Wikipedia

Sombras chinesas

(Redirección desde «Teatro de sombras»)

O teatro de sombras, tamén chamado teatro de sombras chinesas ou simplemente sombras chinesas[1], é unha antiga forma de contar historias e entreter que usa monicreques que se manteñen entre unha fonte de luz e unha pantalla translúcida, unha tea ou gasa. As marionetas inclúen ás veces cor e outros detalles e acádanse varios efectos movendo os monicreques e a fonte de luz, como que parezan camiñar, bailar, loitar, asentir ou rir.

Representación indonesia (wayang) de teatro de marionetas de sombras
Figuriñas sirias de finais do XIX
Representación contemporánea para público infantil, con luz diúrna

O teatro de sombras tanto para nenos como para adultos é popular en varias culturas. Ten unha longa historia en Asia, especialmente no Sueste, como en Indonesia, Malaisia, Tailandia, Camboxa, China, India, Irán e Nepal. Tamén ten tradición en Exipto, Turquía, Siria, Grecia, Alemaña, Francia, Estados Unidos etc.[2][3][4][5]

Historia editar

Obra de Walter Ruttmann Lichtspiel Opus I de cine abstracto alemán, inspirado no teatro de sombras (1921)

O teatro de sombras desenvolveuse a partir de espectáculos nocturnos con escenas pintadas nun pano grande e acompañadas de cancións; alumeábanse con lámpadas de aceite ou candeas. Esta arte orixinouse en Asia Central no primeiro milenio a.C.[2][3][6][7] Ao redor do 200 a.C. as figuras con roupas son substituídas por monicreques nos espectáculos indios de tholu bommalata detrás dunha fina pantalla con marionetas planas translúcidas de cores. Os monicreques están retroiluminados; mentres as mans e os brazos se manipulan con bastóns, as pernas oscilan libremente desde o xeonllo.[8]

Hai poucas mencións de actividade teatral no Oriente Medio entre os séculos III e XIII, tamén logo da conquista islámica da rexión.[9] Probabelmente a moda chegou após as invasións mongolas, e incorporou innovacións locais polo século XVI. Tampouco hai mencións na literatura islámica de Irán, pero si moita literatura no impero Otomán do século XIX.

Os monicreques de silueta teñen tamén unha longa historia en Europa.[10] Cando os mercantes europeos navegaban na procura de rutas marítimas cara á India e a China, axudaron a difundir aquelas artes culturais e de entretemento popular en Europa. O teatro de sombras popularizouse en Francia, Italia, Gran Bretaña e Alemaña no século XVII. En Francia, o xogo de sombras anunciábase como ombres chinoises, mentres que noutros lugares se chamaban magic lantern (lanterna máxica).[11] Goethe axudou a construír un teatro de sombras en Tiefurt en 1781.[12][13]

Precursores do cine editar

Segundo Stephen Herbert, o teatro de sombras evolucionou cara ás diapositivas proxectadas e, finalmente, á cinematografía. O principio común destas innovacións foi o uso creativo da luz, as imaxes e unha pantalla de proxección.[14] Segundo Olive Cook, hai moitos paralelismos no desenvolvemento dos xogos de sombras e o cine moderno, como o uso da música, a voz, os intentos de introducir cores e a popularidade masiva.[15]

India editar

 
Teatro de Andhra Pradesh
Teatro en Kollam, Kerala, no sur da India

Os monicreques de sombra son parte da antiga cultura da India, particularmente o keelu bomme e o tholu bommalata de Andhra Pradesh, o Togalu gombeyaata en Karnataka, o charma bahuli natya en Maharashtra, o Ravana chhaya en Odisha, o Tholpavakoothu en Kerala e o thol bommalatta en Tamil Nadu.[7][2][16] Tamén se atopan nas tradicións pictóricas da India, coma os murais dos templos e as pinturas narrativas.[17] Formas de baile como o Chhau de Odisha significan literalmente "sombra".[18] O teatro de sombras e de danza normalmente realízase en escenarios de plataforma unidos a templos hindús, e nalgunhas rexións chámanse Koothu Madams ou Koothambalams.[19] En moitas rexións, a obra de monicreques é representada por familias de artistas itinerantes en escenarios temporais durante os principais festivais do templo.[20] As lendas épicas hindús Ramayana e Mahabharata dominan o seu repertorio, porén, as historias varían rexionalmente.[21]

