prata. No apartado do comercio exterior, exportáronse metais ao sur da Península Ibérica, importándose cerámicas de luxo, contas de vidro e outros obxectos de valor.

Alimentación

A palinoloxía confirma a Idade de Ferro como un período de intensa deforestación en Galicia e no norte de Portugal, con prados e campos que se expanden a costa dos bosques. Usando tres tipos principais de ferramentas, arados, fouces e aixadas, xunto con machadas para cortar madeira, os castros cultivaban unha serie de cereais: (trigo, millo ou paínzo, posiblemente tamén centeo) para cocer o pan, así como avea e cebada que tamén cultivaban, usado para a produción de cervexa. Tamén cultivaban feixóns, chícharos e repolos e liño para a produción de tecidos e roupa; recollíanse outros vexetais como ortigas e agróns. Atopáronse grandes cantidades de landras acumuladas na maioría dos castros, xa que se usaban para a produción de pan unha vez tostadas e trituradas en muíños de pedra.

Castro de Baroña.

O segundo piar da economía local foi a gandaría. Os galaicos criaban gando para a produción de carne, leite e manteiga; tamén usaban bois para arrastrar carros e arados, mentres que os cabalos usábanse principalmente para o transporte humano. Tamén criaban ovellas e cabras, para carne e la, e porcos para carne. Os animais salvaxes como cervos ou xabarís eran frecuentemente perseguidos. Nas zonas costeiras, a pesca e a recollida de marisco eran actividades importantes: Estrabón escribiu que a xente do norte de Iberia utilizaba barcos feitos de coiro, probablemente semellantes aos currachs irlandeses e aos coracles galeses, para a navegación local. Os arqueólogos atoparon anzois e pesos para as redes, así como restos de peixes en mar aberto, o que confirma que os habitantes das zonas costeiras eran pescadores, como demostra o achado de dúas piraguas da época castrexa no río Limia, preto de Lanheses, feitas en madeira de carballo entre os séculos IV e II a. C.

Metalurxia

Fíbula de Braganza, século III a. C.

A minaría era parte íntegra da cultura, e atraía a comerciantes mediterráneos, primeiro fenicios, despois cartaxineses e romanos. O ouro, o ferro, o cobre, o estaño e o chumbo eran os minerais extraídos máis comúns. A metalurxia castrexa refinaba os metais dos minerais e fundíaos para fabricar diversas ferramentas. O metal máis traballado segue a ser o bronce: caldeiros con asas (en ocasións decoradas), puntas de lanza, empuñaduras de puñais de entenas, coitelos, aneis, contas de colar,... Tamén apareceron algúns restos de ferro.

Durante os primeiros séculos do primeiro milenio a. C., o bronce era o metal máis utilizado. Os principais produtos inclúen ferramentas (fouces, aixadas, arados, machados), artigos domésticos (coitelos e caldeiros) e armas (espadas de antenas, puntas de lanza). Durante a Idade de Ferro inicial, os artesáns locais deixaron de producir algúns dos artigos máis característicos da Idade de Bronce, como a lingua de carpa, as espadas con forma de folla e de estoque, machadas de dobre anel, coirazas e a maioría das xoias. A partir desta época, a cultura castrexa desenvolve xoias de tipo Hallstatt, pero cunha marcada influencia mediterránea, sobre todo na produción de xoias femininas. Coñécense uns 120 torques de ouro, producidos en tres estilos rexionais principais que con frecuencia teñen terminais grandes e baleiros, que conteñen pedras pequenas que lles permitían tamén ser usados ​​como cascabeles. Outros artefactos metálicos inclúen espadas e coitelos con empuñadura de antena, cascos montefortinos con decoración local e machados sacrificiais ou votivos con representacións de complexas escenas de sacrificios (similares á clásica suovetaurilia), con torques, caldeiros, armas, animais de diversas especies e motivos de cordas. De entre as armas destacan as espadas ou puñais "de antenas".

Os motivos decorativos inclúen rosetas, trísceles, esvásticas, espirais, entrelazados, así como motivos de palmeiras, espiñas e cordas, moitos dos cales foron tallados nas igrexas románicas, e aínda se utilizan hoxe na arte popular local e en artigos tradicionais de Galicia, Portugal e norte de España. Estes mesmos motivos tamén foron moi utilizados na decoración en pedra. A escultura castrexa tamén revela que estas figuras eran talladas en artigos de madeira, como cadeiras, e tamén tecidas nas roupas.

