Reino de Murcia

Non confundir con Taifa de Murcia.

O Reino de Murcia foi unha xurisdición territorial da Coroa de Castela desde a súa incorporación no século XIII até a división provincial de 1833, acometida por Javier de Burgos. Estendíase aproximadamente polo territorio da actual Rexión de Murcia, a parte sueste da provincia de Albacete, Villena e Sax en Alacant e por algunhas localidades da actual Provincia de Xaén.

Reino de Murcia

Localización
38°11′18″N 1°19′46″O
Capital	Murcia
Poboación
Lingua oficial	lingua castelá
Xeografía
Comparte fronteira con	Reino de Xaén Coroa de Aragón Reino de Granada Reino de Toledo
Datos históricos
Precedido por	Taifa of Murcia (en)
Creación	1258
Disolución	1833
Sucedido por	Rexión de Murcia

Protectorado castelán, revolta mudéxar e conquista definitiva (1243-1266)

En 1243, o emir da taifa de Murcia (Ibn Hud al-Dawla) asinou as capitulacións de Alcaraz con Fernando III, aceptando ser un protectorado dos reinos de Castela e de León. Deste xeito Murcia gañaba unha forte alianza para repeler aos aragoneses (de Xaime I) e aos granadinos (de Ibn al-Ahmar). Castela, en contrapartida, conseguía unha saída ao mar Mediterráneo.

O Castelo de Lorca, sede da gornición castelá, estivo sitiado durante a revolución mudéxar.

Porén, diversos núcleos da antiga taifa non aceptaron o tratado, tales como Orihuela (que o acatou pouco despois), Mula, Cartaxena e Lorca. Esta sublevación permitiu aplicar ás tropas de Castela (dirixidas polo infante Afonso, futuro Afonso X) o dereito de conquista sobre elas (Mula caeu en 1244 e Cartaxena en 1245) fóra diso Lorca que finalmente pactou. Este conflito xerou que todo o territorio murciano fose un protectorado semi-autonomo dos musulmáns (ao respectar o pacto), fóra diso os núcleos de Mula e Cartaxena, as únicas poboacións plenamente cristiás pola súa sublevación.

Con todo, en 1250 Castela decidiu crear a diocese de Cartaxena, e en 1258 o adiantamento maior do reino de Murcia. Isto debeuse ao paulatino incremento da intervención cristiá no protectorado, máis evidente a partir de 1257, cando o xa rei Afonso X de Castela foi plenamente consciente de que si cumpría o acordado en Alcaraz en nada avanzaría a transformación cristiá do reino e a súa xurisdición na zona seguiría estando limitada indefinidamente. Os sucesivos incumprimentos do pactado levaron á sublevación dos musulmáns murcianos en 1264.

A revolta contra a Coroa de Castela foi dirixida polo membro da familia real musulmá Al-Watiq, conseguindo o apoio de Granada e os gobernantes do Norte de África. O conflito foi sufocado grazas á intervención aragonesa. A raíña de Castela Violante de Aragón, esposa de Afonso X, pediu axuda ao seu pai Xaime I de Aragón. Tropas aragonesas comandadas polo infante Pedro (o futuro Pedro III de Aragón) e o propio Xaime I sufocaron a revolta entre finais de 1265 e principios de 1266, deixando a máis de 10.000 aragoneses en Murcia. Aínda que segundo as condicións do tratado de Almizra (1244), Murcia foi devolta a Castela.

Foi entón (a partir de 1266) cando se deu por finalizado o protectorado e comezou plenamente a construción do novo reino de Murcia como un ente político articulado dentro da Coroa de Castela.

Construción institucional

Afonso X e a súa corte.

Trala fin da revolta en 1266 e ata 1272, o Reino de Murcia viuse sometido a unha repartición e colonización (a través dos repartimentos) por parte de xentes vindas de toda a Península e certas zonas de Europa. Formáronse concellos de reguengo a través da concesión de foros, ademais de señoríos laicos, esbozándose así os primeiros termos municipais da actual Rexión de Murcia. A estabilidade viuse favorecida polo establecemento de ordes militares tales como a de Santiago ou a do Temple, evitando así as rebelións internas, aos piratas da costa e a conflictividade da fronteira con Granada. Esta última fortificouse con numerosos castelos e torres.

Afonso X concedeu á cidade de Murcia a representatividade do seu reino nas Cortes castelás. De especial importancia tamén foi a creación por parte do Rei Sabio do cargo de adiantado maior do reino de Murcia en 1258 (anterior á conquista definitiva de 1266), sendo nomeado como primeiro adiantado Juan García de Villamayor. Tralo devandito ano de 1266, a sede do cargo estableceríase na cidade de Murcia.

Aínda que este cargo só era efectivo na zona de reguengo, pronto foi copado por membros da familia Manuel, como o infante Manuel de Castela, pasando posteriormente ao seu fillo Don Juan Manuel, que ademais eran posuidores da principal xurisdición nobiliaria do reino: o señorío de Villena, polo que o seu poder en todo o reino de Murcia chegaría a ser indiscutible.

Dos reinos creados pola Coroa de Castela na reconquista do século XIII, só o de Murcia chegou a ter institucións propias. De feito, Afonso X o Sabio estableceu no seu testamento que o seu fillo o infante don Xaime de Castela herdase o reino de Murcia como premio por volver ao seu servizo na guerra que mantiña contra o infante Sancho, coa condición de que fose vasalo do reino de Castela e León, que legaba ao seu neto Alfonso de la Cerda; disposición que supuxese a independencia do reino de Murcia fronte á Coróa castelá. Con todo, o testamento do rei quedou sen valor ao herdar finalmente o trono de Castela Sancho IV o Bravo.

O período aragonés (1296-1304)

O rei Xaime II o Xusto de Aragón organizou en 1296 a conquista do reino de Murcia tras recibilo como doazón de Alfonso de la Cerda a cambio de favorecer as súas pretensións ao trono castelán durante a minoría de idade de Fernando IV.

Xaime II de Aragón.

Alacant foi conquistada en abril do mesmo ano, tras unha dura resistencia no castelo de Santa Bárbara do seu alcaide Nicolás Pérez. Xaime II tomou posteriormente Guardamar co apoio da frota, negociou con Don Juan Manuel, Príncipe de Villena, proseguindo cara a Orihuela e Murcia, que capitularon, igual que o resto da horta murciana.

A conquista viuse facilitada pola numerosa poboación de orixe catalano-aragonés que habitaba no reino desde a intervención de Xaime I de 1266, aínda que tivo a oposición das guarnicións castelás dos castelos e do bispo de Cartaxena.

Unha segunda campaña tivo lugar en 1298, ocupando Alhama de Murcia, e o 21 de decembro de 1300 capitulaba Lorca tras un longo asedio.

Por aquel entón Xaime II pensou en articular o reino de Murcia como un máis dos territorios da Coroa de Aragón ao concederlle Fueros, os chamados Constitutiones Regni Murcie de 1301. Porén, trala maioría de idade de Fernando IV a crise política de Castela chegou a súa fin, polo que ambas coroas preferiron chegar a un acordo, tanto Castela como Aragón necesitaban a paz, asinándose o Tratado de Torrellas (1304) e a modificación expresada no Tratado de Elche (1305), que devolvían o reino á xurisdición castelá e cambiaban definitivamente as fronteiras entre Castela e Aragón fixadas no Tratado de Almizra (1244), incorporando á Coroa de Aragón, en concreto ao Reino de Valencia, as comarcas do Val do Vinalopó, o Campo de Alacant e a Veiga Baixa do Segura. Con todo, estas comarcas continuarían pertencendo á diocese de Cartaxena ata o século XVI.

As localidades de Jumilla, Abanilla, Villena e Sax; que nun principio tamén pasaron a Aragón, acabaron regresando ao reino de Murcia ao longo do século XIV.

Século XIV e primeira metade do XV

Crise de poboación: As epidemias de peste e a inseguridade da fronteira con Granada

Durante gran parte do século XIV e a primeira metade do século XV o reino de Murcia viviu unha profunda crise que quedou reflectida na súa economía e demografía, motivada non só polas epidemias, como a peste que apareceu en diversos momentos, senón polas continuas incursións de tropas musulmás provenientes do Reino de Granada que crearon unha profunda inseguridade en todo o reino e favoreceron unha importante despoblación.

Castelo de Moratalla, localidade que trala perda de Huéscar converteuse en vangarda fronteiriza do reino de Murcia fronte ao islam.

Todo comezou cando en 1314, as localidades naquel momento murcianas de Huéscar, Orce e Galera caeron en poder dos musulmáns granadinos, xerando un perigo bélico omnipresente en todo o reino. A isto uniuse a epidemia de peste de 1348, que foi aproveitada polas tropas granadinas para saquear o val do Guadalentín. As sucesivas pestes de 1372, 1379 e 1395 deixaron despoboadas comarcas enteiras, como as de Caravaca e Cehegín. A peste de 1395 xerou na cidade de Murcia case 6.000 vítimas.

Numerosas vilas e aldeas desapareceron para nunca máis rexurdir, como as cristiás Chuecos, Ugíjar, Pontes ou Felí, ou as mudéxares Ascoy, Cela, Calentín, Gañuelas e Caristón. O contexto de inseguridade e despoboación motivou o abandono de gran parte das explotacións agrarias, orientándose a economía do reino de Murcia cara á gandería. Os intentos de repoboación foron numerosos, entre eles a bula da Santa Sé de 1386 para atraer guerreiros e poboadores a diversas fortalezas como as de Moratalla, Yeste, Caravaca, Cehegín e Aledo.

Inestabilidade política: Os Manuel e a Guerra dos dous Pedros

A inestabilidade política tamén se fixo notar durante esta centuria. O Príncipe de Villena e adiantado de Murcia, Don Juan Manuel, tivo numerosos enfrontamentos coa nobreza da capital; posto que obtivo atribucións totais de goberno sobre o reino de Murcia ao pactar a rexencia de Castela, e posteriormente, cando Afonso XI alcanzou a maioría de idade, o adiantado promveu unha revolta contra o monarca aliándose con Afonso IV de Portugal.

Coa morte de Don Juan Manuel, sucedeulle no cargo Fernando Manuel, e tralo falecemento deste a súa pequena filla, Branca Manuel, algo que foi aproveitado por Pedro I para recuperar o control sobre o reino de Murcia e as extensas terras do Señorío de Villena, secuestrando a Branca Manuel e impoñendo a liñaxes fieis no adiantamento.

A coñecida Guerra dos dous Pedros (1356-1369) entre Castela e Aragón; motivada pola ocupación murciana dalgunhas das localidades perdidas trala Sentenza de Torrellas (1304), xerou aínda maior inestabilidade. Con todo supuxo a reintegración no reino de Jumilla, Villena, Sax, e Abanilla a través do Tratado de Almazán (1375).

Século XV: os Fajardo e os inicios da ofensiva contra Granada

A comezos do século XV, a crise sucesoria que se vivía en Granada e a pacificación conseguida no reino murciano polo adiantado Alfonso Yáñez Fajardo II permitiron iniciar un inédito período de acoso cristián contra as poboacións granadinas que deu excelentes resultados. En 1433 o adiantado conquistou Jiquena e Tirieza, e posteriormente avanzou cara a Los Vélez e Huéscar, pero a reacción granadina en 1445 recuperou estas últimas.

Os enfrontamentos entre membros da familia Fajardo favoreceron un novo período de acoso de Granada co saqueo de Cieza en 1448, cuxa poboación foi levada cativa. Tamén se saquearon terras do marquesado de Villena na batalla de Hellín, recollendo ao seu regreso aos habitantes de Letur (de maioría mudéxar) deixando á vila despoboada.

En 1452 unha incursión granadina que abordelou o Campo de Cartagena foi derrotada ao seu regreso por milicias de Lorca e Murcia na chamada batalla dos Alporchones.

Idade Moderna

Exterior da Capela dos Marqueses dos Vélez (os Fajardo) na Catedral de Murcia.

O final da fronteira

Ante a debilidade da monarquía, na época final da Idade Media, o Reino sufriu múltiples incidentes e banderías que enfrontaron ás diferentes familias nobiliarias e ao patriarcado urbano. Foron os Reis Católicos quen lograron poñer fin a esta inestabilidade e restablecer a orde social.

O Reino de Murcia tivo un papel clave na conquista de Granada. Os Reis Católicos visitaron o reino de Murcia en 1488 para organizar desde aquí a conquista da parte oriental do reino nazarí. Unha vez conquistada esta área, moitos murcianos repoboaron terras granadinas como o val do Almanzora e a comarca de Los Vélez. De feito, trala conquista, a localidade de Huércal-Overa asignouse ao termo municipal de Lorca, e xa que logo ao reino de Murcia.

A poderosa familia dos Fajardo, posuidores nese momento do Adiantamento do reino, recibiron dos Reis Católicos a comarca de Los Vélez como marquesado a cambio de Cartaxena, que desde 1464 era patrimonio nobiliario dos Fajardo (como o eran Mula, Molina de Segura, Alhama de Murcia, e as minas de Mazarrón), pasando desta forma a localidade portuaria ao regengo en 1503, e a comarca granadina ao patrimonio dos adiantados murcianos.

O auxe do século XVI

Durante o século XVI a poboación do reino de Murcia aumentou nun 40%. A cidade de Murcia, a máis poboada do reino, pasou de 11.000 a máis de 16.000 habitantes. Lorca, a segunda máis poboada, superou os 9.000 (cando partía dos 6.500). A comarca do Noroeste viviu o proceso máis ascendente, de feito Caravaca chegou a converterse na terceira máis populosa ao alcanzar os 7.000 habitantes, superando a Albacete que rozaba os 6.000. Núcleos como Cartaxena tamén ascenderon chegando aos 4.500 habitantes.

Unha vez reconquistada a Península e trala unificación das Coroas de Castela e Aragón, o reino de Murcia entrou nun período de prosperidade que se traduciu nun aumento notable da súa poboación. Os factores determinantes que propiciaron este desenvolvemento, ademais do final do perigo bélico da fronteira, foron o auxe da industria da seda, as minerías de Cartaxena e Mazarrón e mellóraa das explotacións agrícolas.

Durante o reinado de Filipe II, tropas murcianas baixo mando de Luís Fajardo, III marqués dos Vélez e adiantado do reino de Murcia, axudaron a sufocar a rebelión mourisca no Reino de Granada. Este feito fixo que se lle concedera á cidade de Murcia o título de Moi nobre e moi leal.

Outro dos problemas foi a piratería berberisca, que forzou a Filipe II a construír varias torres de vixilancia na costa que aínda nos nosos días consérvanse.

A expulsión dos mouriscos

Desembarco dos mouriscos no porto de Orán (1613, Vicente Mestre).

En tempos de Filipe III produciuse a expulsión dos mouriscos murcianos. A principios do século XVII o seu volume de poboación era de 12.500 individuos, un 15% do total do reino, sendo abafadora maioría nas tradicionais comarcas mouriscas como o Val de Ricote, a Veiga Media do Segura e a maioría dos municipios da comarca do Río Mula, ademais de Abanilla e Fortuna e o pobo do alto Segura de Socovos.

A poboación mourisca estaba polo xeral ben integrada no reino de Murcia, con todo, a política antimourisca deseñada na afastada Corte mostrouse indiferente á realidade murciana e decretou a expulsión a finais de 1611. Un grupo da nobreza murciana contrario á mesma intentou influír na Corte, sen demasiado éxito. En outubro de 1613 Filipe III decretou a expulsión dos mouriscos murcianos, aínda que o grado de cumprimento da norma foi desigual segundo as comarcas.

A crise do século XVII

A expulsión mourisca supuxo un mazazo para a economía do reino de Murcia, sobre todo para o sector sericícola, o cal tivo un importante boom tralo afundimento da seda granadina polos sucesos das Alpujarras. Isto fixo que a crise que xa se vivía en Castela desde finais do XVI non tivese demasiado reflexo no reino murciano, se exceptuamos a pechadura das minas de alume de Mazarrón en 1594.

Pero trala expulsión mourisca e o declive demográfico que trouxo consigo, chegou a pechadura dos mercados toledanos e cordobeses á seda murciana en 1630, o que provocou o afundimento. A epidemia de peste que se desatou en 1648 afondar na crise, morrendo preto de 30.000 persoas en todo o reino. As riadas viñeron complicar a situación, coa coñecida como "riada de San Calixto" que abordelou á cidade de Murcia en 1651, ou a "riada de San Severo" que destruíu parte de Lorca en 1653.

Porta do Arsenal Militar de Cartaxena.

O esplendor do século XVIII

O século XVIII deu comezo coa Guerra de Sucesión, na que o reino de Murcia tivo un importante papel na vitoria borbónica; na que destacou a acción do Cardeal Belluga, nomeado vicerrei de Murcia por Filipe V. No reino desenvolvéronse importantes batallas como a decisiva batalla de Almansa, e outras como a do Huerto de las Bombas; onde a cidade de Murcia librouse do cerco das tropas austracistas, provenientes de Orihuela e Cartaxena, onde o Marqués de Santa Cruz fixera triunfar a causa do Arquiduque Carlos de Habsburgo.

Como consecuencia do apoio do reino de Valencia ao bando do arquiduque Carlos, Filipe V ordenou que o exclave valenciano de Caudete, pasase a ser parte do reino de Murcia.

Trala guerra, o reino viviu un auténtico século de ouro cun importante incremento da poboación (a cidade de Murcia chegou aos 70.000 habitantes), desenvolveuse a agricultura e a industria da seda, viviuse un grande esplendor artístico (co escultor Francisco Salzillo), repoboouse a zona da costa coa creación de Aguias e converteuse a Cartaxena en capital do Departamento Marítimo do Mediterráneo, instalándose nela o Arsenal da armada.

Os anos finais do reino

Xa en pleno século XIX, trala dura guerra de Independencia que tivo desastrosas consecuencias na rexión, a reforma liberal de Javier de Burgos fixo desaparecer o reino de Murcia en 1833 dando lugar á provincia de Murcia e a gran parte da provincia de Albacete. A partir de aquí deu comezo a denominada Rexión Murciana biprovincial, que duraría ata 1982.

Límites territoriais

O Reino de Murcia no contexto dos territorios da Coroa de Castela en 1590.

Mapa do Reino de Murcia en 1795

O Reino de Murcia posuía unha extensión bastante maior que a actual Rexión de Murcia.

Nun principio mantivéronse os límites da anterior cora de Tudmir, pero posteriormente as fronteiras aumentaron e diminuíron irregularmente. Co reinado de Ibn Hud, chegaron a alcanzar Almería, Málaga, Ceuta e A Mancha. Posteriormente, a taifa de Murcia quedou limitada ao que posteriormente sería o Reino de Murcia cristián, o cal incluía:

• A Rexión de Murcia actual.
• Anteriormente:
  • Ata 1304: Metade sur da provincia de Alacant, a partir da liña Biar-Xixona (véxase Sentenza Arbitral de Torrellas).
  • Ata 1833: Benatae, Génave, Orcera, Santiago da Espada, Segura da Sierra (cos agregados de A Porta e de Bujaraiza), Siles, Torres e Villarrodrigo, que se incorporaron á Provincia de Xaén e Huércal-Overa á de Almería, en Andalucía. (A provincia de Albacete, creada na división provincial de Javier de Burgos, incluír na nova Rexión de Murcia biprovincial, traendo consigo varias comarcas e municipios que pertencían historicamente a Castela a Nova).
  • Ata 1836: Municipios de Villena e Sax, que pasan a formar parte da provincia de Alacant.
  • Ata 1982: A provincia de Albacete pasa a formar parte de Castela-A Mancha (herdeira de Castela a Nova), co que abandonan a Rexión de Murcia os seguintes territorios historicamente murcianos: Gran parte da Serra do Segura, os Campos de Hellín e o Corredor de Almansa, así como o municipio de Albacete.

Dita extensión ocupaba uns 26.400 quilómetros cadrados. Na actualidade, a Rexión de Murcia ocupa algo máis de 11.300 quilómetros cadrados.

Símbolos

A primeira bandeira do Reino de Murcia existiu durante o reinado de Afonso X, e consistía en cinco coroas sobre fondo carmesí, con frechos á dereita. O rei Pedro I, recoñecendo a axuda prestada polo Reino de Murcia na súa loita contra a Coroa de Aragón, deu unha sexta coroa á súa bandeira. Dous meses despois o mesmo rei sinalou un cambio na bandeira, que pasaría a ter leóns e castelos, afianzando simbolicamente con iso a pertenza do Reino de Murcia á Coroa de Castela. Este símbolo permanecerá ata a guerra de Sucesión.

En canto ao escudo do Reino de Murcia, durante moito tempo foi de sete coroas sobre fondo azul.

Outro dos símbolos do Reino, neste caso relixioso, é o que constitúe a imaxe medieval da Virxe da Arrixaca. Trátase dunha lendaria escultura entronizada na cidade de Murcia no século XIII como patroa do Reino. Actualmente venérase na Capela Real da murciana igrexa de San Andrés.

Véxase tamén

Bibliografía

• Rodríguez Llopis, Miguel (2004). Historia de la Región de Murcia. Murcia: Tres Fronteras. ISBN 84-7564-200-4. 

Ligazóns externas

• "Historia de la Región de Murcia - Edad Media". Región de Murcia Digital. Comunidad Autónoma de la Región de Murcia. 
• Mapa del Reino de Murcia tras Torrellas (1304) y el posterior Tratado de Almazán (1375)
• Web recopilatoria de Historia, repoblación, gastronomías, música y hablas típicas del Reino de Murcia - actual Región de Murcia (España)