Crise final do reinado de Isabel II

A crise final do reinado de Isabel II constitúe o cuarto e último período no que se adoita dividir o reinado de Isabel II de España. Comeza en marzo de 1863 coa caída do goberno da Unión Liberal do xeneral Leopoldo O'Donnell e termina coa Revolución de 1868 que puxo fin á Monarquía de Isabel II -que marchou ao exilio- e abriu a nova etapa da historia contemporánea de España denominada Sexenio Democrático (1868-1874).

Isabel II

Antecedentes: a caída de O'Donnell

Artigo principal: Gobernos da Unión Liberal.

A partir de 1861 a cohesión interna da Unión Liberal, o partido que sustentaba ao goberno de Leopoldo O'Donnell, foise rachando ao carecer dunha firme base ideolóxica e basearse case exclusivamente na comunidade de intereses. A firma da Convención de Londres de 1861 polo que España se comprometía na expedición a México xunto a Gran Bretaña e Francia xa suscitou un vivo debate nas Cortes sobre a constitucionalidade do acordo, no que algúns deputados da Unión Liberal non apoiaron ao goberno. O fraccionamento do partido gobernamental tamén se evidenciou cando o 16 de decembro de 1861 votouse unha moción de confianza ao goberno na que uns 80 deputados negáronlla, entre eles un dos fundadores da Unión Liberal, o exministro Antonio de los Ríos Rosas, que como o resto de unionistas disidentes criticaban o estilo personalista de goberno de O'Donnell. Aos poucos este grupo foise ampliando con figuras de tanto peso dentro da Unión Liberal como Antonio Cánovas del Castillo, Manuel Alonso Martínez ou o xeneral Manuel Gutiérrez de la Concha, marqués do Duero. Tamén se sumaron ao sector crítico Alejandro Mon e os antigos progresistas "resellados" encabezados por Manuel Cortina e polo xeneral Juan Prim, quen acabaría volvendo ás filas do Partido Progresista.

O xeneral Leopoldo O'Donnell.

Así mesmo aumentou a oposición dos progresistas "puros" -os que a diferenza dos progresistas "resellados" non se integraron na Unión Liberal cando se fundou en 1858-, como se puido comprobar en decembro de 1861 cando o líder progresista "puro" Salustiano de Olózaga denunciou nas Cortes a grande influencia que sobre a raíña Isabel II exercía a camarilla clerical -encabezada por sor Patrocinio e á que en 1857 incorporouse o pai Claret, novo confesor real, e da que tamén formaba parte o novo "favorito" da raíña Miguel Tenorio- e á que culpaba de limitar a política do goberno de O'Donnell, impedindo por exemplo que España recoñecese ao reino de Italia por estar enfrontado co papa na chamada cuestión romana, e, sobre todo, de ser responsable de que os progresistas nunca fosen chamados pola Coroa a formar goberno. O seu discurso terminou cunha frase que se faría soada: «Hai obstáculos tradicionais que se opoñen á liberdade de España».

Ao mesmo tempo comezaron a aflorar as denuncias de corrupción ao que se uniu a presión de Napoleón III para que o goberno condenase a conduta do xeneral Prim ao ordenar a retirada unilateral do continxente español na expedición de México, o que acabou provocando unha crise de goberno a mediados de xaneiro de 1863.

A comezos de marzo de 1863 O'Donnell pediu á raíña a disolución das Cortes, que levaban abertas catro anos, para contar cun parlamento máis adicto pondo fin á disidencia que xurdira na Unión Liberal -xa fose a integrada por antigos moderados "puritanos", como Cánovas, ou por antigos progresistas "resellados", como Cortina ou o xeneral Prim-. Pero Isabel II negouse a disolver as Cortes, entre outras razóns pola oposición do goberno de O'Donnell a que a raíña nai María Cristina de Borbón volvese a España. Entón O'Donnell presentou a súa dimisión que lle foi aceptada. Foi o final do "goberno longo" da Unión Liberal.

A volta dos moderados ao poder (1863-1865)

O goberno de Miraflores e o retraemento dos progresistas

Para decidir quen substituiría a O'Donnell a raíña convocou a palacio ao presidente do Congreso dos Deputados, Diego López Ballesteros, e ao do Senado, Manuel Gutiérrez de la Concha, que lle aconsellaron que nomeara a un progresista como novo presidente do goberno. A raíña aceptou a proposta pero cando se entrevistou cunha comisión do Partido Progresista integrada polo "resellado" Manuel Cortina e polo "puro" Pascual Madoz estes non lle deron ningún nome para presidente do goberno e lle pediron tempo para reorganizar o partido. Os dous sectores do Partido Progresista -"resellados" e "puros"- reuníronse o 19 de marzo de 1863 para reunificar o partido ante a inminencia da entrada no Goberno dos progresistas. Na reunión barallouse o nome do xeneral Juan Prim, quen mantiña unhas excelentes relacións coa raíña e que ademais fora o político progresista que O'Donnell lle propuxera a Isabel II para substituílo.

O problema que tiña a raíña é que non atopaba ningún político que quixese facerse cargo do goberno cunhas Cortes con maioría da Unión Liberal e ao que non podía outorgar o decreto de disolución porque xa llo había denegado a O'Donnell, o que causara a súa dimisión. Así que tivo que acudir a última hora ao ancián moderado Marqués de Miraflores para que gobernase coas Cortes «tal cal existían». Como de era de esperar Miraflores tívose que enfrontar cunha forte oposición parlamentaria polo que suspendeu as sesións das Cortes o 6 de maio e finalmente obtivo da raíña o decreto de disolución a mediados de agosto de 1863.

Salustiano de Olózaga.

Miraflores reuniuse co líder progresista Salustiano de Olózaga ofrecéndolle entre 50 e 70 deputados nas novas Cortes que terían unha maioría moderada e unionista, pero Olózaga "tras unha primeira aceptación, acabou negándose á componenda". Miraflores púxolle como condición para "outorgarlle" un número tan relativamente grande de deputados que os progresistas renunciasen á Milicia Nacional e ao principio de que o poder lexislativo residise unicamente nas Cortes, e non en "as Cortes co rei" como se dicía na Constitución de 1845, ao que Olózaga negouse.

Entón o ministro da Gobernación Florencio Rodríguez Vaamonde enviou unhas circulares aos gobernadores civís nas que, para impedir que os progresistas conseguisen máis escanos dos que pensaba "outorgarlles" o goberno, restrinxíase o dereito de reunión exclusivamente ás persoas que tiñan dereito ao voto -"que eran 179.000 en toda España, nunha poboación duns dezasete millóns de habitantes"- e ademais ordenábase que a policía exercese a "influencia moral" do goberno para que saísen elixidos os candidatos afines. O coñecemento destas circulares provocou a ruptura entre progresistas e moderados, desbaratándose así a oportunidade de que os dous partidos se intercambiaran no goberno. O 23 de agosto de 1863 un grupo de progresistas facía pública a súa protesta polas circulares e anunciaba que renunciaban a reunirse, facendo responsable ao Goberno das consecuencias. O xeneral Prim entrevistouse coa raíña en tres ocasiones para que premese ao goberno para que retirase as circulares pero non o conseguiu, polo que o Comité central do Partido Progresista reunido o 7 de setembro de 1863 decidiu o retraemento nas eleccións, o que supoñía non presentar candidatos ás mesmas e, sobre todo, negar a lexitimidade ás Cortes que saísen delas. O obxectivo era premer á raíña para que rectificase, pero esta non o fixo.

O regreso de Narváez

Alejandro Mon retratado por José Casado del Alisal.

O goberno do Marqués de Miraflores durou dez meses, ata o 17 de xaneiro de 1864. A razón da súa curta duración foi que non tiña detrás del a ningunha das faccións que constituían o Partido Moderado polo que cando presentou nas Cortes o seu proxecto de reforma das Constitución de 1845 -intentando introducir como en 1853 os senadores hereditarios- o seu propio partido tampouco a apoiou. Sucedeulle Lorenzo Arrazola, que se presentou nas Cortes como representante do «partido moderado histórico» pero o seu goberno só durou corenta días. O seu final debeuse a que varios ministros preferiron dimitir antes que ceder á presión do rei consorte Francisco de Asís de Borbón que quería que asinasen unha concesión de ferrocarril para o financeiro José de Salamanca, de quen ía recibir unha comisión millonaria. O elixido pola raíña para substituírlle foi o veterano político moderado Alejandro Mon, polo que os progresistas sentíronse enganados ao ver incumprida a promesa de que serían chamados pola Coroa para formar goberno. Así no banquete do 3 de maio de 1864, que reuniu a tres mil acodes, adoptouse o lema «Ou todo ou nada» -o que significaba que se non accedían ao goberno manterían o retraemento- e Práxedes Mateo Sagasta falou de «dinastías marchando ao seu desterro».

O goberno de Alejandro Mon estaba integrado por moderados e unionistas co que contaba cunha base parlamentaria máis ampla que os dous gobernos anteriores, pero malia iso só logrou manterse no poder seis meses, ata que en setembro de 1864 os ministros da Unión Liberal dimitiron para forzar a caída do goberno. A súa única obra importante foi a aprobación dunha nova lei de imprenta, que substituía á de Cándido Nocedal e que foi redactada por Cánovas del Castillo, na que se poñía baixo a xurisdición militar os artigos xornalísticos que «tendesen a relaxar a fidelidade ou disciplina das forzas armadas».

"Coa dimisión de Alejandro Mon pecharíase un período de ano e medio de inestabilidade presidido por gobernos de baixo perfil, boas intencións e escaso apoio político. [...] Tampouco se pode dicir que a raíña e o seu círculo máis conservador mostrase excesivo entusiasmo por aquel moderantismo de medias tintas [un «moderantismo tinguido de unionismo»]", afirmou Juan Francisco Fontes. O escritor Juan Valera describiu así anos despois a situación política que vivía o país:

La corona estaba sin norte, el gobierno sin brújula, el Congreso sin prestigio, los partidos sin bandera, las fracciones sin cohesión, las individualidades sin fe, el tesoro ahogado, el crédito en el suelo, los impuestos en las nubes, el país en la iquietud...

A coroa estaba sen norte, o goberno sen compás, o Congreso sen prestixio, os partidos sen bandeira, as fraccións sen cohesión, as individualidades sen fe, o tesouro afogado, o crédito no chan, os impostos nas minchas, o país na iquietude...

O xeneral Ramón María Narváez.

Entón a raíña chamou o 16 de setembro de 1864 ao xeneral Narváez, o único político que podía unir tras de si a un Partido Moderado moi dividido, para que formase goberno por sexta vez -mentres, o xeneral Prim seguía sen conseguir que os progresistas abandonasen o retraemento-. Ao parecer, na decisión de chamar a Narváez influíu na raíña nai María Cristina de Borbón, que pensou nel para que conseguise apartar do retraemento aos progresistas derrogando as circulares restritivas do dereito de reunión e prometéndolles unhas eleccións limpas, dentro do que cabía naquela época. Segundo Jorge Vilches, María Cristina chegouse a entrevistar co xeneral Espartero para que fixese cambiar de opinión ao Partido Progresista, o que non conseguiu, e ata intentou que a súa filla Isabel II despedise á camarilla clerical que a rodeaba, que era outro dos argumentos dos progresistas para seguir sen participar nas institucións da Monarquía, pero a súa filla negouse.

Narváez seguiu coa política conciliadora dos tres gobernos anteriores -nada máis producirse o seu nomeamento declarou ser «máis liberal que Riego»- polo que pactou con O'Donnell a alternancia no poder entre moderados e unionistas e tomou algunhas medidas "aperturistas", como o mantemento dos funcionarios nos seus postos ou unha amnistía polos delitos de opinión, para que os progresistas abandonasen o retraemento. Pero cando Narváez convocou eleccións os progresistas mantivéronse na súa postura do retraemento afirmando que só a abandonarían se a raíña os chamaba a gobernar, volvendo repetir o "ou todo ou nada" que ratificaron a finais de outubro nunha asemblea dos representantes dos comités provinciais reunidos en Madrid, na que 61 votaron a favor do retraemento, e só 4, Prim e os seus, en contra. O retraemento achegou aos progresistas co sector "liberal-democrático" do Partido Demócrata que encabezaba Emilio Castelar e que defendía a "abstención" do seu propio partido e a alianza cos progresistas para «humillar e vencer aos inimigos da liberdade».

A resposta de Narváez foi abandonar rapidamente a política de conciliación escorándose cara a posicións autoritarias que radicalizaron a actitude os progresistas cada vez máis decantados cara á insurrección e cara á adopción da causa da democracia, desenvolvendo ao mesmo tempo un discurso político claramente antidinástico. O progresista Carlos Rubio declarou en 1865: «A democracia é hoxe a teoría do partido progresista; o partido progresista é a práctica da democracia».

Retrato de Sor Patrocinio.

Outro problema ao que tivo que facer fronte o goberno de Narváez foi a cuestión romana porque Isabel II opoñíase ao propósito do goberno e de toda a clase política liberal de recoñecer ao novo reino de Italia enfrontado co Papado por mor da usurpazione ingiusta dos Estados Pontificios -como lle escribiu o papa Pío IX á raíña- por parte da monarquía italiana unificada. "A cuestión, que viña coleando desde 1861, contribuíu a dar novos argumentos á lenda negra sobre a influencia da camarilla clerical en palacio, a aumentar o desprestixio persoal de Isabel II e, en última instancia, a debilitar aínda máis un sistema xa de seu moi fráxil polas súas divisións internas e pola crecente forza da oposición. A figura da raíña colocouse así no centro mesmo do debate público. Cada vez eran máis quen cuestionaban abertamente non só o seu papel político -os famosos "obstáculos tradicionais"- senón a súa conduta privada, marcada de forma contraditoria pola súa irrefreable vida amorosa e pola súa devoción supersticiosa cara a figuras como o pai Claret e sor Patrocinio, popularmente coñecida como a monxa das chagas".

A "Noite de San Daniel" e a caída de Narváez

Artigo principal: Noite de San Daniel.

Os causantes da crise coñecida co nome da Noite de San Daniel foron dous artigos críticos coa raíña Isabel II publicados por Emilio Castelar o 21 e o 22 de febreiro de 1865 en La Democracia, o primeiro titulado "¿De quen es el patrimonio real?" e o segundo "El trazo", que se referían á decisión da raíña de vender algunhas propiedades do Patrimonio da Coroa e, do beneficio resultante, ceder o 75% ao Estado para facer fronte ao seu déficit e conservar para si o 25%. En palabras de Narváez foi un xesto «tan grande, tan extraordinario, tan sublime» que foi moi aplaudido pola maioría dos deputados que cualificaron a Isabel II de «émula de Isabel a Católica» e pola prensa dinástica que tamén se desfixo en eloxios. Emilio Castelar, pola contra, opinaba que non existía tal xesto -"o trazo" como o cualificou ironicamente- porque o que fixera a raíña en realidade fora apropiarse do 25% dun patrimonio que era "do país... A casa real devolve ao país unha propiedade que é do país". Así pois o suposto "trazo" era en realidade un «engano, un desacato á lei, unha ameaza..., e desde todos os puntos de vista, un deses amaños de que o partido moderado válese para para sosterse no poder que a vontade da nación maldí». Así pois, os artigos de Castelar "viñeron descubrir o misterio [da suposta xenerosidade da raíña]: Isabel, angustiada polas débedas, reservábase un 25 por 100 do produto da venda duns bens que, no seu maior parte, non eran do seu patrimonio, senón da nación".

Emilio Castelar.