• 
  Espadas de antenas, século I a. C.
• 
  Machada de Cariño.
• 
  Machada do Deza.
• 
  Cabeza de bronce do castro Bergidum.
• 
  Estatua de bronce do deus Mercurio.
• 
  Falera romana do castro de San Millao.

Arte

Ourivaría

A ourivaría castrexa ou do bronce atlántico ten as súas raíces nos comezos da Idade de Bronce e foi recibindo influencias centroeuropeas e mediterráneas. As alfaias máis características son os torques, as brazaletes e as arracadas, tamén diademas, amuletos e colares articulados.

• 
  Arracadas do tesouro de Bedoya.
• 
  Diadema de Moñes.
• 
  Pulseira galaica de bronce.
• 
  Arracada de Vilar de Santos.
• 
  Fíbula do castro de Las Labradas, en Arrabalde, Zamora.

Torques

Artigo principal: Torque (colar).

A interpretación máis estendida considera este obxecto un adorno persoal de pescozo, masculino e de propiedade individual. Inda que investigacións máis actuais poden indicar que tiveran tamén certos usos comunitarios como a ofrenda e símbolo ritual: A existencia de múltiples pezas de bronce, onde se reitera o uso de torques, caldeiros, machadas, animais e os trenzados como parte principal do sacrificio, fai entrever un uso social que ía máis aló da vestimenta. Inda que o uso pola clase militar ven evidenciada polas estatuas de guerreiros galaicos nas que o torque ven representado nos pescozos dos guerreiros con casco e escudo.

Así como os torques serían unha expresión de poder relacionada con determinados guerreiros tamén no resto de Europa, os bronces con motivos de torques de sacrificios sería unha particularidade do Noroeste peninsular.

• 
  Torque de Burela.
• 
  Torques de Langreo.
• 
  Torques atopados en Cangas de Onís.
• 
  Torque do castro de Xanceda.
• 
  Torque ártabro.
• 
  Torque castrexo de Portugal.
• 
  Torque de Santa Tegra.
• 
  Torque do tesouro de Foxados.

Escultura

Estatuas sedentes, século I. Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense.

Se ben o uso da pedra para as construcións é unha vella tradición na cultura castrexa, que data do primeiro milenio a. C., a escultura só se fixo habitual a partir do século II a. C., especialmente na metade sur do territorio, asociada ás oppida. Producíronse catro tipos principais, todos eles en pedra granítica:

• Estatuas de guerreiros: adoitan representar a un guerreiro masculino en pose de pé, levando preparados unha espada curta e unha caetra (pequeno escudo local), e con gorra ou casco, torque, viriae (pulseiras) e camisa, saia e cinto. Atopáronse estas figuras en Portugal, Ourense e Pontevedra. As hipóteses sobre a súa significación son moitas e diversas: podería tratarse de estatuas funerarias, honoríficas, heroes divinizados,...
• Estatuas sedentes: adoitan representar o que se considera un deus sentado nun trono decorado, con viriae ou pulseiras e sostendo unha cunca ou un pote. Aínda que os motivos son autóctonos, o seu modelo é claramente mediterráneo; con todo, a diferenza das galaicas, as estatuas sentadas ibéricas adoitan representar deusas. Tamén se coñecen algunhas estatuas de divindades femininas que representan a unha muller espida que só levaba un torque, como as estatuas dos guerreiros masculinos.
• Cabezas humanas: semellantes ás têtes coupées de Francia;  representan cabezas mortas, e normalmente estaban situadas en muros de antigos castros, e aínda se atopan reutilizadas preto deles. A diferenza de todos os outros tipos, estes son máis comúns no norte.
• Cabezas zoomorfas: Encontráronse en toda a zona sur do país. Na maioría dos casos non é doado saber que animal queren representar. Hai algunhas seguras de porcos e outras semellan ofidios, cans, cabras, touros ou ovellas. Poderían cumprir un papel protector do gando.

• 
  Cabeza de Rubiás.
• 
  Cabeza de Armeá.
• 
  Ídolo feminino, Castro de San Cibrao de Las.
• 
  Estatua de guerreiro galaico.
• 
  Escultura sedente con tríscele nunha cadeira, Museo de Ourense.
• 
  Cabeza cortada castrexa.
• 
  Torso de guerreiro galaico. Museo de Ourense.

Representacións arquitectónicas

Nas representacións arquitectónicas hai moitos exemplos debuxos e patróns castrexos. As casas dos oppida do sur de Galicia e do norte de Portugal conteñen con frecuencia elementos arquitectónicos gravados con motivos xeométricos propicios: rosetas, tríscele, rodas ,espirais, esvásticas, deseños cordados e entrelazados, entre outros.

• 
  Tríscele do castro de Castromao.
• 
  Selección gravados do castro de Santa Trega.
• 
  Tríscele da Guarda.
• 
  Castro de Santa Trega.
• 
  Castro de Santa Trega.

Saunas castrexas

Artigo principal: Sauna castrexa.

É unha construción megalítica cunha estrutura e funcionalidade específicas: son pequenos, con distribución axial, un forno, a continuación unha cámara, logo unha antecámara e finalmente un recinto sen teito no que hai unha pía á que chega unha canle de auga. A chamada pedra formosa separa a cámara da antecámara, estas eran lousas elaboradas e esculpidas ás veces cun alto nivel de acabados. Pénsase que puideron obedecer algún tipo de ritual ao baño de vapor, despois algunhas continuaron sendo usadas nos tempos romanos sufrindo ampliacións e cambios para novos usos termais.

• 
  Pedra Formosa do castro das Eiras.
• 
  Habitáculo con forno no castro de Punta dos Prados.
• 
  Pedra formosa da citania de Briteiros.
• 
  Sauna castrexa de Santa María de Galegos, Barcelos.
• 
  Pedra formosa da citania de Briteiros.

Cerámica

Artigo principal: Cerámica castrexa.

A cerámica producíase localmente nunha variedade de estilos, aínda que as persoas máis ricas tamén posuían produtos mediterráneos importados. A cerámica máis rica producíase no sur, desde as Rías Baixas en Galicia ata o Douro, onde a decoración foi frecuentemente estampada e incisa en vasos e caldeiros. Os patróns empregados a miúdo revelaban a cidade onde se producían.

• 
  Cerámica da cividade de Terroso.
• 
  Debuxos cerámicos en Terroso.

Sociedade

No século I, máis de 700.000 persoas vivían na zona principal da cultura castrexa, en castros e vilas. Os galaicos do norte (lucenses) estaban divididos en 16 pobos ou tribos: Lemavi, Albiones, Cibarci, Egivarri Namarini, Adovi, Arroni, Arrotrebae, Celtici Neri, Celtici Supertamarci, Copori, Celtici Praestamarci, Cileni, Seurri, Baedui . Os Ástures dividíronse en Augustani e Transmontani, que comprenden 22 pobos: Gigurri, Tiburi, Susarri, Paesici, Lancienses, Zoelae , entre outros. Os galaicos do sur (bracareses), que comprendían a área das cidades, estaban compostos por 24 cidades: Helleni, Grovi, Leuni, Surbi, Bracari, Interamnici, Limici, Querquerni, Coelerni, Tamagani, Bibali, Callaeci, Equasei, Caladuni.

Cada populi ou civitas estaba composta por unha serie de castella, cada unha comprendendo un ou máis castros ou oppida, por si só un xefe político autónomo, probablemente baixo a dirección dun xefe ou un senado. Baixo a influencia romana as tribos ou populi ascenderon aparentemente a un papel principal, a costa das entidades menores. Dende o comezo da nosa era coñécense algunhas inscricións latinas onde algúns individuos se declaran princeps ou ambimogidus de certo populi ou civitas.

Ritos funerarios

Os ritos funerarios son na súa maioría descoñecidos agás en poucos lugares, como na cividade de Terroso, onde se practicaba a cremación. Debido a falta de outras evidencias considérase que esta puido ser unha das prácticas máis xeralizadas.

Lingua

Artigos principais: Lingua galaica, Linguas célticas, Linguas goidélicas e Topónimos célticos en Galicia.

Interpretación das principais áreas lingüísticas na Península Ibérica, c. 300 a. C.

Grazas aos estudos onomásticos e epigráficos que chegaron aos nosos días, considérase que no noroeste da Península falábase un tipo de lingua céltica pertencente as goidélicas, denominada actualmente lingua galaica. Inda así existe tamén rexistro de onomástica indoeuropea ou propia, quizais da Idade do bronce atlántico, que puido coexistir coa celta e posteriormente coa romanización e latinización.

Onomástica

Toponimia

O nome dalgúns dos castros e oppidas coñécese a través da declaración de orixe de persoas mencionadas en epitafios e inscricións votivas latinas (Berisamo, Letiobri, Ercoriobri, Louciocelo, Olca, Serante, Talabriga, Aviliobris, Meidunio, Durbede, ... ), a través dos epítetos de Deuses locais nos altares votivos ( Alaniobrica, Berubrico, Aetiobrigo, Viriocelense, ... ), e o testemuño de autores e xeógrafos clásicos, como Estrabón, Tolomeo e fundamentalmente Plinio, ( Adrobrica, Ebora, Abobrica, Nemetobriga, Brigantium, Olina, Caladunum, Tyde, Glandomirum, Ocelum, ... ). Algúns nomes pódense inferir dos topónimos modernos, como os que conteñen unha evolución do elemento celta brigs que significa "outeiro" é caracteristicamente ligado aos antigos castros (Tragove, O Grove < Ogrobre, Canzobre < Caranzobre , Cortobe, Lestrove, Landrove, Iñobre, Maiobre ...) Aproximadamente a metade dos topónimos prelatinos da Gallaecia romana eran celtas, mentres que o resto eran do indoeuropeo occidental, ou ben topónimos mixtos entre ambos.

Antroponimia

Inscrición latina de Lugo " Vecius Veroblii F(ilius) Prince(ps) ... Cit(...) C(astello) Circine An(norum) LX (...)o Veci F(ilius) Princeps Co(...) ".

Sobre os nomes persoais locais coñécense menos de douscentos, moitos dos cales tamén están presentes ben na Lusitania, ben entre os ástures, ben entre os celtiberos. Aínda que moitos deles teñen unha segura etimoloxía céltica, frecuentemente relacionada coa guerra, a fama ou o valor, outros mostran a preservación de /p/ e, por iso, probablemente sexan máis lusitanos que propiamente celtas; en todo caso, moitos nomes poderían ser celtas ou lusitanos, ou mesmo pertencer a outra lingua local indoeuropea. Entre os nomes máis frecuentes atópanse Reburrus, Camalus (relacionado co irlandés antigo cam 'batalla, encontro'), Caturus (do celta katu "loita"), Cloutius (do celta klouto "sona", cos derivados Clutamus e Cloutaius "moi famoso", e o composto Vesuclotus "o que ten boa fama"), Medamus, Boutius, Lovesius, Pintamus, Ladronus, Apilus, Andamus (quizais do celta e-amo "o máis debaixo"), Bloena, Aebura / Ebura, Albura, Arius, Caelius e Caelicus (do celta kaylo "presaxio"), Celtiatis, Talavius​​ e Viriatus entre outros.

Un certo número de nomes persoais son tamén exclusivos de Gallaecia, entre estes Artius (do celta arktos "oso"), Nantia e Nantius (do celta nant "loita"), Cambavius ​​(do celta kambo "dobrado"), Vecius (probablemente do celta weik "loita"), Cilurnius (do celta kelfurn "caldeiro"), Mebdius, Coralius (koro "exército"), Melgaecus (hmelg "leite"), Loveius, Durbidia, Lagius, Laucius, Aidius (do celta aidu "lume"), Balcaius; e os compostos Verotius, Vesuclotus, Cadroiolo, Veroblius, entre outros nomes compostos e derivados.

Aínda que non existe un rexistro directo da lingua falada por ningún dos pobos da antiga Gallaecia, pódese recuperar algunha información lingüística mediante a análise dos nomes (nomes persoais, nomes de divindades, etnónimos e topónimos) Inscricións latinas e en fontes gregas e latinas antigas. Estes nomes acreditan a presenza de falantes dunha lingua celta nesta zona, pero tamén hai nomes doutras orixes.

Eugenio R. Luján Martínez, The Language(s) of the Callaeci.

Patronímicos

" Latronius Celtitati F(illius) H(ic) S(itus) E(st) ". Estela de Verín.

