Desaparición forzada

Desaparición forzada[1] ou tamén, desaparición involuntaria de persoas, é o termo xurídico co que diversos textos internacionais, entre eles a "Convención Internacional para a protección de todas as persoas contra as desaparicións forzadas[2] e a lexislación penal de varios países denominan un tipo de delito complexo, que supón a violación grave de múltiples dereitos humanos e que cometido en determinadas circunstancias de práctica xeneralizada ou sistemática, tamén é cualificado de crime de lesa humanidade[3]

Carteis exhibidos en Rosario, Arxentina no ano 2006 en recordo dos desaparecidos ou vítimas da Desaparición Forzada, unha grave violación dos dereitos humanos que se estende polos cinco continentes

O crime de desaparición forzada caracterízase pola privación de liberdade, mediante accións de secuestro, arresto ou detención, se é por parte de axentes do Estado ou por persoas ou grupos que actúan co seu apoio, seguida da negativa a recoñecer devandita privación de liberdade da persoa co fin de subtraela da protección da lei, ocultando o seu paradoiro de sorte que, frecuentemente, resulta na morte da persoa tras un cativerio violento e tortura, de maneira que se favorece deliberadamente a impunidade dos responsábeis, co fin de causar intimidación ou terror á comunidade ou colectivo social ao que pertence a persoa. Os efectos da desaparición forzada, cualificada por Nacións Unidas como unha "ultraxe á dignidade humana", perduran ata que non se resolve a sorte ou paradoiro das persoas, e tamén se estenden co sufrimento causado a familiares ou achegados, considerados tamén vítimas deste delito, así como os nenos que poidan ser subtraídos de pais afectados pola desaparición forzada.

Desde o último cuarto do século XX, por mor da multiplicación dos casos de desaparecidos por todo o mundo e en especial, durante os períodos de réximes ditatoriais en diversos países de América Latina, creáronse organizacións non gobernamentais especializadas na súa denuncia e concienciación que requiriron á comunidade internacional o desenvolvemento dunha xurisprudencia para a súa tipificación e persecución, co precedente desenvolvido para xulgar os crimes cometidos polo nazismo durante a segunda guerra mundial.

A constitución en 1980 do Grupo de Traballo sobre Desaparicións Forzadas ou Involuntarias, dependente da Comisión de Dereitos Humanos de Nacións Unidas, e a resolución de 1983 da Organización de Estados Americanos (OEA), resultaron en 1989 na primeira formulación da primeira sentenza de condena por parte da Corte Interamericana de Dereitos Humanos e posteriormente á Declaración sobre a protección de todas as persoas contra as desaparicións forzadas da Asemblea Xeral de Nacións Unidas de 1992, a Convención Interamericana sobre Desaparición Forzada de Persoas de 1994 e a tipificación universal no Estatuto de Roma da Corte Penal Internacional de 1998.

O 6 de febreiro de 2007 celebrouse en París a firma da Convención Internacional para a protección de todas as persoas contra as desaparicións forzadas coa que se chegaba ao termo de máis de 25 anos de desenvolvemento do dereito penal internacional para o establecemento de obrigacións universais xuridicamente vinculantes para os Estados signatarios.

Desde a constitución do Grupo de Traballo en 1980 ata a Convención aprobada en 2006, o delito de desaparición forzada revelouse un problema mundial habendo sidos rexistrados por este organismo 51.531 casos en 79 países[4] de todo o mundo, principalmente naqueles estados que se ven afectados por conflitos internos, por políticas de represión cara aos opositores políticos ou polos casos que permanecen sen resolver e que constitúen delitos permanentes.

As vítimas deste crime son coñecidas como desaparecidos, palabra que é empregada na súa transcrición española en moitos idiomas, e tamén particularmente en América Latina, como detidos desaparecidos (DD.DD.).

Co fin de recordar a todas as nacións e gobernos do mundo a existencia da realidade dos "Desaparecidos", a Federación Latinoamericana de Asociacións de Familiares de Detidos-Desaparecidos (FEDEFAM), declarou o 30 de agosto como o Día Internacional do Detido Desaparecido.

Concepto e desenvolvemento xurídico editar

Descrición e características xerais editar

A desaparición forzada é un delito complexo, múltiple e acumulativo[5] xa que atenta contra un conxunto diverso de dereitos fundamentais[6] segundo concluíron as primeiras sentenzas formuladas por organismos internacionais nos anos oitenta a partir dos dereitos recoñecidos, entre outras lexislacións, polo Pacto Internacional de Dereitos Civís e Políticos de 1966[7] ou a Convención Americana sobre Dereitos Humanos de 1969[8] e que serviron para desenvolver a xurisprudencia internacional relativa a este crime:

  • dereito á vida art. 6 do Pacto; art. 4 da Convención Americana
  • dereito á liberdade e á seguridade persoal art. 9 do Pacto; art. 7 da Conv.
  • dereito ao trato humano e respecto á dignidade art. 10 do Pacto; art. 5 da Conv.
  • dereito ao recoñecemento da personalidade xurídica art. 2 do Pacto; art. 3 da Conv.
  • dereito á identidade e á vida familiar, especialmente no caso dos nenos art.24 do Pacto; art. 19 da conv.
  • dereito a reparación, ata mediante a indemnización art. 63 Convención Americana
  • dereito á liberdade de opinión, expresión e información
  • dereitos laborais e políticos

En caso de guerra, a desaparición forzada de prisioneiros vulnera ademais dereitos expresamente establecidos nos catro Convenios de Xenebra do 12 de agosto de 1949 e os seus dous Protocolos Adicionais:

  • dereito a recibir un trato humano,
  • dereito a recibir protección fronte a actos de violencia
  • dereito a non ser sometido a tortura física ou mental ou a outras formas de coacción
  • dereito do prisioneiro a que os seus familiares e a Axencia Central de Prisioneiros de Guerra do Comité Internacional da Cruz Vermella, sexan informados da súa captura ou traslado a outro campo (artigo 70)
  • dereito a manter correspondencia (artigo 71)
  • dereito de ser liberados unha vez finalizadas as hostilidades (artigo 118).

A desaparición forzada é tamén un abuso continuo xa que a figura do suxeito titular do dereito, a vítima, esténdese aos familiares que sofren no tempo o dano da ausencia dos seus achegados desaparecidos cuxa sorte non se esclarece e da impunidade dos autores que non comparecen ante a xustiza . Este dano chega a causar síndromes de tensión postraumática nos familiares como se recoñece nas sentenzas xudiciais [9]. A clasificación de crime continuo tamén supón que, xuridicamente, os feitos só prescriben a partir do momento en que se poden clarexar, de maneira que as familias poden dispor dun maior tempo para presentar as denuncias ante a xustiza.

Outra característica da desaparición forzada é a indefensión xurídica absoluta da vítima que queda desprotexida dos recursos elementais de habeas corpus ou de amparo como resultado da actuación de xeito deliberadamente secreto de quen cometen o crime. Por esta razón, con todo, a súa defensa pode ser exercida por calquera persoa próxima, familiar ou amigo, ou algunha organización non gobernamental ou organismo defensor de dereitos humanos.

Debido a que xeralmente estes delitos teñen lugar en ausencia de separación de poderes, o suxeito pasivo da acción procesual é o Estado no seu conxunto quen debe responder ás demandas presentadas.