"Se a representación é a organización cultural do comportamento, é interesante que estas formas culturais varíen tanto dunha zona a outra. Para volver ao sur da India, cóntanse contos e cantan cancións en toda a rexión, pero o mesmo non sucede na narrativa longa o canto (épico e similares), ou para a danza ou para o drama; incluso as máscaras, tan estendidas en Kerala e noutras partes do sur da India, non son significativas na cultura tamil."
Stuart Blackburn (1998) en South Asia Research, Volume 18, Cap-1, páxinas 1-11

Durante o século XIX e comezos do XX, os indólogos creron que as obras de monicreques de sombras se extinguiran, aínda que se mencionan en antigos textos sánscritos. A partir de 1930 eses temores comprobáronse errados ao xurdir a evidencia de que as marionetas de sombra seguían tendo unha forte tradición rural nas montañas centrais de Kerala, a maior parte de Karnataka, norte de Andhra Pradesh, partes de Tamil Nadu, Odisha e o sur de Maharashtra. O pobo marathi, particularmente de casta baixa, conservara e interpretara vigorosamente as lendas das epopeas hindús como tradición popular.[20] Segundo Beth Osnes, o tholu bommalata remóntase ao século III a.C.[22] Os monicreques empregados nas actuación, afirma P. Dircks, son "figuras translúcidas multicores de catro a cinco metros de alto e presentan un ou dous brazos articulados".[23] O proceso de elaboración dos monicreques é un ritual no que as familias rezan, recóllense, producen a obra de arte requirida e logo celebran o "nacemento metafórico dunha marioneta" con flores e incenso.[24]

O tholu pava koothu de Kerala usa marionetas retroiluminadas. As sombras úsanse para expresar creativamente personaxes e historias no Ramayana. Unha representación completa da épica pode levar corenta e unha noites, mentres que unha abreviada dura só sete.[22] Unha das características do espectáculo é que se trata dunha representación en equipo, mentres que outras pezas coma o wayang de Indonesia son representadas por un único titiriteiro para a mesma historia. Hai diferenzas rexionais na India, por exemplo, as mulleres xogan un papel importante no teatro de sombras, excepto en Kerala e Maharashtra.[20] Case en todas partes, agás Odisha, os monicreques están feitas con pel de corzo curtida. As marionetas translúcidas son típicas en Andhra Pradesh e Tamil Nadu, mentres que as opacas son típicas en Kerala e Odisha. As comparsas de artistas normalmente levan máis de cen monicreques para a súa actuación na India rural.

Indonesia editar

 
Actuación de sombra de Wayang kulit en Semarang, Java central .

O teatro de sombras é chamado wayang en Indonesia Nel, unha historia dramática é dita polas sombras dos monicreques, ás veces combinada con actores humanos.[25][26] Wayang é unha antiga forma de contar historias famosa polos seus bonecos elaborados e complexos estilos musicais.[27] As primeiras evidencias son de finais do I milenio d.C., en textos e xacementos da época medieval.[28][29] Ao redor do 860, unha carta antiga xavanesa emitida polo maharaja Sri Lokapala menciona tres tipos de artistas: atapukan, abanol e ringgit, tamén mencionado nun poema xavanés do século XI.[8] O Wayang kulit é un estilo de wayang particularmente popular en Xava e Balí. O termo deriva da palabra wayang, que literalmente significa "sombra" ou "imaxinación" en xavanés, e tamén connota "espírito". A palabra kulit significa "pel", xa que son feitos de delgadas láminas de pel de búfalo.

As representacións en Balí adoitan ser nocturnas, até o amencer.[26] As comparsas wayang kulit completas inclúen dalang (mestre de monicreques), nayaga (músicos de gamelan) e sinden (coro feminino). Algúns dos nayaga tamén actúan en coros masculinos. O dalang (mestre de monicreques) realiza o wayang detrás da tea de algodón iluminada pola lámpada de aceite ou a moderna lámpada halóxena, creando efectos visuais similares á animación. O boneco plano ten xuntas móbiles que se animan a man, usando varas conectadas ao boneco. En 2003, a UNESCO designou ao wayang kulit de Indonesia como unha das obras mestras do patrimonio oral e inmaterial da humanidade.[27]