Unha das características dos pobos da cultura castrexa (galaicos e ástures occidentais) é a súa fórmula onomástica. Mentres que a fórmula onomástica entre os celtiberos adoita estar composta por un nome de pila seguido dun patronímico expresado como xenitivo, e ás veces unha referencia á gens, o nome completo do pobo castrexo compúxose así:

Nome + Patronímico (xenitivo) + [referencia opcional ao populi ou nación (nominativo)] + 'castello' ou a súa forma curta '>' + orixe da persoa = nome do castro (ablativo)

Así, un nome como "Caeleo Cadroiolonis F Cilenvs > Berisamo" significaría: Cailios fillo de Cadroyolo, cileno, do castro chamado Berisamos. Coñécense outros patróns antroponímicos similares referidos principalmente a persoas nacidas nas rexións situadas entre os ríos Navia en Asturias e Douro en Portugal entre elas:

• Nicer Clvtosi > Cariaca Principis Albionum: Nicer era fillo de Clutosius, de (o castro coñecido como) Cariaca, príncipe dos albións.
• Apana Ambolli F Celtica Supertam(arica)> [---]obri: Apana filla de Ambollus, un celta supertamarco, de (o castro coñecido como) [-]obri.
• Anceitvs Vacci F Limicvs > Talabric(a): Ancetos fillo de Vaccios, límico, de (o castro coñecido como) Talabriga.
• Bassvs Medami F Grovvs > Verio: Bassos era fillo de Medamos, grovio, de (o castro coñecido como) Verio.
• Ladronu[s] Dovai Bra[ca]rus Castell[o] Durbede: Ladronos fillo de Dovaios, un brácaro, do castro de Durbede.

Teonimia

" Lvcvbv Arqvien(obu) Silonivs Silo Ex Voto " Ara á Lugus de Rábade.

O panteón relixioso era extenso e incluía deuses locais e panceltas. Entre os segundos o máis relevante foi Lugus do que se coñecen 5 inscricións dedicadas, cuxo nome se expresa con frecuencia como dativo plural (Lugubo, Lucuobu). Os altares votivos que conteñen esta dedicatoria adoitan presentar tres ocos para agasallos ou sacrificios. Outras divindades paneuropeas inclúen Bormanicus (un deus relacionado coas fontes termais), as Matres, e Sulis ou Suleviae ( Suleis Nantugaicis ).

Máis numerosas son as inscricións votivas dedicadas aos autóctonos: Cosus, Bandua, Nabia e Reue. Centos de inscricións latinas sobreviviron con dedicatorias a deuses e deusas. Os achados arqueolóxicos, como machados cerimoniais decorados con escenas de sacrificios de animais, xunto coas esculturas de cabezas cortadas e os testemuños de autores clásicos, confirman o sacrificio cerimonial de animais, e probablemente inclúen sacrificios humanos tamén, como entre os galos e os lusitanos.

O maior número de divindades indíxenas que se atopan en toda a Península Ibérica localízase nas rexións galaica e lusitana e desbotáronse os modelos que propoñían un panteón fragmentado e desorganizado, xa que o número de divindades que se presentan é similar ao doutros pobos celtas de Europa e do resto civilizacións antigas.^{[Cómpre referencia][Cómpre clarificar]}

Cosus

" Cosov Daviniago Q(uintus) V() C() Ex Voto ". Ara a Cosus de Sada.

Cosus, unha divindade masculina, era adorada nas zonas costeiras onde habitaban os celtas, dende a comarca de Aveiro ata o norte de Galicia, pero raramente no interior, a excepción da comarca do Bierzo, onde se lle atribuíu este culto á coñecida chegada de mineiros galaicos, sobre todo dos Celtici Supertamarici. Esta divindade non foi rexistrada nas mesmas áreas que as de Bandua, Reue e Nabia, e Bierzo segue o mesmo patrón que na costa. Dende o punto de vista teonímico, isto suxire algunhas diferenzas etnoculturais entre a costa e as zonas do interior. Con excepción do pobo grovii, Pomponius Mela afirmou que todos os populis eran celtas e alí non se adoraba a Cosus. Plinio tamén rexeitou que os grovii fosen celtas, consideraba que tiñan orixe grega.