Tratamento nos textos internacionais editar

A desaparición forzada é un concepto que evolucionou inicialmente de xeito lento ante as diversas controversias e incertezas que se presentaban para a súa tipificación e ata a Convención Internacional para a protección de todas as persoas contra as desaparicións forzadas asinada en París o 6 de febreiro de 2007 non se recoñeceu o dereito humano concreto da persoa a non ser sometida a desaparición forzada.

Con anterioridade, no ano 1992 a Asemblea Xeral de Nacións Unidas aprobara pola resolución 47/133 de 18 de decembro de 1992 a Declaración sobre a protección de todas as persoas contra as desaparicións forzadas que con todo, non establecía obrigación xurídica vinculante aos Estados.

Na Declaración de 1992 evocábase no seu preámbulo unha definición de desaparición forzada:

...desaparicións forzadas, é dicir, que se arreste, deteña ou traslade contra a súa vontade ás persoas, ou que estas resulten privadas da súa vontade dalgunha outra forma por axentes gobernamentais de calquera sector ou nivel, por grupos organizados ou por particulares que actúan en nome do goberno ou co seu apoio directo ou indirecto, a súa autorización ou o seu consentimento, e que logo se negan a revelar a sorte ou paradoiro desas persoas ou a recoñecer que estean privadas da liberdade, subtraéndoas así da protección da lei,...

E máis adiante, no punto 2º do artigo 1, enuncia as violacións que concorren no acto de desaparición:

A desaparición forzada subtrae á vítima da protección da lei e cáusalle graves sufrimentos, o mesmo que á súa familia. Constitúe, en particular, unha violación das normas do dereito internacional que garanten a cada ser humano os dereitos ao recoñecemento da súa personalidade xurídica, á liberdade e á seguridade da súa persoa e a non ser sometido a torturas nin a outras penas ou tratos crueis, inhumanos ou degradantes. Viola ademais o dereito á vida ou o pon gravemente en perigo.

A Convención de decembro de 2006 aspirou entre outras cuestións a encher as lagoas expostas pola Declaración de 1992, establecendo como novo dereito humano o dereito a non ser sometido a desaparición forzada. Tamén representou un avance no que respecta a medidas concretas vinculantes, como a obrigación de manter rexistros centralizados de todos os lugares de detención e dos detidos e ao dereito dos desaparecidos e os seus familiares a un recurso efectivo e reparación.

O seu artigo 2 da Convención define a desaparición forzada:

entenderase por "desaparición forzada" o arresto, a detención, o secuestro ou calquera outra forma de privación de liberdade que sexan obra de axentes do Estado ou por persoas ou grupos de persoas que actúan coa autorización, o apoio ou a aquiescencia do Estado, seguida da negativa a recoñecer devandita privación de liberdade ou do ocultamento da sorte ou o paradoiro da persoa desaparecida, subtraéndoa á protección da lei.

Nos apartados do artigo 1, a Convención tamén establece o novo dereito humano absoluto de xeito permanente:

1. Ninguén será sometido a unha desaparición forzada. 2. En ningún caso poderán invocarse circunstancias excepcionais tales como estado de guerra ou ameaza de guerra, inestabilidade política interna ou calquera outra urxencia pública como xustificación da desaparición forzada.

A Convención impón, porén, un conxunto de obrigacións de prevención ao Estado recollidas no artigo 17:

  • a prohibición de detencións secretas e o requisito de que as persoas só sexan privadas da súa liberdade en lugares oficialmente recoñecidos e baixo supervisión
  • o establecemento dun rexistro detallado dos detidos
  • a obrigación do Estado de asegurar que todos os detidos dispoñan dun recurso xudicial para cuestionar a legalidade da súa detención (habeas corpus)
  • o dereito de obter información sobre os detidos.

A Convención reafirma dereitos aos familiares (art. 24) :

  • dereito á verdade e á reparación
  • dereito a conformar asociacións para loitar contra as desaparicións forzadas

E tamén contempla a subtracción de nenos cuxos pais foron vítimas do crime de desaparición forzada, a falsificación da identidade de nenos e a súa adopción (art. 25), como recordan os graves feitos acontecidos na Arxentina.

A Convención establece un Comité sobre desaparicións forzadas (art. 26) constituído por 10 representantes elixidos polos Estados signatarios que ademais de supervisar como os Estados implementan as súas obrigacións, facultará un procedemento humanitario urxente que lle permita realizar visitas de investigación nos países e poderá levar ante a Asemblea Xeral das Nacións Unidas situacións nas que se practiquen desaparicións forzadas de forma xeneralizada ou sistemática.

Segundo xuristas internacionais[10], a definición sinalada na Convención é fundamental para comprender a realización dos elementos constitutivos do delito e as consecuencias que deles se desprende, destacando tres características:

  • a desaparición implica a privación de liberdade por medios que se indican nos exemplos que cita, pero tamén por calquera outros, xa que a definición deixa abertas esas posibilidades.
  • A práctica debe ser atribuíbel ao Estado, directa ou indirectamente, xa que a Convención establece imposicións xurídicas aos Estados e non aos particulares.
  • A privación de liberdade debe ser negada ou a sorte da persoa deliberadamente oculta, de maneira que se subtrae á persoa da protección das leis habituais, pretendendo os responsábeis non ter que dar conta de nada, abrindo a posibilidade a cometer todo tipo de abusos.

Por outra banda, destácase que a Convención prohibe tamén o recurso aos estados de expulsar, rexeitar ou extraditar persoas a terceiros países onde haxa un risco de que sexan sometidas a desaparición.

Dereito penal internacional: crime de lesa humanidade editar

A Organización dos Estados Americanos (OEA) foi a primeira organización en aplicar un instrumento capaz de ditar sentenzas definitivas e obrigatorias en casos interestatais e particulares expresamente recoñecidas polos Estados Partes interesados, a Corte Interamericana de Dereitos Humanos[11] que en 1988 e 1989 pronunciou as primeiras sentenzas condenatorias por casos de desaparicións en contra do Estado de Honduras. A OEA adoptou posteriormente a Convención Interamericana sobre Desaparición Forzada de Persoas [12] de 1994 coa que asentar o marco xurídico e na que se considera a desaparición forzada no seu preambulo como delito de lesa humanidade imprescritíbel:

...CONSIDERANDO que a desaparición forzada de persoas constitúe unha afronta á conciencia do Hemisferio e unha grave ofensa de natureza odiosa á dignidade intrínseca da persoa humana... REAFIRMANDO que a práctica sistemática da desaparición forzada de persoas constitúe un crime de lesa humanidade

que define do seguinte modo no seu artigo II:

Art. II. Para os efectos da presente Convención, considérase desaparición forzada a privación da liberdade a unha ou máis persoas, calquera que for a súa forma, cometida por axentes do Estado ou por persoas ou grupos de persoas que actúen coa autorización, o apoio ou a aquiescencia do Estado, seguida da falta de información ou da negativa a recoñecer devandita privación de liberdade ou de informar sobre o paradoiro da persoa, co cal impídese o exercicio dos recursos legais e das garantías procesuais pertinentes.

No artigo III require dos Estados a adaptación dos seus códigos penais para a tipificación do delito de desaparición forzada:

Art. III. Os Estados Partes comprométense a adoptar, con arranxo aos seus procedementos constitucionais, as medidas lexislativas que foren necesarias para tipificar como delito a desaparición forzada de persoas, e a imporlle unha pena apropiada que teña en conta a súa extrema gravidade. Devandito delito será considerado como continuado ou permanente mentres non se estableza o destino ou paradoiro da vítima

Co precedente rexional da Corte Interamericana, a constitución da Corte Penal Internacional estendeu no ámbito universal das Nacións Unidas a disposición dun instrumento internacional unificado e xuridicamente vinculante que establecese a obrigación expresa do Estado de protexer aos cidadáns fronte ao crime de desaparición forzada[13].

En vigor desde o 1 de xullo de 2002, o artigo 7º Parágrafo 2,i. do Estatuto de Roma [14] de 1998, establece a seguinte definición:

Por "desaparición forzada de persoas" entenderase a aprehensión, a detención ou o secuestro de persoas por un Estado ou unha organización política, ou coa súa autorización, apoio ou aquiescencia, seguido da negativa a admitir tal privación de liberdade ou dar información sobre a sorte ou o paradoiro desas persoas, coa intención de deixalas fóra do amparo da lei por un período prolongado.

Con todo, ese mesmo artigo 7 estipula que o delito de desaparición forzada e outros só constitúen un crime de lesa humanidade "cando se cometa como parte dun ataque xeneralizado ou sistemático contra unha poboación civil e con coñecemento de devandito ataque".

Historia do desenvolvemento xurídico e xurisprudencia internacional editar

 
Representación dunha nai e fillo, vítimas da desaparición forzada nun mural conmemorativo na Arxentina

A Comisión Interamericana de Dereitos Humanos e a Comisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas foron a partir de 1974 [15] os primeiros órganos internacionais de dereitos humanos que reaccionaron ante o fenómeno das desaparicións, por mor das denuncias presentadas con relación aos casos ocorridos en Chile desde o golpe de estado militar do 11 de setembro de 1973. O informe do Grupo de Traballo encargado de investigar a situación dos dereitos humanos nese país, presentado á Comisión de Nacións Unidas o 4 de febreiro de 1976 ilustrou por primeira vez un caso deste tipo, o de Alphonse-René Chanfreau, de orixe francesa, detido en xullo de 1974 no seu domicilio de Santiago de Chile.

Pouco antes, en febreiro de 1975, a Comisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas había empregado por primeira vez o termo persons unaccounted for, "persoas cuxa desaparición non se xustificou", nunha resolución en favor de que se realizasen esforzos en relación con desaparicións ocorridas en Chipre como resultado do conflito armado que resultou na división da illa [16], expresión retomada xunto coa de missing people, "persoas desaparecidas", nas dúas resolucións da Asemblea Xeral adoptadas en decembro de 1975 con respecto a Chipre e Chile[17].

En 1977, a Asemblea Xeral de Nacións Unidas volveu manifestarse en relación ás desaparicións na súa resolución 32/118[18]. Para entón, o premio Nobel Adolfo Pérez Esquivel fixera un chamamento internacional que co apoio do goberno de Francia[19] obtivo a resposta da Asemblea Xeral en forma da resolución 33/173 do 20 de decembro de 1978 [20] onde se refería especificamente ás "persoas desaparecidas" e pedíase á Comisión de Dereitos Humanos que formulase as recomendacións apropiadas.

A Comisión autorizou o 6 de marzo de 1979 a designación como expertos do doutor Felix Ermacora e de Waleed M. Sadi, quen houbo de renunciar máis tarde por presións políticas[21] para que estudasen a cuestión da sorte das desaparicións en Chile, emitindo un informe á Asemblea Xeral do 21 de novembro de 1979[22]. O informe de Félix Ermacora converteuse nun referente sobre a cuestión xurídica do delito ao incluír unha serie de conclusións e recomendacións que máis tarde recolleron as organizacións e órganos internacionais.

Mentres tanto, no transcurso do mesmo ano de 1979, a Asemblea Xeral da Organización de Estados Americanos adoptou o 31 de outubro unha resolución sobre Chile en que declaraba que a práctica das desaparicións era "unha afronta á conciencia do hemisferio"[23], tras enviar en setembro unha misión da Comisión Interamericana a Arxentina, que confirmou a práctica sistemática das desaparicións forzadas por parte das sucesivas xuntas militares. A pesar das exhortacións de organizacións non gobernamentais e organizacións de familiares das vítimas, na mesma resolución do 31 de outubro de 1979 a Asemblea Xeral da OEA emitiu unha declaración, tras recibir presións por parte do goberno arxentino, na que unicamente se instaba aos estados en que desapareceran persoas a que se abstivesen de promulgar ou de aplicar leis que puidesen dificultar a investigación de devanditas desaparicións [24]

Pouco tempo despois do informe de Felix Ermacora, a Comisión de Dereitos Humanos de Nacións Unidas considerou, a iniciativa de Francia, unha das propostas expostas e decidiu o 29 de febreiro de 1980 a constitución do Grupo de Traballo sobre as Desaparicións Forzadas ou Involuntarias, o primeiro dos chamados mecanismos temáticos da Comisión e o órgano máis importante das Nacións Unidas que se ocupa desde entón do problema das desaparicións para os casos que poden imputarse aos gobernos, ademais de emitir recomendacións á Comisión e aos gobernos sobre o xeito de mellorar a protección brindada ás persoas desaparecidas e aos seus familiares e de previr os casos de desaparición forzada. A partir de entón, comezaron a desenvolverse diferentes causas en diversos organismos xurídicos internacionais cuxas sentenzas serviron para fixar unha xurisprudencia específica en desaparición forzada.

Neste campo, o Comité de Dereitos Humanos de Nacións Unidas, establecido en 1977 de conformidade co artigo 28 do Pacto Internacional de Dereitos Civís e Políticos co fin de vixiar o cumprimento polos Estados Partes das súas obrigacións, emitiu en marzo de 1982[25] e xullo de 1983 dous ditames nos que se condenaba ao Estado do Uruguai polos casos de Eduardo Bleier, exmembro do Partido Comunista do Uruguai, residente en Hungría e Israel, desaparecido tras a súa detención en 1975 en Montevideo, e de Elena Quinteros Almeida, desaparecida desde o seu arresto na embaixada de Venezuela en Montevideo en xuño de 1976, nun incidente que provocou a suspensión de relacións diplomáticas entre ámbolos dous países. Nas súas sentenzas, o Comité baseouse na violación de varios artigos do Pacto Internacional, en especial os relativos ao "dereito á liberdade e á seguridade persoais", "o dereito dos detidos a ser tratados humanamente e co debido respecto á dignidade inherente ao ser humano" e o "dereito de todo ser humano ao recoñecemento da súa personalidade xurídica", mentres que no caso de Quinteros, resolveuse por primeira vez a favor dos familiares considerados igualmente vítimas.

En 1983, a Organización de Estados Americanos (OEA) declararía pola súa resolución 666 XIII-0/83 que toda desaparición forzada debería cualificarse de crime contra a humanidade. Poucos anos despois, en 1988 e 1989, a Corte Interamericana de Dereitos Humanos pronunciou as primeiras sentenzas condenatorias que declararon culpábel ao Estado de Honduras pola violación dos seus deberes de respecto e garantía dos dereitos á vida, á liberdade e integridade persoais dos desaparecidos Angel Manfredo Velásquez Rodríguez, estudante hondureño secuestrado en setembro de 1981 en Tegucigalpa por homes fortemente armados de civil conectados coas Forzas Armadas Hondureñas, e Saúl Godínez Cruz[26] pero para as cales, a falta aínda entón da tipificación expresa do crime de desaparición forzada, tivo que basearse en distintos artigos da Convención Americana sobre Dereitos Humanos de 1969. Outras sentenzas emitidas pola Corte Interamericana que sentaron xurisprudencia condenaron aos Estados de Colombia[27], Guatemala por varios casos incluíndo o chamado dos "nenos da rúa"[28], Perú[29] e Bolivia[30].

Pola súa banda, o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos con sede en Estrasburgo establecido en 1959 de conformidade co artigo 38 do Convenio Europeo para a Protección dos Dereitos Humanos e as Liberdades Fundamentais de 1950, pasando en 1998 ao ser un tribunal único e permanente vinculante para todos os Estados membros do Consello de Europa. Aínda que o Convenio europeo tampouco contén ningunha prohibición expresa da práctica da desaparición forzada, o Tribunal ocupouse en varios casos de desaparición ocorridos en 1993 no contexto do conflito entre as forzas de seguridade turcas e membros ou partidarios do Partido dos Traballadores Kurdos (PKK) da rexión kurda ao sueste de Turquía[31]

Outro organismo onde se ditaron bases para a tipificación xurídica do crime de desaparición forzada foi a Cámara de Dereitos Humanos para Bosnia e Hercegovina, tribunal de dereitos humanos establecido con arranxo ao anexo 6 do Acordo de Paz de Dayton de 14 de decembro de 1995 que aínda que se declarou incompetente por ratione temporis para ocuparse da maioría dos 20.000 casos denunciados, formulou varias condenas en contra da República Serbia de Bosnia[32]. pola que se indemnizaron a varias familias de desaparecidos.

En paralelo a estas resolucións, varias organizacións non gobernamentais redactaron proxectos para unha convención internacional. Así, en 1981 o Institut des droits de l'homme du Barreau de Paris (Instituto de Dereitos Humanos do Colexio de Avogados de París) organizou un coloquio de alto nivel para promover unha convención internacional sobre as desaparicións, ao que seguiron varios proxectos de declaracións e convencións propostos pola Liga arxentina dos dereitos humanos, a FEDEFAM no congreso anual do Perú de 1982 ou o Colectivo de Avogados José Alvear Restepo de Bogotá de 1988.

Nese mesmo ano, o experto francés na entón Subcomisión de Prevención de Discriminacións e Protección ás Minorías, Louis Joinet, preparou o proxecto de texto que sería aprobado en 1992 pola Asemblea Xeral co título Declaración sobre a protección de todas as persoas contra as desaparicións forzadas. A definición presentada baseouse na empregada tradicionalmente polo Grupo de Traballo sobre as Desaparicións Forzadas ou Involuntarias. Con todo, aínda que a Declaración incluía como principal obrigación dos Estados o promulgar lexislación penal concreta, a diferenza da Convención contra a Tortura, non se estableceu o principio de xurisdición universal nin se acordou que as disposicións da Declaración nin as recomendacións do Grupo de Traballo fosen xuridicamente vinculantes, polo que só algúns Estados tomaron medidas concretas para cumprilas[33]

A Declaración de Nacións Unidas, a pesar das súas carencias, serviu para espertar o proxecto rexional para o continente americano encargado pola Asemblea Xeral da OEA en 1987 que aínda que fora redactado pola Comisión Interamericana de Dereitos Humanos en 1988, viuse sometido a longas discusións e modificacións que resultaron no seu estancamento. En xuño de 1994, a Asemblea Xeral da OEA aprobou finalmente a Convención Interamericana sobre Desaparición Forzada de Persoas, que sería o primeiro instrumento xuridicamente vinculante na materia[34] entrando en vigor o 28 de marzo de 1996 tras a súa ratificación por oito estados: a Arxentina, Panamá, o Uruguai, Costa Rica, Paraguai, Venezuela, Bolivia e Guatemala.

Á vista do escaso éxito da Declaración das Nacións Unidas, instrumento non vinculante, que só puido influír de xeito marxinal en reducir a práctica das desaparicións forzadas, diversas organizacións non gobernamentais e varios expertos propuxeron reforzar a protección contra as desaparicións adoptando tamén unha convención no marco das Nacións Unidas. Para iso retomáronse as deliberacións do Coloquio de París de 1981 presentadas por Louis Joinet en forma dun proxecto aprobado en subcomisión en agosto de 1988. Varios gobernos, organizacións internacionais e organizacións non gobernamentais responderon á invitación do Secretario Xeral Kofi Annan para achegar comentarios e observacións ao proxecto [35] O 20 de decembro de 2006, a Asemblea xeral de Nacións Unidas aprobou o texto da Convención internacional sobre a desaparición forzada de persoas tras máis de 25 anos de desenvolvemento, sendo asinado en París o 6 de febreiro de 2007 nunha cerimonia á que asistiron representantes dos 53 primeiros países signatarios e na que 20 deles ratificárona inmediatamente[36]. O 19 de abril de 2007, a Comisión de Dereitos Humanos actualizou a lista dos países que ratificaron a Convención que ascendía a 59 nacións [37]

Casos de desaparicións forzadas no mundo editar

Antencedentes á tipificación en dereito internacional editar

Primeiros tratados e o decreto Nacht und Nebel editar

Artigo principal: Decreto Nacht und Nebel.

A evocación do crime de desaparición forzada arrinca coa historia mesma dos dereitos na declaración francesa dos dereitos do home e do cidadán, do 26 de agosto de 1789, onde xa se afirmaba nos seus artigos 7 e 12:

art. 7. Ningunha persoa pode ser acusada, detida nin encarcerada senón nos casos determinados pola lei e segundo as formas prescritas nela. Os que solicitan, facilitan, executan ou fan executar ordes arbitrarias deben ser castigados... (Nul homme ne peut être accusé, arrêté ou détenu que dans les cas déterminés par la loi et selon les formes qu'elle a prescrites. Ceux qui sollicitent, expédient, exécutent ou font exécuter des ordres arbitraires doivent être punis ; mais tout citoyen appelé ou saisi en vertu de la loi doit obéir à l'instant ; il se rend coupable par la résistance.)
art. 12. A garantía dos dereitos do home e do cidadán necesita unha forza pública. Esta forza se institúe, xa que logo, para beneficio de todos e non para a utilidade particular daqueles que a teñen ao seu cargo. (La garantie des droits de l'homme et du citoyen nécessite une force publique ; cette force est donc instituée pour l'avantage de tous, et non pour l'utilité particulière de ceux à qui elle est confiée.)

Ao longo do século XIX, xunto co avance tecnolóxico aplicado ás guerras que provocou o incremento da mortalidade entre os combatentes e os danos a poboacións civís durante os conflitos, desenvolvéronse en paralelo movementos para a concienciación humanitaria nas sociedades occidentais que resultaron na fundación das primeiras organizacións humanitarias como a Cruz Vermella en 1859 e as primeiras tipificaciones internacionais de abusos e delitos ou leis de guerra coñecidas como Convenios de Xenebra a partir de 1864.