Cambodia editar

 
Monicreque de sombra cambodiano que representa a Sita

En Camboxa, o xogo de sombras chámase Nang Sbek Thom,[30], Sbek Thom ("gran coiro"), Sbek Touch ("pequeno coiro") e Sbek Por ("coiro de cor").[31] Realízase durante as cerimonias do templo, en funcións privadas e para o público nas vilas. As obras populares inclúen as épicas do Ramayana e Mahabharata, e outros mitos e lendas hindús.[31] A actuación está acompañada por unha orquestra pinpeat.[32] O Sbek Thom está baseado na versión cambodiana da épica india Ramayana, unha historia sobre o ben e o mal que implica a Rama, Sita, Lakshmana, Hanuman e Ravana.[33] É unha representación sagrada, que encarna as crenzas khmer construídas sobre as bases e as mitoloxías do brahmanismo e o budismo.

Os monicreques son de pel de vaca e o seu tamaño adoita ser bastante grande, representando toda unha escena, incluído o fondo. A diferenza dos seus homólogos xavaneses, os monicreques camboxanos non adoitan estar articulados nin pintados. O principal centro de produción de monicreques de sombra é Roluos, en Prasat Bakong. Os Sbek Touch son monicreques moito máis pequenos que o Thom, con partes móbiles, e os seus espectáculos teñen sido máis populares.[33] Cada titiriteiro interpreta a un personaxe do Ramayana, moitos titiriteiros bailan na pantalla mentres narradores separados recitan a historia acompañados dunha orquestra.[32]

Tailandia editar

 
Monicreque de xogo de sombra tailandés e titiriteiro

O teatro de sombras en Tailandia chámase nang yai; no sur hai unha tradición chamada nang talung. As marionetas Nang yai normalmente están feitas de pel de vaca e vimbio; as actuacións adoitan ir acompañadas de cancións. As representacións suspendéronse temporalmente en 1960 debido a un incendio no teatro nacional. O Nang influíu no cine tailandés moderno, incluíndo cineastas como Cherd Songsri e Payut Ngaokrachang .

Malaisia editar

 
Rama, monicreque de Malaisia, no Museu do Oriente, Lisboa
Teatro de sombras en Malaisia.

En Malaisia, as marionetas tamén se coñecen como wayang kulit. As historias presentadas adoitan ser contos míticos e moralistas. Hai un senso educativo nas obras, que adoitan representar unha batalla. As obras malaias son ás veces consideradas un dos primeiros exemplos de animación.

O wayang kulit nos estados do norte de Malaisia, como Kelantan, é similar aos monicreques de sombra tailandeses, mentres que o wayang kulit no sur da península malaya, especialmente en Johor, empréstase do indonesio xavanés wayang kulit con lixeiras diferenzas na historia e actuación. Os monicreques eran feitos principalmente de pel e manipulados con paus ou mangos de corno de búfalo. As sombras son proxectadas usando lámpadas de aceite ou, en tempo moderno, luz halóxena, a un fondo de tea do algodón, a miúdo asociadas con música gamelan.

China editar

China continental editar

 
Este monicreque de sombra chinés é ilustrativo do detalle adornado que aparece nas figuras. Da colección do Museo Infantil de Indianápolis .

Hai varios mitos sobre as orixes das sombras chinesas. O máis famoso di que se orixinaron ao morrer a concubina favorita do emperador Wu de Hane o mago Shao-weng prometeu elevar o seu espírito. O emperador puido ver unha sombra que semellaba moverse detrás das cortinas que o mago colocara ao redor duns fachos. A miúdo cóntase que o mago usou un monicreque de sombra, pero o texto orixinal do Libro de Han non dá ningunha razón para crer nunha relación coa marioneta de sombra.[34] Aínda que hai moitos rexistros anteriores de todo tipo de marionetas na China, a mención clara ao xogo de sombras chinés non se produce até a dinastía Song do Norte (960-1127). Un libro do 1235 menciona que os monicreques foron cortados inicialmente de papel e posteriormente de coiro ou pergamiño de cores. As historias eran metade ficción, metade baseadas en feitos reais, e tamén se representaban comedias.[35]

O teatro de sombras fíxose bastante popular xa na dinastía Song, cando nas vacacións se representaban moitas obras. As primeiras pantallas estaban feitas de papel de moreira. Os contadores de historias usaban xeralmente a arte para contar guerras entre reinos ou historias de fontes budistas.[36] Hoxe en día, os monicreques fan versións dramáticas de contos e mitos tradicionais. Na provincia de Gansu, acompáñase de música Daoqing, mentres que en Jilin, a música acompañante Huanglong constitúe unha das bases da ópera moderna.[37]

Os monicreques de sombras móstranse na película 'To Live' de Zhang Yimou de 1994.