Bandua

Bandua está estreitamente asociado co Marte romano e é adorado con menos frecuencia polas mulleres. A natureza relixiosa de Cosus tiña moitas semellanzas coa de Bandua. Bandua tiña un carácter bélico e defensor das comunidades locais. O culto a estes dous deuses non se superpoñen senón que se complementan, ocupando a práctica totalidade do territorio occidental da Península Ibérica. Apoiando a idea, non se atoparon probas de ningunha muller que adorase en ningún dos monumentos dedicados a Cosus. Os xacementos de Cosus atópanse preto de asentamentos, como en Sanfins e no castro de Elviña.

Nabia

Fonte de Nabia de Braga.

Nabia tiña dobre advocación, un masculino e outro feminino. A Nabia suprema está relacionada con Xúpiter e outra encarnación da divindade, identificada con Diana, Xuno ou Victoria ou outras do panteón romano, vinculadas á protección e defensa da comunidade ou á saúde, riqueza e fertilidade. Bandua, Reue, Arentius - Arentia , Quangeius , Munidis , Trebaruna , Laneana e Nabia, adorados no corazón da Lusitania, desaparecen case por completo fóra do límite cos vettones.

Bandua, Reue e Nabia foron venerados no núcleo da Lusitania (incluíndo o norte de Estremadura ata Beira) e chegando a Galicia interior, a difusión destes deuses por todo o interior amosa unha continuidade cultural coa Lusitania central.

Estudo da cultura castrexa

O estudo e investigación da cultura castrexa conta con máis de cen anos de evolución. O iniciador foi Martins Sarmento a finais do século XIX. O seu labor foi continuado pola Sociedade Martins Sarmento e posteriormente por José Leite de Vasconcelos e mailo seu museo, o Instituto de Antropologia Mendes Corrêa e a Sociedade Portuguesa de Antropologia e Etnologia que é quen establece as primeiras comunicacións cos arqueólogos galegos entre os que destacaba Florentino López Cuevillas.

Galería de imaxes

• 
  Detalle do Castro de Troña, na parroquia de Pías, Ponteareas.
• 
  Vivendas de Castromao.
• 
  Castro de Baroña.
• 
  Castro de Esposende.
• 
  Cividade de Terroso.
• 
  Castro de Borneiro no concello de Cabana de Bergantiños.
• 
  Detalle de escavación no Castro das Grobas.
• 
  Castro de Coaña.

Véxase tamén

Bibliografía

• Caamaño Gesto, José Manuel (2007). A Gran Historia de Galicia. Cultura Castrexa (Volume 1: Ocupación do territorio e cultura material). A Coruña: La Voz de Galicia. ISBN 978-84-96931-00-8. 
• Calo Lourido, Francisco (1997). A cultura castrexa. Vigo: Promocións Culturais Galegas / A Nosa Terra. ISBN 84-89138-71-0. 
• García Quintela, Marco Virgilio (2006). Soberanía e santuarios na Galicia castrexa. Noia: Editorial Toxosoutos. ISBN 84-96259-90-0. 
• Marques da Silva, António José (2012). Vivre au-delà du fleuve de l'Oubli. Portrait de la communauté villageoise du Castro do Vieito au moment de l'intégration du NO de la péninsule ibérique dans l'orbis Romanum (estuaire du Rio Lima, NO du Portugal). Volume 2342 de British Archaeological Reports International Series (en francés). Oxford: Archaeopress. ISBN 9781407309255. 
• Peña, Antonio de la (2003). Prehistoria, castrexo e primeira romanización. Vigo: Promocións Culturais Galegas / A Nosa Terra. ISBN 84-96203-29-8. 
• Vázquez Varela, José Manuel; García Quintela, Marco Virgilio (1998). A vida cotiá na Galicia castrexa. Santiago de Compostela: Universidade Santiago de Compostela. ISBN 84-8121-662-3. 

Outros artigos

• Castro
• Castros de Galicia
• Castros de Asturias
• Castros de Portugal
• Castros de León
• Cerámica castrexa

Ligazóns externas

• e-Castrexo Publicación electrónica da Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga para a divulgación da cultura castrexa (En galego, castelán e inglés).
• De la Peña Santos, Antonio. El primer milenio a. C. en el área gallega: Génesis y desarrollo del mundo castreño a la luz de la arqueología.
• Breve glosario dun posible idioma celta galaico.^{[Ligazón morta]}
• Protección dos xacementos megalíticos.
• André Pena Graña. Treba y Territorio (USC 2004)