 
O mariscal Wilhelm Keitel retratado durante a firma da rendición incondicional do Terceiro Reich ante as forzas de exército soviético en Berlin-Karlshorst o 9 de maio de 1945. Keitel sería posteriormente procesado e condenado á pena capital polo Tribunal Militar Internacional de Núremberg pola súa responsabilidade na aplicación do decreto Nacht und Nebel, antecedente histórico á tipificación do crime de desparición forzada

En 1946, os procesos de Nuremberg puxeron en coñecemento da opinión pública a amplitude do decreto Nacht und Nebel, un dos antecedentes máis destacados do crime[38], polo que o réxime nazi de Adolf Hitler detiña e condenaba á morte a persoas nos territorios ocupados de Europa considerados unha ameaza para a seguridade do Terceiro Reich. Con todo, as execucións non eran realizadas inmediatamente senón unha vez transportadas as persoas a campos en Alemaña, como o Campo de Struthof-Natzweiler, onde terminaban por desaparecer, prohibíndose a comunicación de calquera información sobre o seu paradoiro e sorte segundo establecia o punto III do decreto:

III. (...) no caso de que as autoridades alemás ou estranxeiras soliciten información sobre tales prisioneiros, informaráselles de que foron arrestados, pero que os procedementos non permiten maior información. III. (...)In case German or foreign authorities inquire about such prisoners, they are to be told that they were arrested, but that the proceedings do not allow any further information.[39]

O mariscal de campo alemán Wilhelm Keitel foi a persoa condenada en relación co seu papel na aplicación do "decreto NN" de Adolf Hitler, aínda que, como naquela época aínda non se aceptou que as desaparicións forzadas formaban parte do concepto de crimes de lesa humanidade, o Tribunal Penal Internacional de Núremberg declarouno culpábel de crimes de guerra[40].

América Latina: as graves violacións das décadas de 1960 e 1970 editar

Artigo principal: Guerra sucia na Arxentina.

En 1947, a comezos da guerra fría, creouse nos Estados Unidos o Consello de Seguridade Nacional para o desenvolvemento da doutrina de seguridade nacional. Esta doutrina, e o seu compoñente para a represión de disidentes, foi a base do adestramento impartido a oficiais dos exércitos de diversos países de América do Sur na Escola das Américas en Panamá e a US Special Warfare Center & School de Fort Bragg (Carolina do Norte)[41] moitos dos cales levarían ao extremo esta doutrina represora en varios países.

Co antecedente rexional dos crimes do réxime de Maximiliano Hernández Martínez en O Salvador en 1932 e os da represión en Guatemala tras o derrocamento do goberno de Jacobo Arbenz entre 1963 e 1966, onde a práctica foise configurando de xeito numeroso por primeira vez [42] foron durante os anos setenta tras a instauración das ditaduras militares da Arxentina e Chile, onde aconteceron os máis extremos e masivos casos de desaparicións cuxa denuncia por familiares, asociacións e persoas relevantes da loita polos dereitos humanos, levaría posteriormente ao desenvolvemento dunha xurisprudencia internacional especial e o recoñecemento do delito de lesa humanidade de desaparición forzada, perseguido polo Tribunal Penal Internacional.

Noutros países como Brasil, a traves da acción do Servizo de Intelixencia Nacional (SEN) tras o golpe de estado de 1964 ou novamente en O Salvador e Guatemala, mediante grupos paramilitares como a Organización Democrática Nacional (ORDE) foron tamén denunciados casos de desaparecidos ata mediados dos anos oitenta.

Segundo a Comisión da Verdade de Panamá, durante a ditadura militar que gobernou o país entre 1968 e 1989 cometéronse polo menos 110 asasinatos e desaparicións de opositores en distintos períodos, algúns das cales ocorreron ata durante a invasión estadounidense de 1989[43]

Outros casos de desaparición que se deron a coñecer e perduran como obxecto de denuncia en tanto os procedementos non se dan por pechados ata que se localizan os restos ou o paradoiro das vítimas[44] tiveron lugar no Uruguai, Bolivia, Colombia, México e o Perú.

Casos transmitidos por Nacións Unidas desde 1980 editar

Desde a constitución do Grupo de Traballo sobre Desaparicións Forzadas ou Involuntarias da Comisión de Dereitos Humanos (CDH) de Nacións Unidas en 1980, o delito de desaparición forzada revelouse un problema a escala mundial.

O informe do Grupo de Traballo de 2007 rexistrou un total de 51.531 casos denunciados acumulados ata marzo de 2006 que afectaban a 79 países de todo o mundo [45], principalmente naqueles Estados afectados por conflitos internos, pero tamén en países que practican políticas de represión cara aos opositores políticos ou polos casos históricos, especialmente de América Latina, que permanecen sen resolver e que constitúen delitos permanentes.

Os países que acumularon o maior número de casos denunciados ante o Comité ao longo do período 1964-2006 foron Iraq (16.517 casos) e Sri Lanka (12.319),[46] seguidos pola Arxentina (3.462), Guatemala (3.155), o Perú (3.006), O Salvador (2.661), Alxeria (1.640) e Colombia (1.224). Outros países con numerosos casos son tamén Chile (908), a China (112), a República do Congo (114), Etiopía (118), Filipinas (758), Honduras (203), a India (383), Indonesia (157), Irán (529), o Líbano (319), Marrocos (248), México (377), Nepal (510), Nicaragua (234), a Federación Rusa (465), o Sudán (367), Turquía (181), Iemen (150) e Timor Oriental (503).

No caso de España, o Comité rexistrou 3 denuncias por detencións que resultaron en desaparicións de opoñentes ao réxime franquista por parte da Garda Civil nos anos corenta e cincuenta[47].

Alxeria: a guerra "sucia" contra o FIS (1992-1998) editar

Artigo principal: Guerra Civil Alxeriana.

Tras a anulación do resultado das eleccións lexislativas en Alxeria de 1991 que deron a vitoria ao Fronte Islámico de Salvación (Front Islamique du Salut, FIS) e o aumento da violencia asociada ao terrorismo islamista, o goberno proclamou o estado de urxencia o 9 de febreiro de 1992. Desde ese momento, os métodos de guerra sucia empregados polas forzas militares, policía e a xendarmería provocaron varias ondas de desaparicións forzadas, ocorridas especialmente entre 1994 e 1995, nas áreas de maior apoio popular ao FIS [48].

Segundo a presidenta Farouk Ksentini da Commission nationale consultative pour la protection et la promotion des droits de l'homme o total de desaparecidos sería de 6.146 persoas, vítimas de polo menos 95 centros secretos de represión dirixidos polo Département de renseignement et de sécurité (DRS) en coordinación co Centre de conduite et de coordination des actions de lutte antisubversive (CCC/ALAS) do estado maior do exército [49].

Pola súa banda, ata 2006 o Grupo de Traballo sobre desaparecidos de Nacións Unidas rexistrara ata 1.640 denuncias sobre casos que afectaron a todo tipo de persoas, homes e mulleres e ata nenos e anciáns, provenientes de todos os sectores da sociedade alxeriana, desde traballadores e agricultores, ata comerciantes, técnicos, estudantes, médicos, xornalistas, profesores universitarios e funcionarios, moitos dos cales non profesaban militancia política algunha.

As desaparicións denunciadas concéntranse no período 1993 a 1997 atribuídas a axentes do Estado: o exército, os servizos de seguridade, a xendarmería, a policía, as forzas de defensa civil e a milicia. O Grupo de Traballo destacou no seu informe de 2007 as diferentes dificultades interpostas polo goberno alxeriano ao progreso das investigacións tanto por parte do organismo de Nacións Unidas, que ata entón só puido esclarecer 9 casos, como das ONG locais, que criticaron abertamente no 2005 a proposta do Presidente de Alxeria do 29 de setembro dese ano, pola que se anunciaba un referendo sobre o proxecto dunha Carta para a paz e a reconciliación nacional (Decreto Nº 05-278), considerando que se encubriría unha amnistía coa que certificar a impunidade dos responsábeis.