Taiwán editar

As orixes das sombras chinesas de Taiwán pódense atopar na escola de Chaochow. As obras eran populares en Tainan, Kaohsiung e Pingtung xa na dinastía Qing. Os titiriteiros máis vellos calculan que había polo menos un cento de marionetas nos últimos anos do Qing (principios do século XX). Tradicionalmente, as figuras son de oito a doce polgadas, acompañadas de escenarios, mobles, paisaxes naturais, pagodas, plantas etc. As obras de sombras de Taiwán van acompañadas de melodías de Chaochow que a miúdo se denominan "melodías de sacerdote" debido á súa semellanza coa música empregada por monxes taoístas. Conservouse un amplo repertorio duns 300 guións que se remontan aos séculos XIV e XV.

Turquía editar

 
Monicreques Karagöz de Turquía.

Unha tradición cómica do teatro de sombras estendeuse por todo o Imperio Otomán, posibelmente desde finais do século XIV. Centrábase no grande contraste da interacción entre as figuras Karagöz e Hacivat: un campesiño sen principios e o seu educado compañeiro. Xunto con outros personaxes representaban a todos os principais grupos sociais da cultura turca.[38][39] Normalmente era interpretado por un único mestre de monicreques, que daba voz a ducias de personaxes, e podía ser axudado por un aprendiz que llos entregaba. O espectáculo podía ser presentado por un cantante, acompañado de pandeireteira.[40]

Os monicreques de Karagöz teñen membros xuntos e son translúcidos, dando lugar a proxeccións de cores. Normalmente miden entre 35 e 40 cm de altura.[40]

Durante o século XIX estes personaxes foron adaptados á lingua e cultura gregas, Karagöz e Hacivat convertéronse en Karagiozis e Hadjiavatis, asumindo cada personaxe personalidades estereotipadamente gregas. Esta tradición prosperou en toda Grecia após a independencia como entretemento popular para un público en gran parte adulto, especialmente antes de que xurdise a televisión; o Karagiozis experimentou un certo renacemento nos últimos anos.

Europa editar

 
O coello (sombras chinesas), óleo de Ferdinand du Puigaudeau (1864-1930).
 
Mans movendo figuras de cinc detrás da pantalla do Théatre d'Ombres en Le Chat Noir
 
Per aspera ad astra, obra de Diefenbach, Viena, 1893

As obras de sombra estendéronse por Europa a través de Italia a finais do século XVII. Sábese que varios espectáculos italianos actuaron en Alemaña, Francia e Inglaterra durante este período.[41] En 1675, o filósofo e filósofo alemán Leibniz imaxinou unha especie de exposición mundial que amosaría todo tipo de novos inventos e espectáculos. Nun documento escrito a man supuxo que debería incluír teatro de sombras.[42][43]

Os misioneiros franceses trouxeron o espectáculo de sombras da China a Francia en 1767 e presentaron actuacións en París e Marsella. As sombras chinesas (en francés ombres chinoises), arraigaron no país seguindo unha moda orientalizante na altura, como o uso da cerámica azul e branca.[41]

O showman D. Séraphin actuou no palacio de Versalles, e en París representou espectáculos no recentemente inaugurado Palais-Royal, en 1784. As representacións sobreviviron á revolución francesa. Séraphin desenvolveu o uso de mecanismos de reloxería para automatizar o espectáculo. O seu sobriño fíxose cargo do espectáculo despois da morte de Séraphin en 1800 e continuaron os seus herdeiros ata que o teatro pechou en 1870.[41][44][45][46]

Outros artistas como Ambrogio presentaron naquel tempo espectáculoss de sombra en París e Londres.

