Guerra cretense

A guerra cretense (-205 - -200) foi librada polo rei Filipo V de Macedonia, a Liga Etolia, varias cidades cretenses (sendo Olunte e Hierápitna as máis importantes) e piratas espartanos contra as forzas de Rodas e, máis tarde, Atalo I de Pérgamo, Bizancio, Cícico, Atenas e Cnosos. Os macedonios acababan de finalizar a primeira guerra macedónica e Filipo, vendo a oportunidade de derrotar a Rodas, formou unha alianza cos etolios e os piratas espartanos quen comezaron a atacar os navíos rodios. Filipo tamén se aliou con varias cidades importantes de Creta, por exemplo Hierápitna e Olunte. Mentres a economía e a frota rodias sufrían as depredacións dos piratas, Filipo creu que a súa oportunidade de esmagar a Rodas estaba cerca. Para achegarse á súa meta, formou unha nova alianza, esta vez con Antíoco III o Grande, rei do Imperio Seléucida, contra Tolomeo V de Exipto (o Imperio Seléucida e Exipto era os outros dous estados diádocos). Filipo comezou atacando os territorios de Tolomeo e os aliados de Rodas en Tracia e as proximidades do mar de Mármara. En -201, Rodas e as súas aliadas (Pérgamo, Cícico e Bizancio) combinaron as súas frotas e derrotaron a Filipo na batalla de Quíos. Poucos meses despois, a frota de Filipo derrotou aos rodios en Lade. Mentres Filipo se atopaba saqueando o territorio de Pérgamo e atacando cidades en Caria, Atalo I de Pérgamo dirixiuse a Atenas intentando crear unha distracción e conseguiu forxar unha alianza con eles, quen de inmediato declararon a guerra aos macedonios. O rei de Macedonia non puido permanecer inactivo e atacou aos atenienses coa súa armada e parte da súa infantaría. Con todo, os romanos advertíronlle que retirase as súas tropas ou se enfrontaría a unha guerra contra Roma. Tras sufrir unha derrota ante as frotas rodias e pergamenas, Filipo retirouse, aínda que non sen antes atacar a cidade de Abidos no Helesponto. Logo dun asedio prolongado, Abidos caeu e a maior parte dos seus habitantes suicidáronse. Filipo rexeitou o ultimato romano e continuou atacando os estados gregos, polo que os romanos declararon a guerra a Macedonia. Isto deixou ás cidades cretenses sen grandes aliados e a maior cidade de Creta, Cnosos, uniuse aos rodios. Ante esta combinación de forzas, tanto Hierápitna como Olunte rendéronse e deberon asinar un tratado favorable para Rodas e Cnosos.

Preludio

A primeira guerra macedónica concluíu en -205 coa firma da Tratado de Fénice que prohibía a expansión macedónica cara ao oeste. Mentres tanto, Roma estaba ocupada con Cartago e Filipo pensou aproveitarse disto para tomar o control de toda Grecia. Ademais, sabía que para concretar a súa ambición era posible unha alianza con Creta. Logo de esmagar as forzas de Pérgamo (estado grego en Asia Menor) e de formar unha alianza con Etolia, Filipo non tiña máis oposición no territorio grego que a de Rodas. Esta illa-estado, que dominaba o sueste do Mediterráneo económica e militarmente, estaba aliada a Filipo, pero tamén ao seu inimigo: Roma.

Piratería e guerra

O Tratado de Fénice prohibía a Filipo expandirse cara a occidente, a Iliria ou o mar Adriático, así que o rei xirou a súa atención cara ao leste, ao mar Exeo, onde comezou a construír unha gran frota. Filipo vía dúas formas de sacudir o dominio rodio do mar: a piratería e a guerra. Decidido a empregar ambos métodos, urxiu aos seus aliados a realizar ataques de piratería contra os navíos de Rodas. Filipo convenceu aos cretenses, quen había tempo se dedicábana á piratería, aos etolios e aos espartanos. O atractivo para estas nacións era a promesa dos inmensos botíns capturados ás naves rodias. Filipo enviou ao pirata etolio Dicearco a un amplo saqueo ao longo do Exeo, que incluíu territorios das Cícladas e Rodas. A fins de -205, Rodas estaba debilitada significativamente debido a estes ataques e Filipo viu que era a súa oportunidade para seguir adiante coa segunda parte do seu plan: a confrontación militar directa. Filipo convenceu a Hierápitna, Olunte e outras cidades do leste de Creta de declarar a guerra contra Rodas. Inicialmente, Rodas respondeu á declaración de guerra en forma diplomática, pedindo a Roma axuda contra Filipo. Con todo, os romanos, que acababan de finalizar a segunda guerra púnica, non vían con bos ollos unha nova guerra. O Senado romano intentou persuadir á poboación de entrar en guerra, mesmo despois de que Pérgamo, Cícico e Bizancio se uniron aos rodios, pero puido influenciar a determinación do pobo. Chegado este momento, Filipo provocou aínda máis a Rodas, ao capturar e masacrar as poboacións de Cío e Mirlea, cidades gregas da costa do mar de Mármara. Filipo entregou ambas cidades ao seu cuñado, Prusias I, rei de Bitinia, quen as reconstruíu e renomeou como Prusa e Apamea en honor a si mesmo e á súa esposa. A cambio destas cidades, Prusias prometeu que continuaría expandindo o seu reino a expensas do de Pérgamo (a súa última guerra cos pergamenos finalizara en -205). A captura destas cidades tamén enfadou aos etolios, xa que ambas eran membros da Liga Etolia. A alianza entre Etolia e Macedonia sostívose unicamente polo medo que os primeiros sentían por Filipo e este incidente empeorou a súa tensa relación. A continuación, Filipo atacou e conquistou as cidades de Lisimaquia e Calcedonia, que tamén eran membros da Liga Etolia, forzando a Etolia a romper a súa alianza. Camiño a casa, a frota de Filipo detívose na illa de Tasos, ao sur da costa de Tracia. O xeneral de Filipo, Metrodoro, dirixiuse á capital da illa para reunirse con emisarios da cidade. Os enviados dixeron que renderían a cidade ante os macedonios, coa condición de que non se establecese unha gornición, que non tivesen que pagar tributo nin contribuír con soldados para o exército macedonio e que puidesen seguir utilizando as súas propias leis. Metrodoro contestou que o rei aceptaba os termos e a cidade abriu as súas portas. Con todo, unha vez dentro das murallas, Filipo ordenou aos seus soldados escravizar a todos os cidadáns, que foron vendidos, e saquear a cidade.

Busto de Antíoco III no Louvre.

Logo, Filipo pechou un tratado con Antíoco III o Grande, emperador dos seléucidas, esperando dividirse o territorio gobernado polo xove faraón Tolomeo V da dinastía tolemaica. Filipo acordou axudar a Antíoco a tomar Exipto e Chipre, Antíoco prometeu axudar a Filipo a apropiarse de Cirene, as Cícladas e Xonia. Tras asinar o tratado, o exército de Filipo atacou as posesións de Tolomeo en Tracia. A frota macedonia dirixiuse ao sur e tomou a illa de Samos, que tamén pertencía a Tolomeo, capturando a frota exipcia que se atopaba estacionada alí. Logo, os macedonios viraron rumbo ao norte e cercaron a illa de Quíos. O plan de Filipo era utilizar as illas setentrionais do Exeo como chanzos ata chegar a Rodas. O asedio non marchou en favor de Filipo xa que as frotas combinadas de Pérgamo, Rodas e os seus novos aliados Cícico e Bizancio conseguiron bloquear á súa. Ao non ver outra opción, Filipo decidiu arriscarse a enfrontar as súas opoñentes. A frota macedonia, duns 200 barcos, superaba á aliada nunha proporción de dúas a un. A batalla comezou cando Atalo I, que comandaba a á esquerda da frota aliada, avanzou contra a á dereita macedonia mentres que o flanco dereito aliado baixo o comando do almirante rodio Teofilisco atacaba a á esquerda macedonia. Os aliados obtiveron a vantaxe no flanco esquerdo e capturaron ao navío insignia de Filipo; o almirante de Filipo, Demócrates, morreu na loita. Mentres tanto, no flanco dereito dos aliados, os macedonios rexeitaron aos rodios. Teofilisco, loitando desde o seu navío, recibiu tres feridas mortais pero conseguiu reunir aos seus homes e vencer aos macedonios que intentaban abordalo. No flanco esquerdo aliado, Atalo viu que un dos seus barcos era afundido e que o inimigo se aproximaba perigosamente ao seguinte, polo que decidiu dirixirse ao rescate con dúas cuatrirremes e o seu barco insignia. Con todo, Filipo, cuxo navío aínda non se involucrara na batalla, viu que Atalo se separou da súa frota e lanzouse a atacalo con catro quinquirremes e tres hemiolis. Vendo que Filipo se achegaba, Atalo fuxiu aterrado e foi forzado a encallar as súas naves. Tras pisar terra firme, guindou na ponte do seu barco varias moedas, vestimentas púrpuras e outros obxectos espléndidos antes de escapar á cidade de Eritrea. Cando os macedonios chegaron á costa, detivéronse a recoller o botín. Filipo, crendo que Atalo morrera durante a persecución, comezou a facer remolcar o barco insignia pergameno. Namentres, a situación no flanco dereito aliado inverteuse e os macedonios víronse forzados a se retiraren, permitindo que os rodios tomasen os seus barcos danados e os levasen ao porto de Quíos. O centro e a esquerda aliados tamén lograran vantaxe e obrigaron aos macedonios a retirarse antes de dirixirse a Quíos sen ser molestados. O resultado da batalla foi moi grave para Filipo, 92 navíos foron destruídos e 7 capturados. Ao lado dos aliados, tres navíos de Pérgamo foron destruídos e dous capturados, mentres que tres navíos rodios foron afundidos e ningún capturado. Durante a batalla, os macedonios perderon 6.000 remeiros, 3.000 mariñeiros foron mortos e 2.000 homes capturados. As baixas dos aliados foron moitísimo menores, cos pergamenos sufrindo a perda por morte de 70 homes e os rodios, 60; en total 600 homes dos aliados foron capturados. Peter Green describe este fracaso como "unha derrota severa e custosa". A derrota puxo fin á frota macedonia e salvou ás illas do Exeo doutra invasión. Logo desta batalla, os almirantes de Rodas decidiron deixar Quíos e volver a casa. No camiño, Teofilisco morreu das feridas recibidas durante o enfrontamento, pero antes de morrer designou a Cleoneo como o seu sucesor. Mentres a frota rodia navegaba polo estreito entre Lade e Mileto na costa de Asia Menor, foi atacada polos barcos de Filipo. O triunfo de Filipo forzou a que a frota se retirase a Rodas. Impresionados pola vitoria, os habitantes de Mileto entregáronlles adornos de vencedores a Filipo e Heráclides cando entraron no seu territorio.

A campaña en Asia Menor

Antes de emprender a campaña contra a frota de Filipo no mar Exeo, Atalo I, o rei de Pérgamo, fortaleceu as murallas da capital para protexela de calquera asalto. Con esta e outras medidas adoptadas, Atalo esperaba evitar que Filipo lograse un gran botín dentro do seu territorio. Cando Filipo decidiu atacar Pérgamo e chegou á cidade co seu exército, observou que esta non contaba con demasiadas defensas e ordenou algunhas escaramuzas que foron repelidas con facilidade. Vendo que as murallas eran demasiado fortes, retirouse tras destruír algúns templos, incluíndo o templo de Afrodita e o santuario de Atenea Nicéfora («que leva á vitoria»). Logo de capturar Thyatira, os macedonios avanzaron para saquear as planicies de Thebe, pero o botín foi menor do esperado. Cando chegou a Thebe, esixiu alimento ao gobernador seléucida da rexión, Zeuxis. Con todo, Zeuxis nunca tivo planeado dar grandes provisións a Filipo.

Busto de Atalo I no Museo de Pérgamo.

Decepcionado polo conseguido en Misia, Filipo continuou avanzando cara ao sur e saqueou as vilas e cidades de Caria. Asediou Prinaso, que se resistiu valentemente ata que Filipo dispuxo a súa artillaría e enviou un emisario á cidade para ofrecerlles abandonala ou morrer. Os cidadáns decidiron deixar a cidade. Neste período da campaña, o exército de Filipo estaba quedándose sen comida, polo que capturou a cidade de Myus e cedeulla a Magnesia a cambio de provisións. Como a xente de Magnesia non tiña millo, Filipo conformouse con suficientes figos para alimentar a todos os seus homes. Logo, Filipo ocupou e estableceu guarnicións nas cidades de Íaso, Bargilia, Euromo e Pédaso, todas elas en rápida sucesión. Sitiou e capturou Cauno, que se atopaba baixo o control de Rodas. As forzas combinadas de Pérgamo e Rodas, aproveitando que a frota de Filipo se atopaba ancorada en Bargylia, bloquearon o porto. A situación do campamento macedonio volveuse tan grave que estiveron a piques de se renderen. Con todo, Filipo conseguiu escapar recorrendo ao engano: enviou un desertor exipcio con Atalo e os rodios para que advertise sobre un suposto ataque que estaba preparando para o día seguinte. Ao oír as noticias, Atalo e os rodios comezaron a aprestar os seus navíos para o ataque. Mentres os aliados realizaban os seus preparativos, Filipo, que deixara varias fogueiras acesas para aparentar que permanecía no seu campamento, escorreuse entre eles coa súa frota. Mentres Filipo estaba abocado a esta campaña, os seus aliados de Acarnania levantáronse en pé de guerra contra Atenas logo que os atenienses asasinasen a dous atletas acarnanianos. Tras recibir os reclamos dos acarnanianos sobre esta provocación, Filipo decidiu enviar un grupo de soldados baixo o comando de Nicanor o Elefante para axudalos no seu ataque sobre Ática. Os macedonios e os seus aliados saquearon Ática e logo atacaron Atenas. Os invasores chegaran ata a Academia de Atenas cando os embaixadores romanos da cidade ordenaron aos macedonios retirarse ou enfrontar unha guerra con Roma. A frota de Filipo acababa de escapar do bloqueo e este ordenou que un escuadrón se dirixise a Atenas. O escuadrón macedonio navegou ao Pireo e capturou catro naves atenienses. Pero, cando se retiraban, a frota rodia e pergamena que seguira os navíos de Filipo a través do Exeo apareceu desde a base aliada en Exina e atacou aos macedonios. Os aliados obtiveron a vitoria e recapturaron as naves atenienses, devolvéndollas aos seus donos. Os atenienses estiveron tan compracidos co rescate que substituíron as tribos abolidas recentemente (as tribos de Demetrias e Antagonis) pola tribo atálida en honor a Atalo. Atalo e os rodios convenceron á asemblea ateniense de declarar a guerra a Macedonia. A frota de Pérgamo regresou á súa base en Exina e os rodios lanzáronse á conquista de todas as illas macedonias desde Exina ata Ceos, capturando todas agás Andros, Paros e Citnos. Filipo ordenou ao seu prefecto de Eubea, Filocles, que volvese atacar Atenas con 2.000 efectivos de infantaría e 200 de cabalaría. Filocles non conseguiu capturar Atenas pero arrasou os campos circundantes.

A intervención romana

Mapa do Quersoneso tracio.

Namentres, as delegacións de Rodas, Pérgamo e Atenas viaxaron a Roma para falaren ante o Senado. Cando a audiencia lles foi concedida, informaron acerca do tratado entre Filipo e Antíoco e presentaron unha queixa respecto dos ataques de Filipo dentro dos seus territorios. En resposta, os romanos enviaron a Exipto tres embaixadores, Marco Emilio Lépido, Caio Claudio Nerón e Publio Sempronio Tuditano, con ordes de dirixírense a Rodas unha vez que falasen con Tolomeo. Mentres isto ocorría, Filipo atacaba e tomaba posesión das cidades de Maronea, Cipselos, Doriscos, Serrheum e Aemus, que pertencían a Tolomeo. Os macedonios avanzaron logo sobre o Quersoneso tracio, onde capturaron as cidades de Perinto, Sestos, Elaeus, Alopeconnesus, Kallipolis e Madito. A continuación, Filipo baixou ata a cidade de Abidos, que era defendida polas guarnicións combinadas de pargamenos e rodios. Filipo comezou o asedio bloqueando a cidade por terra e por mar, evitando que recibisen reforzos e provisións. Os habitantes, cheos de confianza, repeleron varias das armas de asedio coas súas propias catapultas mentres que outras das maquinarias de Filipo eran incendiadas polos defensores. Coa súa maquinaria de asedio esnaquizada, os macedonios comezaron a socavar as murallas da cidade e finalmente tiveron éxito, derribando a parede externa. Agora, a situación era grave para os defensores, quen decidiron enviar a dous dos cidadáns máis destacados a negociar con Filipo. Estes homes ofreceron render a cidade ante el baixo dúas condicións: que as guarnicións de Rodas e Pérgamo puidesen abandonar a cidade baixo unha tregua e que todos os cidadáns tivesen permiso de irse a onde desexasen co posto. Filipo contestou que deberían "renderse a discreción ou pelexar como homes". Os embaixadores, incapaces doutra cousa, volveron á cidade levando a resposta de Filipo. Os líderes da cidade organizaron unha asemblea para decidir o seu curso de acción. A decisión alcanzada foi a de liberar a todos os escravos para asegurarse a súa lealdade, trasladar a todos os nenos ao ximnasio xunto coas súas neneiras, e levar a todas as mulleres ao templo de Artemisa. Tamén solicitaron que todos levasen o seu ouro, prata e obxectos de valor para cargalos nos botes de Rodas e Cícico. Para levar a cabo estas tarefas, foron elixidos cincuenta dos homes máis anciáns e dignos de confianza. Logo, todos os cidadáns fixeron un xuramento mediante o cal, e segundo Polibio

... en caso de ver que a muralla interna fose capturada polo inimigo, matarían aos nenos e as mulleres e incendiarían os barcos xa mencionados, e, de acordo coas maldicións que invocaran previamente, lanzarían a prata e o ouro ao mar.

Tras recitar o xuramento, aproximáronse os sacerdotes e cada un xurou que derrotaría ao inimigo ou morrería no intento. Cando caeu a muralla interna, os homes, fieis á súa promesa, saltaron desde as ruínas e loitaron con gran coraxe, obrigando a Filipo a enviar tropas de refresco á fronte de combate. Á noitiña, os macedonios retiráronse ao seu campamento, mentres que os habitantes de Abidos resolveron salvar ás mulleres e os nenos. En consecuencia, cando amenceu, enviaron a algúns sacerdotes e sacerdotisas con adornos de vencedores para os macedonios, rendendo a cidade ante Filipo. Mentres tanto, Atalo atravesaba o Exeo ata chegar á illa de Ténedos. O máis novo dos embaixadores romanos, Marco Emilio Lépido, oíra algo acerca do sitio de Abidos cando estaba en Rodas e dirixiuse a Abidos para ver a Filipo. Durante un encontro co rei nos arredores da cidade, Lépido informoulle dos desexos do Senado. Polibio escribe:

Estatua de Marco Emilio Lépido na municipalidade de Reggio Emilia.

"O Senado resolvera ordenarlle non entrar en guerra con ningún estado grego, nin interferir dentro dos dominios de Tolomeo, e someter a un arbitraxe os danos inflixidos sobre Atalo e os rodios, e que en caso de cumprir con isto podería haber paz, pero se se negaba a obedecer entraría en guerra con Roma". Cando Filipo intentou demostrar que Rodas dera o primeiro golpe, Marco interrompeuno dicindo: "E que hai dos atenienses? E dos habitantes de Cío? E dos de Abidos, agora? Algún deles tamén deu o primeiro golpe?" O rei, sen saber que responder, dixo: "Vou perdoarlle o seu atrevemento por tres razóns: primeiro, porque é novo e inexperto nestas cuestións; segundo, por ser o home máis atractivo da súa época" (o cal era verdade) "e terceiro, por ser romano. En canto a min, a miña primeira esixencia é que os romanos non deberían romper os seus tratados nin entrar en guerra comigo; pero se o fan, defendereime o mellor que poida, apelando aos deuses para que defendan a miña causa.

Camiñando por Abidos, Filipo viu que a xente se suicidaba logo de matar os seus familiares a puñaladas, con lume, aforcándose e saltando dentro de pozos e desde os tellados. Filipo sorprendeuse ao ver isto e publicou unha proclama anunciando que "outorgaba tres días de graza a aqueles que desexasen colgarse ou apuñalarse". O pobo de Abidos, que estaba disposto a cumprir co seu xuramento, pensou que aceptar a proposta de Filipo sería unha traizón para os que xa morreran e negáronse a vivir baixo estes termos. Excepto os que estaban encadeados ou limitados dalgún modo similar, cada familia apresurou a súa morte. Foi entón cando Filipo ordenou outro ataque contra Atenas; o seu exército fracasou en tomar Atenas e Eleusis, pero someteu a Ática ao peor saqueo na zona desde as guerras médicas. Como resposta, os romanos declararon a guerra a Filipo e invadiron os seus territorios en Iliria. Filipo viuse obrigado a abandonar a súa campaña en Rodas e Pérgamo para enfrontar aos romanos e a nova situación en Grecia, dando inicio á segunda guerra macedónica. Trala retirada de Filipo da súa campaña contra Rodas, os rodios puideron atacar libremente Olunte, Hierápitna e as demais cidades cretenses aliadas a Macedonia. Cando Rodas buscou aliados en Creta, Cnosos, vendo que a guerra se inclinaba a favor de Rodas, decidiu unírselle para intentar gañar a supremacía da illa. Moitas outras cidades do centro de Creta uníronse a Rodas e Cnosos en contra de Hierápitna e Olunte. Sufrindo un ataque desde dúas frontes, Hierápitna rendeuse.

Resultado

Baixo os termos do tratado que se asinou trala guerra, Hierápitna acordou romper todo tipo de relación e alianza con poderes estranxeiros e poñer todos os seus portos e bases a disposición de Rodas. Os termos do tratado para Olunte atopáronse entre as ruínas da cidade, que tivo que aceptar o dominio rodio. Como resultado, logo da guerra Rodas quedou ao mando dunha parte importante da rexión oriental de Creta. O fin das hostilidades permitiu que os rodios axudasen aos seus aliados na segunda guerra macedónica. A guerra non tivo ningún outro efecto a curto prazo sobre o resto de Creta. Os piratas e mercenarios da rexión continuaron coas súas antigas ocupacións ao finalizar a guerra. Tres anos despois, na batalla de Cinoscéfalos, durante a segunda guerra macedónica, os arqueiros mercenarios cretenses pelexaron tanto ao lado dos romanos como do de Macedonia. A guerra tivo un alto custo para Filipo e os macedonios, xa que perderon unha frota que custara tres anos armar e ademais as Ligas Aquea e Etolia cambiaron de bando, uníndose aos romanos. Durante o período inmediatamente posterior á guerra, os dardanios, unha tribo bárbara, ingresaron ao norte de Macedonia, pero Filipo puido repeler o ataque. Con todo, en -197, Filipo foi derrotado polos romanos na batalla de Cinoscéfalos e tivo que se render. Esta derrota custoulle a maior parte dos seus territorios fóra de Macedonia e tivo que pagar a Roma 1.000 talentos de prata. Rodas recuperou o control sobre as Cícladas e confirmou a súa supremacía marítima no Exeo. As posesións rodias do leste de Creta permitiron eliminar a piratería na área, aínda que os piratas seguiron atacando as embarcacións rodias, o que levou á segunda guerra cretense. Atalo morreu en -197 e foi sucedido polo seu fillo, Eumenes II, quen continuou coa política antimacedonia do seu pai. Mentres tanto, Pérgamo obtivo trala guerra varias illas exeas que pertenceran a Filipo, converténdose no maior poder de Asia Menor xunto con Antíoco.

Véxase tamén

Bibliografía

• Tito Livio, traducido ao inglés por Henry Bettison, (1976). Rome and the Mediterranean. Londres: Penguin Classics. ISBN 0-14-044318-5. *Polibio, traducido ao inglés por Frank W. Walbank, (1979). The Rise of the Roman Empire. Nova York: Penguin Classics. ISBN 0-14-044362-2.
• Theocharis Detorakis, (1994). A History of Crete. Heraklion: Heraklion. ISBN 960-220-712-4. *Peter Green, (1990). Alexander to Actium: The Historical Evolution of the Hellenistic Age, (2nd edition). Os Angeles: University of California Press. ISBN 0-500-01485-X. *Matyszak, Philip (2005). Os inimigos de Roma: de Aníbal a Atila o huno. Madrid: Oberón. ISBN 978-84-96052-90-1.