O informe do Grupo de Traballo de 2005 declarou que desde entón, algunhas ONG alxerianas defensoras de dereitos humanos críticas co proxecto de referendo, sufriron intimidacións por parte de axentes gobernamentais e violencias sobre familiares de desaparecidos, especialmente durante varias manifestacións ocorridas o 18 e 26 de outubro de 2005[50]

Amnistía Internacional confirmou as críticas das organizacións locais ao denunciar en marzo de 2006, que ao expirar o mandato da comisión gobernamental alxeriana esta recomendou descartar o procesamiento dos autores e a culpabilidade do Estado[51].

República Popular da China: represión no Tíbet, a doutrina Falung Gong e outros casos editar

O Grupo de Traballo sobre desaparecidos recibiu ata a redacción do seu informe de 2007[52] un total de 112 denuncias por desaparicións na China acontecidas desde finais dos anos oitenta. A maioría das denuncias concéntranse en casos relacionados coa represión de movementos de protesta nacionalista no Tíbet, destacando o caso da detención no Nepal de 19 monxes tibetanos en 1988 para ser interrogados por funcionarios chineses e entregados ás autoridades chinesas na fronteira de Jatopani sen que se coñeza desde entón o seu paradoiro. Tras varias denuncias recibidas con relación ao episodio da praza de Tian'anmen de 1989, as denuncias sobre desaparicións repuntaron neste país entre 1995 e 2005, ao aplicarse sobre seguidores da doutrina Falun Gong e novamente sobre monxes activistas tibetanos acusados de apoiar a independencia e outras persoas que desapareceron logo das celebracións do 30° aniversario da fundación da Rexión Autónoma do Tíbet.

Aínda que a colaboración das autoridades permitiu o esclarecemento da maior parte as denuncias nas que as persoas foran postas en liberdade tras un período de detención secreta, as denuncias sobre casos individuais seguiron producíndose entre os anos 2000 e 2006, algunhas delas sobre discapacitados mentais e nenos.

República do Congo: guerra civil e o caso do "Beach" de Brazzaville de 1999 editar

 
Sassou-Nguesso e Bush no 2006

Desde xuño de 1997 o país foi escenario dunha nova guerra civil que opuxo aos partidarios do xeneral Denis Sassou-Nguesso e a súa milicia chamada Cobra, apoiada por forzas de Angola, fronte ás do presidente electo Pascal Lissouba. As forzas de Sassou tomaron o control da maior parte do país desde outubro de 1997 tras forzar o exilio de Lissouba e entrar na capital Brazzaville anunciando un plan de transición democrática. Con todo, os partidarios de Lissouba ou milicia dos cocoyes emprenderon unha guerra de guerrillas ao redor da capital que quedou dividida en tres zonas baixo o control das milicias opostas de cobras ao norte, cocoyes no centro e ao sur, os ninjas de Bernard Kolélas, antigo rival de político de Lissouba e Sassou. Civís e axentes sospeitosos de apoiar a un dos bandos opostos, xeralmente en función da súa orixe étnica, foron asasinados, arrestados ou deportados a áreas interiores do país baixo control dunha das milicias. A partir de 1998, as forzas gobernamentais amplificaron os bombardeos dos barrios do sur da capital provocando un éxodo masivo de civís cara ás areas selváticas da rexión meridional de Pool ou cara a campos de refuxiados da República Democrática do Congo antes de que se acordase un cesamento do fogo en decembro de 1999. O acordo de paz tripartito entre o goberno de Sassou, o de Kinshasa e a Delegación Rexional para África Central da Oficina de ACNUR prevía a apertura dun corredor humanitario ata o posto fluvial de Brazzaville, coñecido como Beach de Brazzaville, polo que se autorizaba o retorno dos refuxiados no antigo Zaire a partir de abril de 1999 baixo supervisión de ACNUR. Con todo, a pesar da protección internacional, o 4 de maio de 1999 un primeiro grupo de 50 repatriados foi detido para ser interrogado por forzas da policía congolesa á súa chegada ao Beach de Brazzaville e desapareceu, sendo seguido por un segundo grupo de varios centos de persoas, o 14 de maio que correron a mesma sorte[53].

O Grupo de Traballo de Nacións Unidas rexistrou no seu informe de 2007 a desaparición sen resolver de 34 das 114 persoas daquel convoi constatada xa en informes anteriores[54]

Bosnia e Hercegovina: a Guerra de 1992-1995 editar

 
Muller bosníaca de Saraxevo chorando nunha tumba
Artigo principal: Guerra de Bosnia.

No contexto do conflito, en parte carácter internacional, de 1992 a 1995 en Bosnia e Hercegovina reportouse a desaparición de máis de 20.000 persoas moitas delas consideraradas vítimas de casos de desaparición forzada en xa que a práctica das desaparicións formaba parte da estratexia das operacións chamadas de "limpeza étnica", aínda que sendo imputábeis a axentes non estatais, o Grupo de Traballo sobre as Desaparicións Forzadas ou Involuntarias non foi declarado competente para ocuparse deles.

Con todo, en abril de 1994, a Comisión estableceu un proceso especial sobre as persoas desaparecidas no territorio da antiga Iugoslavia, que unicamente puido esclarecer a sorte e o paradoiro de poucos casos.

Tras a entrada en vigor do Acordo de Paz de Dayton, os familiares dos desaparecidos presentaron demandas á Cámara de Dereitos Humanos que, con todo, na maioría dos casos declarouse incompetente ratione temporis para ocuparse dos casos de desaparición ocorridos antes do 14 de decembro de 1995.

Marrocos: os anos de chumbo (1959-1991) editar

Artigo principal: Anos de chumbo (Marrocos).
 
O rei Hasan II, retratado en 1978

En Marrocos a desaparición forzada de persoas foi unha práctica habitual[55] durante os chamados anos de chumbo do reinado de Hasan II (1959-1999). Son soados os casos do opositor Mehdi Ben Barka, secuestrado en París en 1965, os de varios militares desaparecidos da prisión de Kenitra onde cumprían condena e encerrados durante 18 anos no cárcere clandestino subterráneo de Tazmamart ou os varios centenares do saharauís desaparecidos tras a ocupación militar deste territorio por Marrocos en 1976 que constitúen o colectivo máis grande de desaparecidos [56] O paso por centros de detención clandestinos era práctica habitual no caso dos detidos políticos, que podían logo ser postos en liberdade, ser detidos legalmente, ser executados extraxudicialmente ou quedar encerrados en lugares secretos indefinidamente. En 1991 foron liberados varios centenares de detidos desaparecidos e destruídos os principais centros secretos de detención mercé á presión exercida por Francia, Estados Unidos e outros países tras unha campaña de Amnistía Internacional e varias organizacións de dereitos humanos en Francia [57] En 2003, reinando Mohammed VI, creouse a Instancia Equidad e Reconciliación (IER) para investigar as violacións dos dereitos humanos, incluíndo as desaparicións, en vista de indemnizar ás vítimas ou ás súas familias, aínda que co límite de que os nomes das persoas responsabeis de desaparicións e torturas non deben saír á luz pois se exclúe calquera acción xudicial contra elas.[58].

Iraq: ditadura de Saddam Husein e guerras de Iraq editar

 
Sadam Hussein fotografado na súa captura
Artigo principal: Sadam Hussein.
Artigo principal: Guerra de Iraq.