Esta arte foi un entretemento popular en París durante o século XIX, o cabaré Le Chat Noir ("O gato negro") produciu 45[47] Théatre d'ombres entre 1885 e 1896 baixo a dirección de Rodolphe Salis . Detrás dunha pantalla no segundo andar do establecemento, o artista Henri Rivière traballou con ata 20 asistentes nunha grande área de actuación retroiluminada con oxíxeno e empregou unha lanterna óptica dobre para proxectar fondos. As figuras eran orixinalmente recortables de cartón, pero substituíronse por figuras de cinc dende 1887. Na creación participaron varios artistas, entre eles Steinlen, Adolphe Willette e Albert Robida. Caran d'Ache deseñou uns 50 recortables para o popular programa L'Epopée de 1888. Museo de Orsay ten arredor de 40 figuras orixinais de cinc na súa colección. Outros cabarets producirían as súas propias versións; os ombres evolucionaron en numerosas producións teatrais e tiveron unha grande influencia na fantasmagoría.[41][48][49][50]

En Italia, o Museo de Precinema de Padua alberga unha colección de 70 monicreques de sombras franceses, semellantes aos usados no cabaré Le Chat Noir, xunto cun teatro orixinal e telóns de fondo pintados, así como dúas lanternas máxicas para proxectar escenas . Ata o momento, as obras de sombra identificadas son La Marche a l'étoile (introducida por Henri Rivière), Le Sphinx (introducida por Amédée Vignola), L'Âge d'or e Le Carneval de Venise.

Hoxe en día, varias empresas de teatro en Francia están desenvolvendo a práctica de monicreques de sombra: Le Théâtre des Ombres, Le Théâtre du Petit Miroir, Le Théâtre Les Chaises, e La Loupiote.[51]

Ao parecer, a moda chegou tamén á Península Ibérica a principios do século XIX da man de especialistas, afeccionados e técnicos itinerantes de Francia, Inglaterra e Alemaña. O entretemento fíxose moi popular, tanto entre a xente do común como entre a Familia Real. Segundo Serrera e Edith Helman's,[52]

"Pola forza de tanto vivir o teatro, o gran público chegara a ver o teatro como un mundo e o mundo como un teatro. (p. 194)"
Edith Helman en Trasmundo de Goya

o pintor e gravador Francisco de Goya mostrou interese pola técnica do teatro de sombras. Hoxe en día, todos os anos hai moitas representacións en España e Portugal, e varios museos da marioneta con apartados dedicados aos monicreques de sombras. En Galiza hai compañías como Tanxarina Teatro que fan obras con sombras chinesas, e cineastas como Pablo Millán que realiza curtas inspiradas nos monicreques de sombras, como 'A meiga chuchona', e festivais como o Festival Internacional de Títeres de Redondela que anualmente trae representacións de monicreques, incluídos de teatro de sombras.

Australia editar

 
Franz Ablinger sostendo un monicreque de sombras do filme australiano The Rise of Echsenfriedl

Richard Bradshaw é un titiriteiro de sombra australiano coñecido polos seus personaxes como "Super Kangaroo".[53] A marioneta de Bradshaw apareceu en programas de televisión feitos por Jim Henson .

O Teatro Anaphoria (trasladado a Australia desde California) combina unha mestura de monicreques reconstruídos e orixinais con múltiples fontes de luz.[54] A compañía está dirixida por Kraig Grady.

A obra Projection: First Light da compañía australiana Shadowplay Studios inspirouse nos monicreques de sombras e o seu estilo artístico replica o lenzo tradicional de teatro de sombras empregando accesorios negros e fondos sepia. Visitaron a Richard Bradshaw para obter referencias para os personaxes do seu teatro de sombras.[55]

Monicreques de sombra hoxe editar

Filme Der Stern von Betlehem (A estrela de Belén, 1921) de Lotte Reiniger
 
Titiriteiro da sombra, 2006

Na década de 1910 a animadora alemá Lotte Reiniger foi pioneira na animación de siluetas na que os monicreques son filmados fotograma a fotograma. Esta técnica mantívose viva por animadores posteriores e aínda se practica na actualidade; a animación tradicional e a animación por ordenador tamén se empregaron para imitar o aspecto do teatro de sombras e da animación de siluetas. As sombras chinesas tradicionais foron levadas ao público dos Estados Unidos nos anos vinte e trinta grazas aos esforzos de Pauline Benton . Artistas contemporáneos como Annie Katsura Rollins perpetuaron o medio, ás veces combinando a forma co teatro occidental.[56]

O teatro de sombras aínda é popular en moitas partes de Asia. Prahlad Acharya é un famoso mago indio que o incorpora ás súas actuacións.

Na década de 2010, o intérprete Tom McDonagh introduciu monicreques de sombra en 3D e o uso de obxectos cortados con láser.[57]

Tamén aparece ocasionalmente na cultura popular occidental, por exemplo en:

Galería editar

  •  
    Ombra francese, sombras chinesas de Francia
  •  
    Gravura Schattenspiel_im_Familienkreise (Xogo de sombras en familia), Franz Pisko, 1869
  •  
    Espectáculo "In Search of Vanished Blood" no Festival de Edimburgo
  •  
    O teatro de sombras en Xava, Indonesia
  •  
    Grupo De Mobilies actuando no aeroporto de Bruselas
  •  
    Boneco de sombras de Camboxa
  •  
    Representación de Tholpava_koothu
  •  
    Wayang infantil moderno
  •  
    Teatro de sombras diúrno para o rei Rama X
  •  
    Bonecos de San Petersburgo, Rusia
  •  
    Títeres de Star Wars ao estilo wayang
  •  
    Títeres de Romeo e Xulieta
  •  
    Fotograma de Prinz Achmed, de Lotte Reiniger
  •  
    Luc Amoros no Kultursommer en Koblenz, Renania-Palatinado
  •  
    Siluetas de zinc con papel pegado do Teatro Le Chat Noir
  •  
    Gravura xaponesa con muller facendo un coello de sombra
  •  
    Dragón de Hebei, Tianjin, no Musée du Quai Branly
  •  
    Representación no Museo Ratchaburi, con acompañamento de marimba

Notas editar

  1. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para Chinés.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Inge C. Orr (1974). "Puppet Theatre in Asia" (en inglés) 33. Asian Folklore Studies: 69–84. JSTOR 1177504. doi:10.2307/1177504. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Beth Osnes, Mary Osnes (2001). Acting: An International Encyclopedia (en inglés). ABC-CLIO. p. 302. ISBN 978-0-87436-795-9. 
  4. ↑ Beth Osnes (2010). The Shadow Puppet Theatre of Malaysia: A Study of Wayang Kulit with Performance Scripts and Puppet Designs (en inglés). McFarland. pp. 61–63. ISBN 978-0-7864-5792-2. 
  5. ↑ "Decisions". UNESCO (en inglés). Consultado o 3 de xullo de 2021. 
  6. ↑ Martin Banham (1996). The Cambridge Paperback Guide to Theatre (en inglés). Cambridge University Press. pp. 434, 526–531, 906, 1114–1115. ISBN 978-0-521-44654-9. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Fan Pen Chen (2003). Shadow Theaters of the World (en inglés) 62. Nanzan University. pp. 25–64. 
  8. ↑ 8,0 8,1 "Observations - Chapter Two". citenet.net (en inglés). 1999,2003,2011. Arquivado dende o orixinal o 15 de abril de 2021. Consultado o 3 de xullo de 2021. 
  9. ↑ Martin Banham (1996). The Cambridge Paperback Guide to Theatre (en inglés). Cambridge University Press. pp. 241–242. ISBN 978-0-521-44654-9. 
  10. ↑ Martin Banham (1996). The Cambridge Paperback Guide to Theatre (en inglés). Cambridge University Press. pp. 887–888. ISBN 978-0-521-44654-9. 
  11. ↑ Annette Kuhn, Guy Westwell (2012). A Dictionary of Film Studies (en inglés). Oxford University Press. p. 371. ISBN 978-0-19-958726-1. 
  12. ↑ Beth Osnes, Mary Osnes (2001). Acting: An International Encyclopedia (en inglés). ABC-CLIO. p. 302. ISBN 978-0-87436-795-9. 
  13. ↑ Evelyn K. Moore, Patricia Anne Simpson (2007). The Enlightened Eye: Goethe and Visual Culture (en inglés). Rodopi. pp. 255–256. ISBN 978-90-420-2124-2. 
  14. ↑ Stephen Herbert (2000). A History of Pre-cinema (en inglés) 1. Taylor & Francis. pp. 4–9. ISBN 978-0-415-21148-2. 
  15. ↑ Olive Cook (1963). Movement in two dimensions (en inglés). Hutchinson. pp. 47–58. 
  16. ↑ "Puppet Forms of India" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 28 de septembro de 2013. Consultado o 6 de xullo de 2021. 
  17. ↑ Rui Oliveira Lopes (2016). A New Light on the Shadows of Heavenly Bodies (en inglés) 20. pp. 160–196. doi:10.1163/15685292-02001008. 
  18. ↑ Peter J. Claus, Sarah Diamond, Margaret Ann Mills (2003). South Asian Folklore: An Encyclopedia (en inglés). Taylor & Francis. pp. 108–110. ISBN 978-0-415-93919-5. 
  19. ↑ Beth Osnes, Mary Osnes (2001). Acting: An International Encyclopedia (en inglés). ABC-CLIO. pp. 152, 179–180. ISBN 978-0-87436-795-9. 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Peter J. Claus, Sarah Diamond, Margaret Ann Mills (2003). South Asian Folklore: An Encyclopedia (en inglés). Taylor & Francis. pp. 543–544. ISBN 978-0-415-93919-5. 
  21. ↑ Arjun Appadurai, Frank J. Korom, Margaret Ann Mills, Mills, Margaret A, Mills (1991). Gender, Genre, and Power in South Asian Expressive Traditions (en inglés). University of Pennsylvania Press. pp. 379–391. ISBN 0-8122-1337-8. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Beth Osnes, Mary Osnes (2001). Acting: An International Encyclopedia (en inglés). ABC-CLIO. pp. 335–336. ISBN 978-0-87436-795-9. 
  23. ↑ Phyllis T. Dircks, McFarland (2004). American Puppetry: Collections, History and Performance (en inglés). p. 110. ISBN 978-0-7864-1896-1. 
  24. ↑ John Bell (2001). Puppets, Masks, and Performing Objects (en inglés). MIT Press. pp. 146–147. ISBN 978-0-262-52293-9. 
  25. ↑ James R. Brandon (2009). Theatre in Southeast Asia (en inglés). Harvard University Press. pp. 44–56, 143–145, 352–353. ISBN 978-0-674-02874-6. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Don Rubin, Chua Soo Pong, Minoru Tanokura, Ravi Chaturvedi, Ramendu Majumdar (2001). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia/Pacific (en inglés). Taylor & Francis. pp. 184–186. ISBN 978-0-415-26087-9. 
  27. ↑ 27,0 27,1 "Wayang puppet theatre". UNESCO (en inglés). Consultado o 6 de xullo de 2021. 
  28. ↑ Chingho A. Chen (1977). "The Compilation of Dai-Viet Su-ky Toan-Thu and its various edition": 142–146. doi:10.5512/sea.1977.3. 
  29. ↑ Yves Bonnefoy (1993). Asian Mythologies (en inglés). University of Chicago Press. p. 162. ISBN 978-0-226-06456-7. 
  30. ↑ Martin Banham (1995). The Cambridge Guide to Theatre (en inglés). p. 153. ISBN 978-0-521-43437-9. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Pech Tum Kravel (1995). Sbek Thom: Khmer Shadow Theater (en inglés). SEAP Publications. pp. 1–8. ISBN 978-0-87727-620-3. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Martin Banham (1995). The Cambridge Guide to Theatre (en inglés). p. 155. ISBN 978-0-521-43437-9. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Pech Tum Kravel (1995). Sbek Thom: Khmer Shadow Theater (en inglés). SEAP Publications. pp. 3–5. ISBN 978-0-87727-620-3. 
  34. ↑ Fan-Pen Li Chen (2007). Chinese Shadow Theatre: History, Popular Religion, and Women Warriors (en inglés). McGill-Queen's Press. p. 22. ISBN 9780773531970. 
  35. ↑ "The origins of chinese puppetry" 41. 1978: 97–120. JSTOR 615625. doi:10.1017/S0041977X00057803. 
  36. ↑ Franzeska G. Ewart (1998). Let the Shadows Speak: Developing Children's Language Through Shadow Puppetry (en inglés). Trentham Books. ISBN 1-85856-099-3. 
  37. ↑ "The Shadow show". Chinavista (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 17 de decembro de 2018. Consultado o 7 de xullo de 2021. 
  38. ↑ Emin Şenyer (20 de maio de 2015). "Shadow play Karagoz". Karagoz (en inglés). Consultado o 8 de xullo de 2021. 
  39. ↑ Michael Stolleis (2001). Juristen: ein biographisches Lexikon : von der Antike bis zum 20. Jahrhundert (en alemán). C.H.Beck. p. 193. ISBN 3-406-45957-9. 
  40. ↑ 40,0 40,1 "Karagöz-Hacivat: The Turkish Shadow Play". AllAboutTurkey (en inglés). Consultado o 8 de xullo de 2021. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 Laurent Mannoni, Sheldon Dick, Donato Pesenti Campagnoni, David Robinson, Pordenone silent film festival (1995). Light and Movement: Incunabula of the Motion Picture (en italiano). Giornate del cinema muto. 
  42. ↑ Leibniz and the Lantern (en inglés). 2002. 
  43. ↑ Ernst Gerland (1906). Drôle de Pensée, touchant une nouvelle sorte de représentations (en francés). BG Teubner. pp. 246–252. 
  44. ↑ Richard Daniel Altick (1978). The Shows of London (en inglés). Harvard University Press. ISBN 978-0674807310. 
  45. ↑ "Les pupazzi noirs, ombres animées". archive.org. 16 de maio de 2008. Consultado o 9 de xullo de 2021. 
  46. ↑ Barbara Maria Stafford, Frances Terpak, Isotta Poggi, Getty Research Institute for the History of Art and the Humanities, J. Paul Getty Museum (2001). Devices of Wonder: From the World in a Box to Images on a Screen (en inglés). Getty Publications. p. 77. ISBN 978-0892365906. 
  47. ↑ "Le Cabaret du Chat Noir (1881-1897)" (en francés). Arquivado dende o orixinal o 16 de xaneiro de 2017. Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  48. ↑ 'Daniel Grojnowski, Steven Moore Whiting, Society of the Four Arts, Olga Anna Dull, Samuel P. Ham Museum, University of Florida [Gainesville], Jane Voorhees Zimmerli Art Museum, Rutgers, The State University of New Jersey (1996). The Spirit of Montmartre: Cabarets, Humor, and the Avant-garde (en inglés). Jane Voorhees Zimmerli Art Museum. 
  49. ↑ "Infanterie montant à l'assaut avec un officier en tête [Infantry mounting an assault, led by an officer]" (en francés). Arquivado dende o orixinal o 11 de xullo de 2021. Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  50. ↑ chriswac (19 de marzo de 2011). "Montmartre: Le cabaret du Chat Noir (2) rue Victor Massé" (en francés). Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  51. ↑ "Le Théâtre des Ombres - une compagnie spécialisée dans le théâtre d'ombres depuis 1988" (en francés). Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  52. ↑ Edith Helman (1983). Trasmundo de Goya (en castelán). Revista de occidente. pp. 91,92. 
  53. ↑ David Logan. Puppetry (en inglés). Brisbane Dramatic Arts Company. p. 13. 
  54. ↑ "The Shadow Theatre of Anaphoria" (en inglés). Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  55. ↑ whiterabbitanimation (13 de febreiro de 2018). "Projection: First Light – An Interview with Michael Chu" (en inglés). Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  56. ↑ Grant Hayter-Menzies (2013). Shadow Woman: The Extraordinary Career of Pauline Benton (en inglés). McGill-Queen's Press. pp. 158–159. ISBN 978-0-7735-8909-4. 
  57. ↑ "Dark Art" (en inglés). 2 de agosto de 2013. Arquivado dende o orixinal o 5 de septembro de 2015. Consultado o 11 de xullo de 2021. 
  58. ↑ sekiisaac (12 de outubro de 2009). "Disney's "What A Life!" with the Seki Family and Shadow Puppets!". Youtube (en inglés). Consultado o 11 de xullo de 2021. 

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Currell, David, Unha Introdución a Monicreques e Puppetmaking, New Burlington Books, (1992)
  • Logan, David, Puppetry, Brisbane Empresa de Artes Dramáticas (2007)
  • "Visións para as Masas; Xogos de Sombra chinesa desde Shaanxi e Shanxi", Ithaca: Cornell Serie de Asia do Leste, (2004)
  • Ghulam-Sarwar Yousof, Dicionario de Teatro Tradicional do sueste asiático, Oxford Prensa Universitaria, (1994)

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sombras_chinesas&oldid=6658798»