Amor

O amor é un concepto universal relativo á afinidade entre seres, definido de diversos xeitos segundo as diferentes ideoloxías e puntos de vista (artístico, científico, filosófico, relixioso). A miúdo, e fundamentalmente en Occidente, interprétase como un sentimento relacionado co afecto e o agarimo, e resultante e produtor dunha serie de actitudes, emocións e experiencias. No contexto filosófico, o amor é unha virtude que representa todo o afecto, a bondade e a compaixón do ser humano. Tamén se pode describir como accións dirixidas cara a outros e baseadas na compaixón, ou ben como accións dirixidas cara a outros (ou cara a un mesmo) e baseadas no afecto.

Le printemps («A primavera», 1873), pintura de Pierre Auguste Cot.

Representación do amor (Erastes e Eromenos, Século V).

En galego, a verba amor (do latín, amor, -ōris) abrangue unha gran cantidade de sentimentos diferentes, dende o desexo pasional e de intimidade do amor romántico, proximidade emocional asexual do amor familiar e o amor platónico, até a profunda devoción ou unidade do amor relixioso. Neste último terreo, transcende do sentimento e pasa a considerarse a manifestación dun estado da alma ou da mente, identificada nalgunhas relixións con Deus mesmo ou coa forza que mantén unido o universo.

As emocións asociadas ó amor poden ser extremadamente poderosas, chegando acotío a ser irresistibles. O amor nas súas diversas formas actúa como importante facilitador das relacións interpersonais e, debido á súa importancia psicolóxica central, é un dos temas máis frecuentes nas artes creativas (cine, literatura, música).

Dende o punto de vista da ciencia, o que se coñece como amor semella ser un estado evolucionado do primitivo instinto de supervivencia, que mantiña ós seres humanos unidos e heroicos ante as ameazas e facía máis doado a continuación da especie mediante a reprodución.

A diversidade de usos e significados e a complexidade dos sentimentos que abarca fan que o amor sexa especialmente difícil de definir dun modo consistente, aínda que, basicamente, o amor é interpretado de dúas formas: baixo unha concepción altruísta, baseada na compaixón e a colaboración, e baixo outra egoísta, baseada no interese individual e a rivalidade. O egoísmo adoita estar relacionado co corpo e o mundo material; o altruísmo, coa alma e o mundo espiritual. Ambos son, segundo a ciencia actual, expresións de procesos cerebrais que a evolución proporcionou ao ser humano; a idea da alma, ou de algo parecido á alma, probablemente apareceu fai entre un millón e varios centos de miles de anos.

A miúdo, sucede que individuos, grupos humanos ou empresas disfrazan o seu comportamento egoísta de altruísmo; é o que coñecemos como hipocrisía, e atopamos numerosos exemplos do devandito comportamento na publicidade. Recíprocamente, tamén pode ocorrer que, nun ambiente egoísta, un comportamento altruísta se disfrace de egoísmo: Oskar Schindler proporcionou un bo exemplo.

Ao longo da historia expresáronse, mesmo en culturas sen ningún contacto coñecido entre elas, conceptos que, con algunhas variacións, inclúen a dualidade esencial do ser humano: o feminino e o masculino, o ben e o mal, o yin e o yang, o ápeiron de Anaximandro.

Dúas formas de entender o amor

Os seres humanos podemos desenvolver en esencia dous tipos de actitudes: baixo unha delas somos altruístas e colaboradores, e baixo a outra somos egoístas e competidores. Existen persoas totalmente polarizadas cara a unha das dúas actitudes por vontade propia; por exemplo, os monxes budistas están totalmente envorcados cara ao altruísmo, e os practicantes do obxectivismo, cara ao egoísmo. E tamén existen persoas que combinan ambas as formas de ser, comportándose, unhas veces, de forma altruísta e colaboradora, outras, de forma egoísta e competitiva, e outras, de forma parcialmente altruísta e competitiva. Nalgunhas partes do mundo predomina o altruísmo (Tíbet), de modo que o egoísmo vese en xeral como algo negativo. E existen grupos humanos onde sucede o contrario. Todas as guerras da historia naceron do egoísmo por parte de, polo menos, un dos dous bandos; todas as situacións conflitivas do ser humano proceden do egoísmo.

Enfoque científico do egoísmo e o altruísmo

Representación simplificada da teoría de Dawkins achega do «egoísmo» da información xenética. Todos os xenes, como unidades de supervivencia, son en si mesmos «egoístas», competindo entre si e cos doutros individuos. Unha vez alcanzado certo grao de organización durante o proceso evolutivo das especies, a información xenética que produza un fenotipo egoísta será a longo prazo autodestructiva a nivel do grupo humano, mentres que a que produza un fenotipo altruísta (de egoísmo altruísta a nivel de xene) facilitará a supervivencia da devandita información. Cos xenes actuando irracionalmente, e baixo a «lei natural do máis forte», producirase inevitablemente unha supremacía do «xene de egoísmo altruísta». O intercambio da reprodución sexual á súa vez repartirá dita información xenética entre toda a poboación.

Richard Dawkins interpreta ambas as actitudes como as expresións do instinto de conservación do individuo (egoísmo) e da especie (altruísmo). Explica que, segundo unha teoría aceptada por algúns biólogos, herdamos os xenes responsables de tales actitudes de especies antecesoras, e que, antes da nosa chegada, a evolución biolóxica estivo probablemente controlada por un mecanismo denominado «selección de grupos»; en virtude deste mecanismo, os grupos de individuos nos que houbese máis membros dispostos a sacrificar a súa vida polo resto terían maior probabilidade de sobrevivir que os que estaban compostos por individuos egoístas; isto daría como resultado que o mundo terminase poboado por individuos altruístas. É unha teoría que, aínda que proporciona unha explicación para o feito de que actualmente o altruísmo predomine no mundo, xera gran controversia no mundo científico por contradicir directamente a teoría darwinista; por iso, a explicación persoal do autor acerca da supervivencia do altruísmo no marco darwinista do egoísmo individual é que a unidade de supervivencia non é o individuo, senón o xene; é dicir, baixo este punto de vista, os seres humanos e os grupos de seres humanos somos «máquinas de supervivencia» «creadas» polos xenes no seu propio beneficio.

En calquera caso, argumenta Dawkins, polo feito de ser a primeira especie racional, tamén somos a primeira especie na historia da evolución quen de elixir entre ambos os tipos de comportamento de forma voluntaria, actuando polo tanto de forma «independente» a nosa propia programación xenética.

A evolución parece producirse mediante procesos solapados entre si e progresivamente refinados. A un nivel inmediato, funciona mediante un simple, xigantesco e irracional proceso de ensaio e erro; os éxitos de determinado estado de organización facilitan a súa continuación. Con todo, a medida que a organización se vai desenvolvendo cada vez máis, aparecen de forma espontánea métodos de predición estratéxica, que elixen camiños indirectos que, a curto prazo, mesmo poden parecer un erro, pero que, considerados en conxunto, constitúen un acerto; este tipo de «condutas» puideron observarse en modelos virtuais de evolución programados nunha computadora; a conduta agresiva e egoísta constitúe un primeiro nivel de superorganización, en virtude da cal o individuo «comprende» que para a súa supervivencia debe «atacar» aos seus rivais antes de acudir directamente á recompensa, e a conduta altruísta é un segundo nivel que xorde no momento en que os individuos desenvolven a capacidade de comunicarse entre si; en modelos computacionais observouse o desenvolvemento completamente espontáneo de combinacións de ambos os mecanismos, de tal modo que un individuo comunícase con outros varios e «mente» ao resto en beneficio do grupo. O egoísmo, deste xeito, aparece desde a perspectiva do grupo como un comportamento táctico, e o altruísmo como un comportamento estratéxico.

A intelixencia constitúese como un nivel adicional de superorganización que permite a análise da situación global e a predición do mellor camiño a seguir mediante a substitución en boa medida do método físico do ensaio e erro por un proceso paralelo e «virtual», tamén suxeito a evolución, que se desenvolve integramente no cerebro dos individuos e que se transmite de forma igualmente «virtual» ás xeracións seguintes mediante a educación. Segundo a teoría da singularidade tecnolóxica en conxunción co concepto de transhumanismo, suxírese que pronto teremos a posibilidade de programar de forma «artificial» nosa propia evolución da forma máis beneficiosa para todos, aínda que, con todo, existen críticas respecto diso.

Concepción altruísta

Traballadora humanitaria medicando a un neno en Léogâne (Haití), tras o terremoto.

O altruísmo pode entenderse como altruísmo puro, onde non existen apego nin desexo, como no caso do budismo, ou ben como «egoísmo altruísta», como no caso do cristianismo, onde existen apego a un ser superior e o desexo de obter a salvación. Na práctica, en ambas as relixións existen apego e desexo, e no budismo existe unha última etapa previa á iluminación que consiste na renunciación a todos os logros conseguidos a cambio de nada, co obxectivo de destruír o ego completamente. Para o chamado «altruísmo puro», non existe posibilidade de negociación; as relacións non son competitivas, senón colaborativas: un procura o benestar dos demais sen esperar nada a cambio, e os demais procuran o benestar dun.

O budismo sitúa ao apego e ao desexo como emocións negativas que tamén producen ira e, en definitiva, sufrimento. Apego, desexo, ira, medo e ignorancia (por exemplo, falta de comprensión do sufrimento alleo) contribúen a reforzar o ego. Na filosofía budista, o amor real é o amor compasivo, e o amor e o ego son incompatibles. Recentes estudos científicos demostraron que a meditación produce un incremento da actividade nas zonas cerebrais relacionadas coas emocións positivas e unha diminución da actividade nas zonas relacionadas coa ira e a depresión.

O «egoísmo altruísta» é a filosofía das relacións humanas predicada por Xesucristo («ama a Deus sobre todas as cousas e ao próximo como a ti mesmo»).

O altruísmo é a forma de entender o amor para Leibniz, quen cre que, se un realmente entende e busca o amor, sempre obterá pracer na felicidade doutro.

Amar verdadeiramente, e dun modo desinteresado, non é outra cousa que atopar pracer nas perfeccións ou na felicidade do obxecto.

Gottfried Leibniz

A psicoloxía humanista considera que o amor é indispensable para conseguir unha autoestima saudable.

É imposible a saúde psicolóxica, a non ser que o esencial da persoa sexa fundamentalmente aceptado, amado e respectado por outros e por ela mesma.

Abraham Maslow

Matthieu Ricard no Foro Económico Mundial de 2009.

Abraham Maslow sitúa ao amor no estrato de afiliación, entre o de seguridade e o de recoñecemento, dentro do seu xerarquía das necesidades humanas.

Matthieu Ricard, doutor en bioquímica e monxe budista, pon como exemplo os comportamentos altruístas que existiron entre xudeus descoñecidos entre si durante a ocupación nazi para ilustrar o feito de que os seres humanos somos altruístas por natureza. «Como cabe pensar que actuasen por egoísmo nesa situación?», argumenta.

Gran Pirámide de Gizeh. As pirámides de Exipto son monumentos o narcisismo.

O amor compasivo desde o punto de vista científico

Matthieu Ricard someteuse a un exhaustivo estudo mediante escáneres cerebrais baixo un estado especial de meditación no que se xera un estado de amor e compaixón puros e non enfocados cara a nada nin ninguén en particular. Os resultados mostraron un aumento sen precedentes na actividade do córtex prefrontal esquerdo do cerebro, relacionado coas emocións positivas, mentres que a actividade na zona do lóbulo dereito relacionada coa depresión diminuía, coma se a compaixón fose un bo antídoto contra a depresión. E tamén diminuía a actividade da amígdala, relacionada co medo e a ira. Doutra banda, un grupo de empregados dunha empresa realizaron 30 minutos diarios de meditación durante 3 meses. Ao longo do estudo, reportaron un descenso nos seus niveis de ansiedade, e púidose ver que tamén se incrementaba a actividade da súa córtex prefrontal esquerdo.

Concepción egoísta

A concepción anterior é diametralmente oposta á do capitalismo, que promove o chamado «egoísmo inherente ao ser humano», e sobre o cal se basea. Ayn Rand defende que o egoísmo é en esencia un sentimento nobre, e que cada persoa é responsable da súa propia felicidade e non da dos demais. Este pensamento está intimamente ligado ao capitalismo puro.

Xuro, pola miña vida e polo meu amor por ela, que nunca vivirei polo ben doutro home, nin pedirei a outro home que viva polo meu.

Ayn Rand

O amor sexual, en calquera das súas variantes, constitúe así mesmo un amor marcadamente egoísta; o que se manifesta como un altruísmo cara á parella constitúe unha manifestación de puro egoísmo respecto ao resto da sociedade; o propio acto sexual desenvólvese baixo un estado de egoísmo persoal no que o individuo busca o seu propio pracer, xa sexa de forma directa ou pola gratificación que lle produce o pracer da súa parella. Na mesma liña, Sigmund Freud consideraba que todas as motivacións humanas tiñan uns antecedentes libidinosos, e, polo tanto, egoístas. Ao considerar o amor compasivo sublimado, describe o amor como un comportamento exclusivamente narcisista; para el as persoas só aman o que foron, o que son, ou o que ambicionan ser; distingue, mesmo, entre graos saudables e patolóxicos de narcisismo. Escribiu, entre outras cousas, que o amor incondicional dunha nai leva a unha perpetua insatisfacción: «Cando un foi incontestablemente o fillo favorito da súa nai, mantén durante toda a súa vida ese sentimento de vencedor, mantén o sentimento de seguridade no éxito, que en realidade raramente satisfaise». É unha forma de entender as relacións humanas que se estendeu durante o século XX desde os Estados Unidos a outros países occidentais, e actualmente existe unha dura pugna entre os seus defensores e detractores. Francia e a Arxentina son os dous países que máis se resisten a abandonar a cultura do psicanálise. En España, máis do 9% dos psicólogos seguen xa este paradigma.

O amor na sociedade capitalista

Segundo Deleuze e Guattari, o capitalismo deshumaniza.

O capitalismo sitúa á sociedade dentro do marco dun proceso de produción. Con este marco, o amor convértese nun elemento máis do devandito proceso. As empresas analizan ao ser humano e buscan a forma de extraer del a maior cantidade de consumo, non dubidando en utilizar o amor e o sexo como reclamo dun modo desnaturalizado e grotesco: a empresa evoca nos consumidor sentimentos amorosos e de desexo, pero o seu fin último non é buscar o amor nin o sexo por parte do consumidor, senón o seu diñeiro e o seu traballo. Como consecuencia, prodúcese deshumanización ao identificarse o amor a outro ser humano co amor a un produto, xa que dita asociación trae, inevitablemente, a asociación do propio ser humano cun produto. Gilles Deleuze e Félix Guattari consideran que o capitalismo produce unha perversión do concepto natural do amor, situando ao ser humano como parte dunha máquina produtora e destruíndo o concepto do corpo e a alma. Escriben, en Anti-Edipo: «o capitalismo recolle e posúe a potencia absurda e non posuída da máquina. [...] en verdade, non é para el nin para os seus fillos que o capitalista traballa, senón para a inmortalidade do sistema. Violencia sen finalidade, alegría, pura alegría de sentirse nunha engrenaxe da máquina, atravesado polos fluxos, cortado polas esquizias.» Michel Foucault, referíndose á sociedade capitalista, insiste no seu prefacio de 1977 para a edición inglesa de Introdución ao esquizoanálisis que se opón «non só ao fascismo histórico, senón tamén ao fascismo que hai en todos nós, nas nosas cabezas e no noso comportamento diario, o fascismo que nos fai amar o poder, desexar esa mesma cousa que nos domina e explota». Podemos atopar unha aberta declaración de moitos dos actualmente tácitos valores do capitalismo agresivo no Manifesto futurista, escrito por Filippo Tommaso Marinetti, en 1909.

Dentro da cadea produtiva, ou, como se coñece no mundo anglosaxón, «cadea de comodidade», a mentira tamén é un elemento válido; de feito, é un elemento recorrente e necesario para que o sistema non sucumba. É, literalmente, o que en política coñécese por demagoxia; méntese ao consumidor con propósitos egoístas, e iso leva, segundo os autores anteriormente citados, a unha «esquizofrenia» das relacións humanas a todos os niveis, facendo imposible o amor real.

Werner Sombart consideraba a desnaturalización do amor na sociedade como unha última etapa dun proceso destrutivo de evolución que non é privativo da cultura occidental: En primeiro lugar, o amor perdeu a súa individualidade co cristianismo, que o unificou e teocratizou: ningún amor era xenuíno se non proviña de Deus, se non era aprobado pola Igrexa. Seguiulle un período de «emancipación da carne», que comezou con tímidas tentativas e que se continuou, cos trobadores, cun período de sensualidade máis acentuada, de desenvolvemento pleno do amor libre e inxenuo. Por último, apareceron unha etapa de gran refinamento e, como colofón, a relaxación moral e a perversión.

Consideracións con respecto ao amor

Admiration maternelle («Admiración maternal», 1869). Óleo de William-Adolphe Bouguereau.

Amor fraterno (figuriñas prehispánicas de barro, 250-900 d. C.). Pobos indíxenas do Centro de Veracruz. Museo de Antropoloxía de Xalapa, México.

Nas relacións do ser humano co seu medio, o amor pode significar unha ou máis dunha das seguintes manifestacións do termo "amor":

1. Amor entre familiares: nace dun sentimento profundo de gratitude e recoñecemento de que somos o que somos grazas a parte da nosa familia.
2. Amor polos amigos: nace da necesidade do ser humano de socializarse.
3. Amor romántico: nace na expectativa de atopar a alguén que nos proporcione satisfacción e produza verdadeira felicidade. Este sentimento idealiza en certo grao á persoa obxecto da nosa expectativa, definida na nosa psique.
4. Amor confluente: Amor entre persoas capaces de establecer relacións de parella, definido a mediados do século XX. Aparece por oposición ao amor romántico: non ten que ser único, non ten que ser para sempre, non supón unha entrega incondicional etc.
5. Amor sexual (desexo).
6. Amor polo próximo: nace do uso da facultade da mente de empatizar.
7. Amor polos animais: nace na necesidade que todos temos de sentirnos protectores de alguén máis indefenso que nós.
8. Amor por algo abstracto ou inanimado: unha idea, unha meta, unha lingua, á patria (patriotismo) ou ao lugar de nacemento, á honra e á independencia (integridade).
9. Amor por un deus ou unha deidade (devoción): nace na educación que desde pequenos se recibe. O anhelo que de adultos se sente polo sentimento infantil de sentirse protexidos produce apego á esa figura abstracta.
10. Amor persoal. (Narcisismo)
11. Amor propio. Nun sentido arcaico, é o amor no que non se ten en conta máis que a un a mesmo, egoistamente; egoísmo. Nun sentido usual actual é o sentimento da valía persoal e da propia dignidade.

Definicións segundo os filósofos

• Platón: "Todo desexo das cousas boas e de ser feliz é amor".
• Descartes: "O amor é unha emoción da alma causada polo movemento dos espíritos que incita a unirse de vontade aos obxectos que parecen ser convenientes"
• Spinoza: "O Amor non é outra cousa ca un gozo acompañado da idea dunha causa exterior, [..] o que ama esforzarase necesariamente en ter presente e en conservar a cousa que ama."
• Hegel: "Amor significa conciencia da miña unidade con outro, de tal maneira que non estou para min illado, senón que consigo a miña autoconciencia ao abandonar o ser para si e saberme como unidade do outro comigo."
• Unamuno: "Non hai verdadeiro amor senón na dor, e neste mundo hai que escoller entre o amor, que é a dor, ou a dita."

Amor platónico

Amor platónico é unha expresión que, no seu uso común, pretende referirse á visión filosófica que tivo Platón sobre o amor, aínda que a malinterpreta por completo. Esta denominación popular ten como significado o amor non correspondido ou imposible que, por iso, persiste como un ideal, inalcanzable. Isto é radicalmente diferente da concepción platónica de eros ou amor, e constitúe unha vulgarización inaceptable da súa teoría.

Propiamente dito, e segundo a filosofía de Platón, tal como el se expresa na obra O banquete, o amor é a motivación, o impulso que leva ao coñecemento da Idea de Beleza, así como á contemplación da mesma. Esta orientación prodúcese nun proceso gradual que comeza coa apreciación da aparencia da beleza nunha persoa (a beleza puramente física), continúa coa beleza física en xeral, e logo avanza cara a apreciación da beleza espiritual (a do carácter, a da alma), a da beleza das leis e os costumes na sociedade, a que se atopa nas artes e nas ciencias etc. Todos estes pasos deben finalmente superarse ata alcanzar o punto cume do proceso: o coñecemento apaixonado, puro e desinteresado, da esencia da Beleza en si, que se mantén incorruptible e sempre igual a si mesma. O coñecemento da Idea da Beleza é o único que é fermoso en si mesmo e por si mesmo, en cuanto aquilo que é causa de que todo o fermoso sexa fermoso. Nisto consiste a "idealidade" do amor platónico: non en ter un amor inalcanzable, senón en amar as Formas ou Ideas eternas, intelixibles, e perfectas. No hai en absoluto elementos sexuais, sinxelamente porque o auténtico amor para Platón no é o que se dirixe a unha persoa senón o que se orienta cara á esencia transcendente da Beleza en si.

O concepto moderno do amor platónico foi desenvolvido nas investigacións que Marsilio Ficino levou a cabo ao sintetizar o platonismo na época Renacentista, por orde de Cósimo de Médici, gobernante de Florencia. «O seu 'neoplatonismo' baseouse en dúas ideas fundamentais: a xerarquía neoplatónica das substancias e a teoría do amor espiritual. A primeira postulaba a idea dunha xerarquía das substancias, ou dunha gran cadea de seres, desde a forma máis baixa da materia física (as plantas), ata o máis puro espírito (Demiúrgo, o deus de Platón), na cal os humanos ocupaban unha posición central, ou intermedia. Eran o vínculo entre o mundo material e o mundo espiritual, e o seu supremo deber era ascender cara a unión co Demiúrgo, a cal, constituía o verdadeiro fin da existencia humana. A teoría de Ficino respecto ao amor platónico, ou espiritual, afirmaba que, ao igual que a xente está unida na súa común humanidade grazas ao amor, desa mesma forma todas as partes do universo mantéñense unidas polos lazos do amor compasivo».

Mitoloxía

Afrodita era a deusa do amor para os antigos gregos.

As diferentes culturas identificaron o amor con deidades, comunmente tanto na forma masculina como na feminina.

• Tara Verde: identificada co amor maternal e a compaixón no budismo.
• Palden Lhamo: identificada co amor maternal e a compaixón no budismo tibetano.
• Áine: deusa da fertilidade e do amor apaixonado na mitoloxía irlandesa.
• Aengus: deus da beleza, mocidade e amor sensual na mitoloxía irlandesa.
• Afrodita: deusa da beleza e o amor apaixonado na mitoloxía grega.
• Eros: deus do amor apaixonado na mitoloxía grega.
• Cupido: deus do amor apaixonado na mitoloxía romana.
• Venus: deusa da beleza e o amor apaixonado na mitoloxía romana.
• Freia: deusa do amor na mitoloxía nórdica.
• Kamadeva: deusa do amor sensual na mitoloxía hindú.
• Rati: deusa do amor apaixonado na mitoloxía hindú.
• Radha: deusa do amor divino ideal na mitoloxía hindú.
• Lakshmi: deusa do amor e a fortuna na mitoloxía hindú.
• Xochipilli: deus do amor na mitoloxía azteca.

Véxase tamén

Bibliografía

• Agustín García Calvo (1984), El amor y los 2 sexos. Del tiempo de amor y olvido. Editorial Lucina, Zamora. (2.ª ed. 1991).
• Carmen Martín Gaite Usos amorosos de la postguerra española. 1ª edición, 1987. 7ª edición, 1988. Anagrama. Barcelona. ISBN 84-339-0085-4.
• Conchita Ramón Delgado. Diccionario del amor. 1936. Gráficas "RECORT", Barcelona.

Outros artigos

• Odio
• Paixón