No ano 2005 foi creada a Axencia nacional para os desaparecidos ou National Centre for Missing and Disappeared Persons (NCMDP) co obxectivo de asistir aos familiares e persoas próximas aos preto de 200.000 casos ocorridos durante a ditadura de Saddam Hussein, en especial a partir de 1978[59]. A estes graves antecedentes, engadíronse novas denuncias de prácticas de desaparicións desde o conflito iniciado no 2003. O 18 de abril de 2007, o portavoz da axencia de Nacións Unidas Human Rights Association (HRA) en Iraq anunciou os resultados dunha investigación en colaboración con organizacións non gobernamentais que estiman en 15.000 o número de persoas desaparecidas catro anos despois do inicio da guerra e a obtención do compromiso do ministerio dos dereitos humanos local a redactar un informe para confirmar estes datos.

Rusia: casos en Chechenia e outros lugares editar

 
Vítimas da primeira Guerra chechena
Artigo principal: Segunda guerra chechena.

O 27 de xullo de 2006, o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos fallou a primeira sentenza de condena sobre a Federación Rusa por unha desaparición ocorrida no 2000 tras o comezo do segundo conflito checheno en 1999 durante o cal, segundo a organización non gobernamental rusa Memorial, desaparecerían no curso de detencións arbritarias entre 3.000 e 5.000 persoas, mentres que o defensor dos dereitos humanos, Lema Khasuev, cifrou en 2.096 os casos de desaparición forzada a mans de forzas paramilitares en Chechenia [60].

Organismos e asociacións editar

O desenvolvemento lexislativo internacional en materia de desaparicións foi impulsado e reclamado desde numerosas organizacións non gobernamentais xurdidas en resposta aos graves abusos de dereitos humanos e casos masivos de desaparecidos especialmente nos anos setenta. Nacións Unidas constituíu o Grupo de traballo en desaparicións forzadas e involuntarias en 1978 que tras un mandato expreso de 1980, é o encargado de rexistrar e investigar os casos denunciados desde esa data.

  • O Working Group on Enforced and Involuntary Disappearances (WGEID) ou Grupo de traballo en desaparicións forzadas e involuntarias da ONU, creado pola resolución 33/173 da Asemblea Xeral da ONU tras solicitude ao comisionado de dereitos humanos.
  • O Collectif des familles de disparu(e)s en Algérie (CFDA)

Impacto na cultura editar

Numerosas obras artísticas tomaron como tema central a desaparición forzada de persoas. A continuación realízase unha breve listaxe dalgunhas das máis destacadas:

Notas editar

  1. O adxectivo "forzada" ou "involuntaria" utilízase para distinguir este concepto máis restrinxido do concepto xeral das desaparicións de persoas debidas a accidentes ou calamidades, ou á de combatentes no campo de batalla, tamén referidos como "desaparecidos en combate".
  2. Resolución A/RES/61/177 da Asemblea Xeral de Nacións Unidas, de 20 de decembro de 2006
  3. Segundo o Estatuto de Roma de 1998 e a Convención Interamericana sobre Desaparición Forzada de Persoas de 1994.
  4. Consello de Dereitos Humanos de Nacións Unidas. Informe do Grupo de Traballo sobre Desaparicións Forzadas ou Involuntarias: Aplicación da resolución 60/251 da Asemblea Xeral, de 15 de marzo de 2006, titulada “Consello de Dereitos Humanos”. 25 de xaneiro de 2007. A/HRC/4/41. Dispoñíbel aquí[Ligazón morta]
  5. Dise dun delito que é acumulativo cando a reunión de accións ou de autos (xuízos), son compatíbeis polo seu obxecto, e susceptíbeis de ser resoltos no mesmo procedemento por sentenza única (Dicionario de Dereito da UNED[Ligazón morta])
  6. Instituto de Estudos Políticos para América Latina e África (IEPALA). Curso sistemático de dereitos humanos
  7. Aprobado pola Asemblea Xeral na súa resolución 2200A (XXI), de 16 de decembro de 1966; entrou en vigor o 23 de marzo de 1976; ao 26 de novembro de 2001, 147 Estados eran partes no Pacto
  8. Subscrita o 21 de novembro de 1969 pola Conferencia Especializada Interamericana sobre Dereitos Humanos, que se reuniu en San José de Costa Rica do 7 ao 22 de novembro de 1969. A Convención entrou en vigor o 18 de xullo de 1978. Ata 2002, 24 estados membros da OEA ratificaron a Convención e 20 estados aceptaron a xurisdición da Corte Interamericana
  9. ... es también el nombre de un síndrome postraumático, el síndrome experimentado por las mujeres, niños y ancianos que no murieron y que, desde julio de 1995, hace ya seis años, no tienen noticia de sus maridos, hijos, padres, hermanos, tíos o abuelos. Millares de vidas que, seis años después, continúan mutiladas, privadas del afecto y el amor de sus seres queridos, los cuales han quedado convertidos en meros fantasmas que regresan para rondarlas día a día, noche tras noche.. Almiro Rodrigues, Juez del Tribunal Penal Internacional para la ex Yugoslavia, en la sentencia a Radislav Krstiç, 2 de agosto de 2001. Amnistía Internacional, Bosnia y Herzegovina:Honrar a los fantasmas afrontando la impunidad de las desapariciones, marzo 2003.
  10. Philip Grant, Les disparitions forcées: une convention, enfin! Plaidoyer 1/07, pp. 56-61. Dispoñíbel aquí Arquivado 21 de outubro de 2007 en Wayback Machine.
  11. Establecida en 1979 de conformidade co artigo 52 da Convención Americana sobre Dereitos Humanos de 1969
  12. Artigo II. Convención Interamericana dobre Desaparición Forzada de Persoas, 9 de xuño de 1994. Dispoñíbel na web da OEA
  13. Bosnia y Herzegovina Honrar a los fantasmas afrontando la impunidad de las desapariciones, páx. 5. Marzo 2003. Dispoñíbel en Amnistía Internacional
  14. Artigo 7. Crimes de lesa humanidade. Parágrafo 2,i. Estatuto de Roma da Corte Penal Internacional. 17 de xullo de 1998. Dispoñíbel no sitio da ONU
  15. Informe Anual da Comisión Interamericana de Dereitos Humanos, 1974 OEA/Ser.L/V/II.34, Doc.31, Rev.1, de 30 de decembro de 1974
  16. Resolución 4 (XXXI) da Comisión de Dereitos Humanos, de 13 de febreiro de 1975
  17. Resolución 3450 (XXX) da Asemblea Xeral, de 9 de decembro de 1975. Resolución 3448 (XXX) da Asemblea Xeral, de 9 de decembro de 1975.
  18. "(a Asemblea manifesta)...a súa especial inquietude e indignación ante a incesante desaparición de persoas que, segundo indican os testemuños dispoñíbeis, pode atribuírse a razóns políticas e ante a negativa das autoridades chilenas a aceptar a súa responsabilidade polo gran número de persoas que se atopan nesas condicións ou a explicalo, ou sequera a realizar unha investigación adecuada dos casos que se sinalaron á súa atención". Resolución 32/118 da Asemblea Xeral, de 16 de decembro de 1977, párr. 2.
  19. Eduardo Febbro, Unha iniciativa da Arxentina e de Francia con historia accidentada. Artigo no País, 20 de xuño de 2006.
  20. "profundamente preocupada polos informes precedentes de diversas partes do mundo en relación coa desaparición forzosa ou involuntaria de persoas por mor de excesos cometidos por autoridades encargadas de facer cumprir a lei ou encargadas da seguridade, ou por organizacións análogas" Resolución 33/173 da Asemblea Xeral, de 20 de decembro de 1978.
  21. E/CN.4/2002/71 páxina 10
  22. A/34/583/Add.1 de 21 de novembro de 1979
  23. OEA AG/Rev.443 (IX-0/79), párr. 3
  24. OEA, AG/Res. 443 (IX-0/79), párr. 5
  25. Caso Bleier c. o Uruguai, comunicación Nº 30/1978
  26. Molina Theissen: Corte I.D.H., Caso Velásquez Rodríguez, Sentenza de 29 de xullo de 1988. Serie C Non. 4; e, Corte I.D.H., Caso Godínez Cruz, Sentenza de 20 de xaneiro de 1989. Serie C No. 5.
  27. Caso Caballero-Delgado e Santana c. Colombia, denuncia Nº 10319/1989, sentenza do 8 de decembro de 1995
  28. Blake c. Guatemala, denuncia Nº 11219/1993, sentenza do 24 de xaneiro de 1998. Villigran Morais e Alcase c. Guatemala, denuncia Nº 11383/1994, sentenza do 19 de novembro de 1999. Bámaca Velásquez c. Guatemala, denuncia Nº 11129/1993, sentenza do 25 de novembro de 2000.
  29. Durán e Ugarte c. o Perú, denuncias Nos. 10009 e 10078/1987, sentenza do 16 de agosto de 2000
  30. Trujillo Oroza c. Bolivia, sentenza do 26 de xaneiro de 2000
  31. E/CN.4/2002/71 pax. 20-23.
  32. Palic c. a República Serbia, caso Nº CH/99/3196, decisión sobre a admisibilidade e o fondo, 11 de xaneiro de 2001 e a República de Bosnia e Hercegovina Unkovic c. a Federación de Bosnia e Hercegovina, caso Nº CH/99/2150, decisión sobre a admisibilidade e o fondo de 9 de novembro de 2001
  33. Colombia, Guatemala, Paraguai, Perú e Venezuela. Véxase E/CN.4/2002/71, páxina 28
  34. E/CN.4/2002/71 páxina 28
  35. Documento de Nacións Unidas, E/CN.4/2001/69, 21 de decembro de 2000. Dispoñíbel aquí
  36. Diario Le Monde 6 de febreiro de 2007, Droits de l'homme : un traité international sur les disparitions forcées Arquivado 08 de febreiro de 2007 en Wayback Machine.; Diario La Jornada, Se inicia proceso para ratificar convención de la ONU contra desapariciones forzadas
  37. "Listaxe de países". Arquivado dende o orixinal o 11 de xuño de 2007. Consultado o 23 de outubro de 2007. 
  38. Comisión de Dereitos Humanos de Nacións Unidas, E/CN.4/2002/71, 8 de xaneiro de 2002, Os dereitos civís e políticos, en particular as cuestións relacionadas coas desaparicións e as execucións sumarias.
  39. Office of United States Chief of Counsel for Prosecution of Axis Criminality, Nazi Conspiracy and Aggression, 8 vols. and 2 suppl. vols.VII, 873-874 (Doc. No. L-90)Washington, DC: Government Printing Office, 1946-1948. Dispoñíbel aquí[Ligazón morta]
  40. E/CN.4/2002/71 páx 37
  41. Instituto de Estudos Politicos para America Latina e Africa (IEPALA). Curso sistemático de dereitos humanos Arquivado 30 de outubro de 2007 en Wayback Machine.. pág C1.4.3.,
  42. Molina Theissen, Ana Lucrecia, A Desaparición Forzada de Persoas en América Latina KO'AGA ROÑE'ETA se.vii (1998)
  43. Informe de la Comisión de la Verdad de Panamá Arquivado 25 de marzo de 2007 en Wayback Machine., páx. 8. 18 de abril de 2002.
  44. O Equipo Nizkor asociado con Dereitos Human Rights, European Civil Liberties Network (ECLN), a Campaña Global para a Liberdade na Internet (GILC) e a Organización Mundial Contra a Tortura publicou na súa páxina web os resultados do seu proxecto Desaparecidos: Pola Memoria, a Verdade e a Xustiza as denuncias presentadas principalmente en países de America do Sur e outras áreas do mundo.
  45. Consello de Dereitos Humanos de Nacións Unidas, Informe do Grupo de Traballo sobre Desaparicións Forzadas ou Involuntarias: Aplicación da Resolución 60/251 da Asemblea Xeral, de 15 de marzo de 2006, titulada "Consello de Dereitos Humanos"[Ligazón morta], A/HRC/4/41.
  46. A/HRC/4/41. Anexo II, páx.107.
  47. A/HRC/4/41. Anexo II, páx.80.
  48. Informe do Collectif des familles de disparu(e)s en Algérie: Comité Justice pour l'Algérie Les disparitions forcées en Algérie Dossier n° 03, marzo de 2004.
  49. François Gèze, Salima Mellah. La "sale guerre" en Algérie: responsables et coupables. Diario Le Monde, 17 de maio 2005.
  50. E/CN.4/2006/56, páx 20.
  51. Amnistía Internacional. Informe 2006.
  52. E/CN.4/2006/56, páx 30
  53. Fédération Internationale des Ligues des Droits de l'Homme, Informe République du Congo, Affaire des “Disparus du Beach” de Brazzaville. Développements et enjeux des procédures en cours en France, en République du Congo et devant la Cour internationale de Justice Décembre 2001 - Juillet 2004
  54. E/CN.4/2006/56, páx 42.
  55. Véxase o informe de AI Rompendo o muro de silencio: persoas "desaparecidas" en Marrocos (1991)
  56. AI deu en 1991 unha cifra próxima ao milleiro de saharauís detidos desaparecidos desde o inicio da anexión do territorio por Marrocos en 1976. Véxase Morocco: "Disappearances" of People of Western Sahara Origin (índice AI: MDE 29/17/90) e AI, Continúan as detencións, as desaparicións e as restricións das liberdades de expresión e movemento no Sáhara Occidental
  57. Ese ano, ademais do informe de AI, o polémico libro do escritor francés Gilles Perrault Nuestro amigo el rey tivo bastante responsabilidade no feito de que as desaparicións e outras violacións de dereitos humanos en Marrocos se colocasen no centro do debate público en Francia, principal aliada do reino norteafricano, obrigando ao goberno galo a dar un paso máis aló da habitual condena xenérica á falta de liberdades.
  58. Abderrahim Berrada, La defensa de la impunidad. Crímenes de estado y derechos humanos en Marruecos.
  59. Axencia IRIN, Nacións Unidas, 18/04/2007, irinnews.org IRAQ: Thousands missing since war began
  60. Amnistía Internacional. Federación Rusa: Primer fallo del Tribunal Europeo de Derechos Humanos contra las "desapariciones" en Chechenia. Comunicado de prensa do 27 de xullo de 2006.
  61. Desapariciones, Rubén Blades, Buscando América (letra da canción)
  62. "Dinosaurios, Charly García, Clics Modernos (letra da canción)". Arquivado dende o orixinal o 11 de outubro de 2007. Consultado o 23 de outubro de 2007. 

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • SAGÜES, Néstor P. (2007). La Acción de Amparo. 5ª Edición. Buenos Aires: Editorial Astrea. ISBN 978-950-508-762-4. 

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar