Danza do abellón

rito funerario

Co nome de danza do abellón denomínase un antigo rito funerario no que tódolos familiares e asistentes ó velorio dun cadáver, formando roda collidos da man, daban voltas ó redor do corpo imitando o zunido dun abellón. Este ritual foi recollido por Alfredo Brañas a raíz dun velorio no que el mesmo participou en Vilanova de Arousa (Pontevedra) e constitúe un dos casos máis particulares das prácticas tradicionais galegas relacionados coa morte.

Poema "O' avellon", de Brañas, publicado polo establecemento tipográfico coruñés de J. Puga.

Críase que se algún dos participantes falaba ou interrompía o baile por calquera causa, sería o primeiro dos presentes en morrer.

A danza do abellón editar

 
"O avellon", publicado de novo, en Revista Gallega, aos poucos días do pasamento do autor.

Brañas describiu a danza do abellón nun longo poema titulado O Avellon (e subtitulado "¡Paz ôs mortos!"), premiado cun accésit nun certame de poesía, patrocinado pola Reunión Recreativa é Instructiva de Artesanos, celebrado na Coruña o 24 de agosto de 1884 e publicado en La Voz de Galicia os días 24, 25 e 27 dese mesmo mes.[1] Posteriormente foi publicado en panfleto, cunha tiraxe de cen exemplares,[2] e apareceu tamén n'O Tio Marcos d'a Portela no mes de novembro e en Revista Gallega en marzo de 1900 con motivo do pasamento do autor.[3]

Segundo o relato de Brañas, foi o caso que morreu unha veciña e avisárono para asistir ó velorio. Pouco a pouco foron acudindo familiares e veciños a despedirse da morta e louba-las súas bondades. Ó pouco alguén sacou unha garrafa de augardente e unha enchente de sardiñas salgadas, todo seguido dos habituais xogos de prendas. Por fin, todos xuntos, entraron na habitación onde estaba a morta.

Collidos pol-a man os concurrentes
e fungando baixiño y-entr'os dentes
foron d'a morta â triste habitasion
e voltando ô redor d'a defuntiña
o vello, a vella, o mozo y-a mociña
fungaban como funga un avellon.
¡Probe d'aquel que dese algunha fala
Ou de bulir deixase pol-a sala!
¡Siñal era de morte non fungar!
As honras d'o “avellon” son tan percisas
Como son par'os cregos moitas misas
Y-o gando y-o ligon para labrar
(Alfredo Brañas, O Avellon, 1884)

Pero o piso non resistiu tanta xente e tanto movemento e rematou por afundir, caendo todos no cortello que ocupaba a planta baixa. Naturalmente, a consecuencia da caída houbo feridos, mesmo chegou a morrer unha vella esmagada pola caixa da tía Sabela, e o conseguinte escándalo público que deu que falar a toda a contorna.

O certo é que a descrición de Brañas parece obedecer máis a unha crítica entre sarcástica e dura do que chega a denominar:

esa festa tal vez d'as mais xudias
que n-o lindo e vizoso país d'as Rías
é costume, feitizo e corrupcion.
(Alfredo Brañas, O Avellon, 1884)

E pide á Igrexa que prohiba tan bárbaro costume, se ben non sabemos se inclúe tamén a enchente e os xogos que precedían ó propio baile:

¿Qué padrican os cregos n-as eirexas
que premiten costumes tan anexas
n-o sigro d'os aramios e d'a lus?
...
Acaben de unha ves esas romaxes,
esas festas d'o demo, esas salvaxes
runflas d'os mesmos mortos á caron.
(Alfredo Brañas, O Avellon, 1884)

Orixes da danza do abellón editar

 
Un abellón

Non consta que ninguén máis describise este costume en ningún outro punto de Galicia. Non se coñece ningunha mención anterior a esta data e os etnógrafos e historiadores que o recollen descríbeno como o fixo Brañas e citan case sempre a este como única referencia[4]. Aínda así, o primeiro Diccionario Gallego-Castellano que publica a Real Academia Galega, a partir de 1913, afirma que este costume se coñece "nalgunhas localidades galegas", pero non especifica máis. Eladio Rodríguez González limítase a copiar o expresado pola Academia e só di que era "moi coñecida en varias comarcas galegas".

Tampouco se coñece cando apareceu (a Real Academia só di que "Esta crenza ten unha orixe antiquísima"; García Ramos escribía en 1912 que "aínda se conserva nos pobos das Rías Baixas") nin cando desapareceu (Carré Alvarellos di en 1928 que estaba "case desaparecida").

Segundo Xosé Ramón Mariño Ferro, pola zona de Cambados e ata non hai moito tempo[5], ir ao abellón significaba "ir ao velorio". Este autor engade que os participantes que zunen arredor do cadáver probablemente queren imitar as abellas (cuxo vibrante zoar se asociaba xa en textos gregos co canto das choronas) cando limpan os cadáveres da colmea, polo que se podería tratar dun dos ritos de purificación dos enterros cos que se limparía "o mal de aire" xerado pola morte.[6] E o actual Dicionario da Real Academia Galega en liña da como sinónimos "velorio" e "abellón".[7]

Canto ás posibles raíces do ritual parece estar relacionado coa crenza de que as abellas representan a alma que sae do corpo do defunto. Así o explica a Real Academia [8] da man de Manuel Murguía (en Galicia, 1888):[9]

"Na tradición popular -di Gubernatis, Mythol. Zool., tom. II, p. 230-, helénica, latina e alemá, a abella personifica a alma inmortal. Por isto "o abellón", que na citada cerimonia, representa o papel da abella e asume e consagra as súas esenciais condicións, ven a ser como unha representación material da alma do morto. Baixa esta da lúa á terra, segundo a remota tradición conservada por Porfirio, e cando se desprende do corpo que animou, enténdese que voa de novo ao ceo. De aí o acto simbólico de "o abellón".[10]

As abellas, as almas e os mortos editar

Xa desde a cerámica e a pintura neolíticas[11] atopamos a epifanía da Deusa-nai como abella, representación -canda a da bolboreta- que alude quizais ao carácter efémero e delicado da propia vida; a imaxe máis antiga de tal epifanía[12] figura nunha cabeza de touro do oeste de Ucraína, no cuarto milenio antes da nosa era. Probablemente esa tradición, presente segundo Marija Gimbutas desde Anatolia ata Creta ou o Adriático, facilita comprendermos o feito de atopar despois, tanto entre os exipcios coma en varios pobos indoeuropeos[13] (celtas, gregos etc.), a crenza nunha relación mitolóxica entre as abellas e a alma; coñécense noutras culturas diferentes ritos funerarios nos que tamén interveñen as abellas. Alonso Romero sostén que a crenza de que as abellas eran un símbolo da alma humana -no contexto da crenza na reencarnación- naceu en Exipto e que se estendeu desde aí, cos cretenses, gregos e romanos, por toda a área mediterránea así como nas culturas centroeuropeas desde o Río Danubio ó Cáucaso. Tamén reproducen simboloxías homólogas os antigos pobos siberianos. A partir de tal xenealoxía mítica, este autor considera que o feito de que a práctica da danza do abellón se describise en Vilanova de Arousa, localidade costeira, non é casual, senón que:

 
Unha abella
É evidente que o rito do abellón non naceu en Vilanova de Arousa, nin en ningún outro lugar das Rías Baixas, senón que chegou a Galicia con algún pobo indoeuropeo. A súa localización nunha zona moi romanizada e con contactos marítimos comerciais co Mediterráneo suxire a posibilidade de que chegara coa conquista romana.[14]

Nas mitoloxías grega e romana críase que as abellas[12] nacían do esqueleto dun touro sacrificado e que os dous animais pertencían á lúa e ao seu poder de rexeneración. Porfirio, filósofo neoplatónico grego do século III, testemuña a crenza de que as almas descendían da lúa en forma de abellas e que, no momento da morte, volvían saír do corpo e regresar á lúa. Manuel Mandianes recolleu aínda viva esta mesma crenza en Loureses (Aguís, Os Blancos, Provincia de Ourense), segundo a cal as abellas eran as almas dos devanceiros que viñan da lúa. Vítor Vaqueiro alude[15] á crenza popular de que as bruxas poden presentarse baixo a forma dun abellón ou á de que as ánimas poden volver á terra con ese mesmo aspecto, o que axudaría a explicar a dualidade do refraneiro galego: O que mata un abellón ten cen anos de perdón fronte ao seu oposto: O que mata unha abella ten cen anos de pena[16].

Crenzas semellantes recolléronse no País Vasco e en Asturias, onde as abellas se consideran sagradas: a tradición asturiana recomenda non blasfemar nunca diante das abellas, chamadas abeyinas de Dios, pitas de Dios ou benditas. Cumpriría, ademais, ter o coidado de achegarse ás abellas para lles comunicar a morte do dono e evitar así que morresen con el ou fuxisen acompañando á alma; outras fontes rexistran que se lles dicía tal cousa para que fabricasen máis cera co fin de elaborar as candeas que había que pór ao defunto, vinculo de carácter relixioso (a cera das abellas estaría ennobrecida polo seu uso nos rituais do cristianismo) que se documenta tamén no Gales medieval[17].

En Euskal Herria biólogos e antropólogos (Martxel Aizpurua, Mikel Duvert ou Xabier Kintana no presente; R.M. Azkue, Pío Baroja e J.M. Barandiarán no s. XX) estudaron as tradicións[18], na maioría dos casos xa perdidas, que vinculan morte e enterramento das persoas dunha casa e mais as abellas, facendo fincapé en que o soporte desas crenzas pasa necesariamente pola concepción da alma como algo que sobrevive e remontando ao antigo Exipto as máis antigas referencias dese entramado mítico. En calquera caso no acervo vasco a relación entre a morte e as abellas, consideradas benditas, non é explicable sen termos en conta que o espazo do fogar, que incluía as leiras, era tamén o lugar natural de inhumación. En todos os estudos a íntima conexión entre a abella e a alma[19] é unha das notas dominantes.