A reacción do goberno Narváez foi de gran virulencia. Separou do seu cátedra de Historia da Universidade de Madrid a Emilio Castelar e aos profesores que como Nicolás Salmerón se solidarizaron con el, e destituíu ao reitor da Universidade, Juan Manuel Montalbán, por negarse a instruír os expedientes contra os seus compañeiros. O ministro da Gobernación Luis González Bravo declarou o estado de guerra en previsión de incidentes. O 10 de abril, día de San Daniel, cando o novo reitor debía xurar o seu cargo, os estudantes manifestáronse polas rúas de Madrid en defensa do reitor deposto.

Entón o goberno sacou á rúa a Garda Civil a pé e a cabalo e cando os gardas chegaron á Porta do Sol, segundo relatou unha testemuña, «sen que mediase intimación nin advertencia de ningún xénero, principiaron cunha coraxe cega a facer uso das armas e a cazar á multitude descoidada». Houbo 11 mortos e 193 feridos, na súa maioría transeúntes que non participaban na algarada estudantil, incluíndo anciáns, mulleres e nenos. En cambio, a Garda Civil só tivo un ferido, un sentinela a cabalo que recibiu unha pedrada -polo que o ministro da Gobernación Luis González Bravo faltou á verdade cando asegurou ante as Cortes que «se derramou o sangue dos nosos soldados»-. Os tráxicos sucesos da que sería coñecida como a Noite de San Daniel debéronse, segundo Josep Fontana, "a un ataque de furor de Narváez e González Bravo, que se consideraban desafiados polos manifestantes e incitaron ao brutal ataque". As consecuencias políticas da "Noite de San Daniel" acabaron co goberno Narváez. Ao día seguinte reuniuse o consello de ministros no que tivo lugar un acalorado debate entre o ministro de Fomento -do que dependía todo o relativo á educación-, o veterano liberal Antonio Alcalá Galiano, e o ministro da Gobernación Luis González Bravo, durante o cal Alcalá Galiano sufriu unha anxina de peito e faleceu pouco despois. Deputados da Unión Liberal, como Cánovas del Castillo, Posada Herrera e Ríos Rosas tamén dirixiron as súas críticas cara a González Bravo –Ríos Rosas conmocionou ao Congreso de Deputados cando afirmou: «ese sangue pesa sobre as vosas cabezas»–. Esta situación convenceu á raíña de que debía destituír a Narváez, aínda que aínda esperou dous meses ata que o 21 de xuño de 1865 volveu chamar a O'Donnell. Isabel II non fixo caso á súa nai María Cristina, que lle aconsellou que chamase aos progresistas para que se integrasen na Monarquía e deixasen de conspirar contra ela, e iso malia que O'Donnell expresoulle á raíña o seu desexo de retirarse da política e marchar ao estranxeiro.

O regreso da Unión Liberal de O'Donnell (1865-1866)

José Posada Herrera, ministro da Gobernación no goberno de Leopoldo O'Donnell, retratado por Ignacio Suárez Llanos.

O'Donnel formou un goberno da Unión Liberal no que destacaban José Posada Herrera en Gobernación e Antonio Cánovas del Castillo en Ultramar -o xeneral Serrano quedou fóra do goberno para ocupar a Capitanía xeneral de Castela a Nova que incluía Madrid-. A política que emprendeu O'Donnell, animado por Ríos Rosas, estivo dirixida a afianzar á Unión Liberal como a alternativa liberal do réxime isabelino, mentres o Partido Moderado representaba a alternativa conservadora, poñendo así as bases para a quenda pacífica entre os dous partidos dinásticos, e desa forma consolidar a Monarquía Constitucional de Isabel II. Por iso, segundo Jorge Vilches, empezou a aplicar boa parte do programa dos progresistas: "rebaixa do censo á metade para ampliar o corpo electoral [que pasou de 170.000 a máis de 400.000], establecemento da circunscrición provincial, derrogación da restritiva lei de imprenta moderada, o xuízo por xurado para os delitos de imprenta, continuación da desamortización eclesiástica, e recoñecemento do reino de Italia". Estes dous últimos dous puntos provocaron as protestas e condenas da xerarquía eclesiástica española.

O'Donnell ata intentou formar un goberno de coalición entre unionistas e progresistas, proposta que aceptaron Prim e López Grado -director de El Progreso Constitucional- pero que rexeitaron Ángel Fernández de los Ríos e Práxedes Mateo Sagasta, directores respectivamente de La Soberanía Nacional e de La Iberia, o que frustrou o proxecto. Despois O'Donnell ofreceu a Prim un amplo grupo parlamentario para os progresistas nas futuras eleccións se conseguía que abandonasen o retraemento, pero na xunta xeral do partido que se celebrou en novembro de 1865 a súa proposta de participación nas eleccións volveu saír derrotada pois só conseguiu 12 votos dos 83 emitidos.

Ao non conseguir que o seu partido apoiase a volta ás institucións, o xeneral Prim optou pola vía do pronunciamento para que a raíña nomeáseo presidente do goberno, emulando a experiencia da Vicalvarada de 1854. Así o 3 de xaneiro de 1866 Prim pronunciouse, sen coñecemento do Comité central do Partido Progresista, na localidade madrileña de Villarejo de Salvanés -Jorge Vilches suxire que foi o propio O'Donnell quen lle aconsellou que seguise esta vía para formar un goberno con dous militares, como o que seguiu ao triunfo da Vicalvarada-. Prim pretendía dar un golpe exclusivamente militar sen contar cos civís porque a súa participación daba lugar, segundo Prim, a «a perturbación que traen as xuntas, que xa se establecen ata nas aldeas» e que dificultaban «restablecer o principio de autoridade».

O xeneral Prim á fronte dos rexementos de Calatrava e Bailén estacionados en Aranjuez e Ocaña intentou marchar desde Villarejo de Salvanés cara a Madrid para forzar un cambio de goberno e evitar «que o pobo tirase o trono polo balcón e que, cos soldados que contaba, poñeríase sobre as cercas de Madrid, renderíaselle a corte e o país tería un goberno que, sen sangue nin disturbios, realizase a mudanza política». Pero o pronunciamento fracasou porque outras unidades militares presuntamente comprometidas non se uniron ao mesmo polo que "os pronunciados pasaron uns días dando voltas por terras castelás, mentres agardaban en balde que se lles sumasen outras forzas, e acabaron internándose en Portugal, sen atacar Madrid".

O fracaso do pronunciamento de Villarejo de Salvanés fixo que Prim apoiase a liña maioritaria do seu partido baseada no retraemento e na alianza cos demócratas, e a partir de entón dedicásese en corpo e alma a preparar unha insurrección que derribase á Monarquía de Isabel II. "Así se converteu Prim no líder non só do progresismo, senón do movemento revolucionario, falto ata entón dun home de prestixio que o liderara".

A crise financeira de 1866

A rede de ferrocarrís en España durante o século XIX

A principios de 1866 estalou a primeira crise financeira da historia do capitalismo español. O detonante da crise foron as compañías ferroviarias, que arrastraron con elas a bancos e sociedades de crédito. A raíz da aprobación durante o Bienio Progresista da Lei de Ferrocarrís de 1855 moitos investidores dirixiran os seus capitais cara ás compañías ferroviarias cuxas accións experimentaron un gran auxe alimentando así unha espiral especulativa. Pero cando empezaron a explotarse as liñas viuse que as expectativas de beneficio que tiñan os investidores eran esaxeradas -dado o baixo nivel de desenvolvemento de economía española había poucas mercancías e poucos pasaxeiros para transportar- e o valor das accións das compañías ferroviarias esborralláronse.

Dous anos antes era evidente que o ciclo expansivo vivido durante os gobernos da Unión Liberal tocara ao seu fin e que durante ese tempo non se fixo nada por resolver os problemas de base da economía española, xa que o crecemento "máis que nunha estrutura produtiva ben articulada" baseouse "na especulación nos ferrocarrís e nas finanzas". Por iso algúns historiadores sitúan en 1864 o inicio da "primeira crise moderna do sistema económico español". O primeiro sector afectado foi a industria téxtil catalá, como consecuencia da escaseza de algodón provocada pola Guerra de Secesión norteamericana, ao que seguiron a crise das compañías ferroviarias ante a falta de rendibilidade das mesmas trala finalización da primeira fase da construción da rede, que inmediatamente "trasladouse ao sistema bancario, dado o estreito vínculo entre compañías ferroviarias e sistema financeiro. Os resultados foron múltiples: crebas bancarias, falta de liquidez e, dun modo máis amplo, un descenso na produción de ferro e un retraemento económico xeneral".

O 1 de febreiro de 1866 un grupo de políticos, militares e financeiros dirixiron unha exposición á raíña na que explicaban a grave crise que ameazaba ao sector ferroviario motivada pola "escaseza de rendementos" das sociedades concesionarias, e ademais advertían do perigo que corrían tamén as sociedades de crédito que investiran a inmensa maioría do seu capital no negocio ferroviario. Como solución pedían a concesión de novas subvencións públicas ás compañías ferroviarias para salvalas de crébaa. Entre os asinantes atopábanse algúns dos máis importantes empresarios do país –Ignacio Bauer, Jaime Girona, José Campo Pérez, Bertrán de Lis– e tamén políticos como Alejandro Mon, José de Salamanca, Bravo Murillo ou o xeneral Serrano, cuxo nome aparecía en primeiro lugar. O certo era que desde os anos 50 comezara un estreito vinculo entre o mundo dos negocios e os principais partidos políticos. "A nómina de políticos e xenerais que prestaron o seu nome e a súa influencia a bancos e compañías ferroviarias sería interminable".

As primeiras crebas de sociedades de crédito vinculadas ás compañías ferroviarias producíronse en 1864, como a francesa Caja General de Crédito con sede en Madrid, que suspendeu pagos debido á escasa rendibilidade da liña Sevilla-Jerez-Cádiz da que era o principal accionista, ou o Banco de Valladolid. En maio de 1866 a crise alcanzou a dúas importantes sociedades de crédito de Barcelona, a Catalana General de Crédito e o Crédito Mobiliario Barcelonés, o que desatou unha ouleada de pánico. Ao mes seguinte producíase a fracasada sublevación do cuartel de San Gil polo que a crise política complicou aínda máis a saída da crise económica. Como sinalou Juan Francisco Fontes, "a perda de credibilidade das institucións políticas engadía aínda maior dramatismo á situación económica".

En xaneiro de 1867 o político progresista Pascual Madoz, que fora ministro de Facenda durante o Bienio Progresista, describía así a situación económica española nunha carta enviada ao seu amigo o xeneral Prim:

La situación del país es mala, malísima. El crédito a tierra... Los negocios, perdidos... Nadie paga porque nadie puede pagar... La España ha llegado a una decadencia grande, y yo, como buen español, desearía que hubiera medios hábiles de levantar el prestigio y dignidad de este pueblo, que merece mejor suerte.

A situación do país é mala, malísima. O crédito a terra... Os negocios, perdidos... Ninguén paga porque ninguén pode pagar... A España chegou a unha decadencia grande, e eu, como bo español, desexaría que houbese medios hábiles de levantar o prestixio e dignidade deste pobo, que merece mellor sorte.

A sublevación do cuartel de San Gil e a caída de O'Donnell

Artigo principal: Sublevación do cuartel de San Gil.

San Antonio María Claret. Luis de Madrazo y Kuntz. (Museo Nacional do Romanticismo de Madrid).

O 22 de xuño de 1866 produciuse en Madrid un levantamento protagonizado polos sarxentos de artillaría do Cuartel de San Gil, que acabou nun rotundo fracaso. "O caso é que os artilleiros do cuartel de San Gil, que planearon sorprender aos seus oficiais de garda para encerrarlles, atopáronse con que un deles resistíase e disparáballes, o que deu lugar a unha carnicería e desconcertou os plans de actuación previstos. Saíndo en desorde do cuartel, uns 1.200 homes vagaron polas rúas de Madrid con 30 pezas de artillería, mentres os dous mil paisanos [progresistas e demócratas] que se sublevaron loitaban con heroísmo nas barricadas, para acabar sucumbindo no medio da confusión xeral".

A sublevación do cuartel de San Gil fracasou pero O'Donnell atopouse nunha difícil situación pois varios oficiais habían resultado mortos polos insurrectos -a versión oficial foi que os sarxentos sublevados asasinaran aos seus xefes»-, o que lle obrigaba a aplicar unha dura represión. O'Donnell resaltou o feito de que os sarxentos repartiran fusís aos paisanos proletarios que acudían a recibilos», o que a el lle pareceu o inicio dunha revolución social polo que chegou a afirmar nas Cortes aos poucos días: «os horrores da revolución francesa non se pareceron en nada ao que pasaría aquí... aquí non existían máis principios nin outro obxecto que o saqueo, o asasinato e a desaparición dos fundamentos sociais». E concluíu a súa intervención instando aos deputados a esquecer «as nosas disensións pequenas... para facer fronte á revolución social».

A represión do levantamento foi moi dura. Foron fusiladas 66 persoas, na súa inmensa maioría sarxentos de artillaría, e tamén algúns solados, ademais dun paisano e un pobre carlista tolo. Malia iso a raíña insistiu ante O'Donnell para que fosen fusilados inmediatamente todos os detidos, ao redor duns mil, ao que o xefe do goberno negouse.

Doutra banda, a sublevación deixou claro que os progresistas puxéronse fóra do sistema e optaran pola "vía revolucionaria" polo que fracasara a estratexia da Unión Liberal e do propio O'Donnell de integralos mediante unha política moi liberal, asumindo moitas das súas propostas, co fin último de formar con eles o partido liberal do réxime isabelino que se alternaría co partido conservador, que representaban os moderados. Así que a raíña destituíu a O'Donnell e chamou de novo a Narváez para que formase goberno. Segundo Josep Fontana, a razón da substitución de O'Donnell foi que a raíña considerou que fora demasiado brando na represión da sublevación do Cuartel de San Gil.

"Díxose que aquela foi a peor decisión política tomada pola raíña ao longo do seu reinado, trala cal moitos viron a influencia da súa confesor, o pai Claret, decidido partidario dunha política autoritaria e ultramontana... [e que nunca perdoou] a O'Donnell o recoñecemento do reino de Italia".

Os últimos gobernos moderados e o final da Monarquía de Isabel II (1866-1868)

O último goberno do xeneral Narváez (xullo de 1866-abril de 1868)

O neocatólico Manuel Orovio, ministro de Fomento do goberno de Narváez.

O sétimo goberno do xeneral Narváez optou por unha política autoritaria e represiva, como deixou moi claro desde o primeiro día cando o xeneral declarou na Cortes que a prioridade era «a cuestión da orde pública, a que interesa a todos os españois» e a continuación suspendeu as garantías constitucionais e decretou o peche temporal do parlamento. Unhas das vítimas principais da represión foron os profesores da Universidade de Madrid, malia que xa pasaran varios meses desde a noite de San Daniel, porque moitos deles eran krausistas, que eran considerados polos neocatólicos -que predominaban na contorna da raíña e no do goberno moderado- como unha especie de seita que quería acabar coa relixión e coa monarquía. Así o 22 de xaneiro de 1867 o ministro de Fomento, o neocatólico Manuel Orovio, decretou a destitución das súas cátedras dos profesores Emilio Castelar, Julián Sanz del Río, Fernando de Castro e Nicolás Salmerón. Este e outros abusos provocaron que un grupo de deputados intentase facer chegar á raíña a súa protesta pero o goberno impediuno e incautouse do manifesto. A espiral represiva chegou a alcanzar aos presidentes do Congreso e do Senado -dous unionistas de peso: Antonio de los Ríos Rosas e o xeneral Serrano- que foron detidos e desterrados. A razón era que encabezaran o escrito presentado á raíña por unha comisión de deputados e senadores pedindo a reapertura das Cortes antes de que acabase o ano, conforme mandaba a Constitución de 1845. Os asinantes do escrito foron desterrados a Baleares e a Canarias por orde do goberno, aínda que a Serrano, encerrado inicialmente nun castelo militar, deixóuselle marchar ao estranxeiro grazas á intercesión da raíña.

A política autoritaria e represiva do goberno de Narváez fixo imposible a quenda no poder coa Unión Liberal de O'Donnel, que optou por facer o «baleiro en palacio» -segundo a expresión do propio O'Donnel-, o que significaba o retraemento no Senado. O'Donnel chegou ata a suscitar a abdicación de Isabel II en favor do seu fillo Afonso -o futuro Afonso XII-, que só tiña nove anos de idade. Ao que se negou en rotundo O'Donnel foi a pactar ningunha iniciativa cos progresistas cos que estaba "doído polos acontecementos do Cuartel de San Gil, en especial con Prim". Só trala súa morte en novembro de 1867, sumaríase a Unión Liberal -liderada entón polo xeneral Serrano- ao pacto de Ostende que asinaran un ano antes progresistas e demócratas.

Joan Prim en 1869

O pacto de Ostende de progresistas e demócratas, que recibe o seu nome polo da cidade de Bélxica onde se asinou o 16 de agosto de 1866, constaba de dous puntos:

1º, destruír o existente nas altas esferas do poder;
2º, nomeamento dunha asemblea constituínte, baixo a dirección dun Goberno provisorio, a cal decidiría a sorte do país, cuxa soberanía era a lei que representase, sendo elixida por sufraxio universal directo.

A ambigua redacción do primeiro punto permitía incorporar ao mesmo a outras personalidades e forzas políticas. Así, tralo falecemento de O'Donnel, Prim e Serrano -curiosamente, o mesmo militar que dirixira a represión da sublevación do cuartel de San Gil- asinaron un acordo en marzo de 1868 polo que a Unión Liberal sumábase ao mesmo.

As Cortes pechadas en xullo de 1866 non volveron abrirse porque foron disoltas e convocáronse novas eleccións para principios de 1867. A "influencia moral" do goberno deu unha maioría tan superior aos deputados ministeriais que a Unión Liberal, o máis parecido a unha oposición parlamentaria, quedou reducida a catro deputados. Ademais no novo regulamento das Cortes aprobado en xuño de 1867, tres meses logo de ser abertas, suprimiuse o voto de censura, reducindo así sensiblemente a súa capacidade para controlar ao goberno. Así mesmo as Cortes declararon ao goberno «libre de responsabilidade» do que fixese ou lexislado por decreto cando estaban pechadas, o que foi cualificado por un deputado da oposición como un "golpe de estado".

A crise de subsistencias de 1867-1868

Á crise financeira de 1866 sumouse unha grave crise de subsistencias en 1867 e 1868 motivada pola malas colleitas deses anos, nun momento en que –o país atopouse totalmente falto de reservas das que poder botar man, debido a que as exportacións a Cuba, Francia e Inglaterra baleirárono practicamente–. A primeira subida do prezo do trigo produciuse en setembro de 1866 debido á escaseza de trigo causada polas exportacións realizadas para reducir o déficit da balanza comercial logo de dous anos de excelentes colleitas. O problema agravouse coa mala colleita de 1867. "O prezo do trigo subiu durante o ano agrícola de 1867-1868 un 37% respecto do ano anterior, e un 64% en relación con 1865-1866". Para intentar paliar a crise o último goberno de Narváez aprobou un decreto en marzo de 1868 polo que se poñía fin ao tradicional política proteccionista e deixábase totalmente libre do pago de aranceis a importación de trigos e de fariñas, aínda que a medida tomouse non porque se asumiu a teoría do liberalismo económico, senón como reposta ao descontento popular e ás revoltas sociais de 1868.

Os afectados pola crise de subsistencias non foron os homes de negocios ou os políticos, como na crise financeira, senón as clases populares debido á escaseza e carestía de produtos básicos como o pan. Desatáronse motíns populares en varias cidades, como en Sevilla, onde o trigo chegou a multiplicar por seis o seu prezo, ou en Granada, ao grito de "pan a oito" (reais). A crise de subsistencias viuse agravada polo crecemento do paro provocado pola crise económica desencadeada pola crise financeira, que afectou sobre todo a dúas dos sectores que máis traballo proporcionaban, as obras públicas -incluídos os ferrocarrís- e a construción. Así pois, como sinalaron os historiadores da economía neses anos confluíron dous tipos de crises, unha moderna de tipo capitalista que xeraba desemprego e outra tradicional, de subsistencias, que provocaba carestía e escaseza. A coincidencia de ambas creaba "unhas condicións sociais explosivas que daban argumentos aos sectores populares para incorporarse á loita contra o réxime isabelino".

O problema afectaba especialmente ás cidades de certa importancia, como o reflicten as actas do Concello de Madrid nas que aparecen os problemas que tiña para intentar remediar a situación e tamén as medidas que se puxeron en marcha que recordaban as que adoptaban as autoridades no Antigo Réxime: –desde a posta en venda de pan de ínfima calidade e as subscricións no veciñanza con destino a dar racións diarias ás clases menesterosas, ata o tradicional repartimento da potaxe nos centros de beneficencia–.

Os dous últimos gobernos da Monarquía (abril-setembro 1868)

Luis González Bravo.

O 23 de abril de 1868 morreu o xeneral Narváez e a raíña, que xa non puido acudir a O'Donnell que tamén falecera uns meses antes, nomeou o ultraconservador ministro da Gobernación, Luís González Bravo, novo presidente do goberno. Como sinalou Juan Francisco Fontes, naquel momento "a Monarquía situouse nun punto de non retorno. Mortos O'Donnell e Narváez e en plena desbandada os principais xenerais unionistas, como Prim -pasado ao progresismo-, Serrano -antigo favorito da raíña- ou Dulce, a soidade política da raíña resultaba incontestable. En opinión de Carmen Llorca, coa morte de Narváez o reinado de Isabel II podíase dar por virtualmente terminado. Ante tal panorama, a opción da raíña foi reforzar aínda máis o xiro autoritario confiando a Luís González Bravo a formación dun novo goberno".

Cando González Bravo presentouse ante as Cortes definiu ao seu goberno como un «de resistencia a toda tendencia revolucionaria». Axiña, pechou as Cortes e mandou deter e desterrar aos principais xenerais da Unión Liberal -Francisco Serrano, Domingo Dulce, Fernando Fernández de Córdova e Antonio Caballero y Fernández de Rodas. A resposta da oposición antidinástica foi o Pacto de Bruxelas do 30 de xuño de 1868 no que se ratificaron os obxectivos do Pacto de Ostende.

Unha proba máis do illamento en que se atopaba o réxime isabelino foi o decreto que promulgou o goberno en xullo de 1868 polo que se desterraba de España ao duque de Montpensier e á súa esposa, que era a irmá da raíña, xa que se sospeitaba que aspiraba ao trono, unha vez que estivese vacante polo triunfo do pronunciamento que se estaba preparando. Era o candidato que preferían os xenerais unionistas unha vez caese Isabel II, polo que esta decisión fixo que máis mandos militares sumásense ao movemento, entre eles o almirante Juan Bautista Topete.

A Revolución de 1868

Artigo principal: Revolución de 1868.

O almirante Juan Bautista Topete (1887) por Rafael Monleón (Museo Naval de Madrid).

O 16 de setembro o xeneral Prim chegou a Cádiz procedente de Londres, vía Xibraltar e dous días despois, o 18 de setembro, se sublevou o almirante Juan Bautista Topete á fronte da escuadra. O 19, trala chegada desde Canarias do xeral Serrano e do resto dos xenerais unionistas comprometidos, Topete leu un manifesto redactado polo escritor unionista Adelardo López de Ayala no que se xustificaba o pronunciamento e que acababa cun grito -«Viva España con honra!»- que se faría soado. Nos días seguintes o levantamento foise estendendo polo resto do país, empezando por Andalucía.

O mesmo día en que se fixo público o manifesto dos sublevados, Luís González Bravo aconsellou á raíña Isabel II que a el lle substituíse na presidencia un militar, para mellor facer fronte á loita armada, dimitindo da súa presidencia en favor do xeneral José Gutiérrez de la Concha, quen mantivo a case todos os ministros do goberno anterior e puxo á fronte do Ministerio de Gobernación a González Bravo, este último habendo ocupado xa antes tal posto en tres ocasiones. O novo presidente organizou en Madrid un exército como puido, dada a falta de apoio que atopou entre os mandos militares, e enviouno a Andalucía ao mando do xeneral Manuel Pavía y Lacy, Marqués de Novaliches, para que acabase coa rebelión. Ao mesmo tempo aconsellou á raíña que volvese a Madrid desde San Sebastián onde estaba de veraneo pero ao pouco tempo de iniciar a viaxe en tren o xeneral Gutiérrez de la Concha envioulle un telegrama á raíña pedíndolle agora que seguise en San Sebastián porque as situación das forzas leais había empeorado.

O 28 de setembro tivo lugar a decisiva batalla de Alcolea (na provincia de Córdoba) na que a vitoria foi para as forzas sublevadas ao mando do xeneral Serrano que contaron co apoio de milleiros de voluntarios armados. Ao día seguinte o levantamento triunfaba en Madrid e o día 30 Isabel II abandonaba España desde San Sebastián. Entón terminou toda resistencia das forzas leais á raíña e o 8 de outubro formouse un goberno provisional presidido polo xeneral Serrano, e do que formaban parte o xeneral Prim e o almirante Topete. Selábase así o triunfo da que sería chamada a Revolución de 1868 ou "A Gloriosa" que puxera fin ao reinado de Isabel II.

Véxase tamén

Bibliografía

• Fontana, Josep (2007). La época del liberalismo. Vol. 6 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares. Barcelona: Crítica/Marcial Pons. ISBN 978-84-8432-876-6. 
• Fuentes, Juan Francisco (2007). El fin del Antiguo Régimen (1808-1868). Política y sociedad. Madrid: Síntesis. ISBN 978-84-975651-5-8. 
• López-Cordón, María Victoria (1976). La revolución de 1868 y la I República. Madrid: Siglo XXI. ISBN 84-323-0238-4. 
• Suárez Cortina, Manuel (2006). La España Liberal (1868-1917). Política y sociedad. Madrid: Síntesis. 
• Vilches, Jorge (2001). Progreso y Libertad. El Partido Progresista en la Revolución Liberal Española. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-6768-4.