Rexistra ademais o folclore asturiano que a entrada dunha abella na casa era agoiro de boa fortuna, mentres que se entraba un abellón era agoiro de mala sorte. De carácter sagrado se consideran tamén as abellas na Alemaña ou en Escocia. Na Engiadina (Suíza) documéntanse contos acerca da saída do corpo da alma humana a través da boca, durante o sono, en forma de abella; as almas volverían entrar para que o suxeito acordase, de maneira que acontecía a morte se alguén o espertaba antes dese regreso. En Viena críase que a picadela dunha abella significaba que a ánima dun familiar que estaba no purgatorio viña advertir que se rezase máis por el.[20] Outro costume que expresa a íntima relación entre as abellas e as almas dos membros dunha casa con colmeas -ou as persoas ao seu cargo-[21] é recollido tamén por Murguía en diversos países (Francia, Alemaña, Escocia, Inglaterra, País Vasco ou Gales, ademais de Galicia) nos que o loito familiar esixía tapar as colmeas cun pano negro; en Inglaterra daban, ademais, a volta aos trobos para que a biqueira mirase cara ao lado contrario.[22]

Notas editar

  1. Alonso Romero 2000, p. 75.
  2. Brañas Menéndez, A. (1884). O' avellón. Poesía gallega, premiada con accésit, consistente en 100 ejemplares impresos, en el certámen literario, celebrado el 24 de agosto de 1884 en el Teatro Principal, por la Reunión Recreativa é Instructiva de Artesanos de La Coruña. Coruña: Estab. Tipográfico de J. Puga. Calle Real núm. 30. 
  3. Brañas Menéndez 1900, p. 5-6.
  4. Rodríguez López, Jesús (1993). Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares (10a. ed ed.). [S.l.]: Aliviadoiro. ISBN 84-604-5875-X. OCLC 435390945. 
  5. Mariño Ferro, Xosé Ramón. (2010). Dicionario de etnografia e antropoloxía de Galiza (1. ed ed.). Vigo: Nigra Trea. ISBN 978-84-95364-84-5. OCLC 659418317. 
  6. Ferro, Xosé Ramón Mariño; Reboredo, Xosé Manuel González (2010). Diccionario de etnografía e antropoloxía de Galiza. Nigra Trea. ISBN 978-84-95364-84-5. 
  7. Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para velorio.
  8. Diccionario Gallego-Castellano, s. v. "abellón".
  9. Murguía 1888, p. 233.
  10. Traducido do orixinal: En la tradición popular -dice Gubernatis, Mythol. Zool., tom. II, p. 230-, helénica, latina y alemana, la abeja personifica el alma inmortal. Por esto "o abellón", que en la citada ceremonia, representa el papel de la abeja y asume y consagra sus esenciales condiciones, viene á ser como una representación material del alma del muerto. Baja esta de la luna á la tierra, según la remota tradición conservada por Porfirio, y cuando se desprende del cuerpo que animó, se entiende que vuela de nuevo al cielo. De ahí el acto simbólico de "o abellón".
  11. Gimbutas, Marija Alseikaitė (1996). El lenguaje de la diosa : desenterrando los incógnitos símbolos de la civilización occidental. Madrid: Dove. ISBN 9788488071385. OCLC 36706643. 
  12. 12,0 12,1 Baring, Anne (2014). El mito de la diosa : evolución de una imagen. Madrid: Siruela. ISBN 978-84-16280-09-4. OCLC 927826337. 
  13. Chevalier, Jean (1986). Diccionario de los símbolos (1. ed ed.). Barcelona: Editorial Herder. p. 41. ISBN 84-254-1514-4. OCLC 15501276. 
  14. Traducido do orixinal: Es evidente que el rito del abellón no nació en Vilanova de Arosa, ni en ningún otro lugar de las Rías Bajas, sino que llegó a Galicia con algún pueblo indoeuropeo. Su localización en una zona muy romanizada y con contactos marítimos comerciales con el Mediterráneo sugiere la posibilidad de que llegara con la conquista romana.
  15. Vaqueiro, Víctor (1998). Guía da Galiza máxica, mítica e lendaria. Vigo: Galaxia. ISBN 84-8288-205-8. OCLC 40124646. 
  16. Vaqueiro, Víctor (1998). Guía da Galiza máxica, mítica e lendaria. Vigo: Galaxia. ISBN 84-8288-205-8. OCLC 40124646. 
  17. Chevalier, Jean (1986). Diccionario de los símbolos (1. ed ed.). Barcelona: Editorial Herder. p. 41. ISBN 84-254-1514-4. OCLC 15501276. 
  18. Madariaga, Ainize (2023-10-16). "Erleak iratzarri, ahaidea itzaltzean". Berria (en éuscaro). Consultado o 2023-10-16. 
  19. "Erlea: 1700en aldizkaria. Nº. 8, 2014". Dialnet (en castelán). Consultado o 2023-10-16. 
  20. Alonso Romero 2000, p. 79-81.
  21. Alberto (2014-11-29). "Cuando nos despedimos de las abejas". Cultura miel. Curso cata mieles online (en castelán). Consultado o 2021-11-01. 
  22. Alonso Romero 2000, p. 81-82.

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar