Batalla de Guadalete

A batalla de Guadalete (en arabe: معركة وادي لكة, Maʿrakat wādī laka, ou معركة شذونة, Maʿrakat šiḏūna [Sidonia]) foi un enfrontamento armado entre tropas visigodas ao mando do seu rei, Rodrigo, e un continxente musulmán liderado por Tariq ibn Ziyad, enviado de Musa ibn Nusayr, gobernador da provincia de Ifriqiya. A batalla aconteceu o 19 de xullo de 711 e supuxo a vitoria do exército omeia. A partir de crónicas árabes dos séculos X e XI, afirmouse o enfrontamento entre o exército visigodo, comandado por derradeiro rei, Don Rodrigo, e un exército musulmán procedente do norte de África e que entrou na Península grazas ós partidarios de Vitiza, o anterior rei, que preferían que accedese o trono o fillo deste, Akhila, e que estivo comandado por Tariq ibn Ziyad, ás ordes co califato omeia de Damasco.

Batalla de Guadalete
A batalla de Guadalete por Salvador Martínez Cubells
Data: 19 de xullo de 711 Lugar: sur da península Conflito: Invasión musulmá da Península Ibérica Desenlace: Vitoria musulmá
Combatentes
musulmáns de Tariq	visigodos de Rodrigo

O lugar en que se celebrou a batalla é descoñecido, aínda que todo apunta ao sur da actual provincia de Cádiz. Tamén é incerta a data, se ben a maior parte das fontes falan da segunda quincena de xullo.

Como consecuencia da batalla, que supuxo un revés moi importante para o reino visigodo, e na que o rei Don Rodrigo foi morto, rematou o reino visigodo, que non colapsou de inmediato, e comezou a invasión musulmá da Península Ibérica e as tropas musulmás necesitaron toda a década para controlar os seus territorios.

Fontes

Fontes latinas

Cronoloxicamente, a primeira fonte é a Crónica de 741, que é unha fonte hispana case contemporánea, pero non contén ningún material orixinal relativo á batalla; polo que a fonte principal da batalla é a Crónica mozárabe, que foi escrita pouco despois de 754, probablemente nas proximidades de Toledo; está escrita en latín, seguramente por un cristián mozárabe.

A única outra fonte cristiá latina escrita nun século despois da batalla é a Historia Langobardorum de Paulo o Diácono. Este, non era nin visigodo nin hispano, pero probablemente escribía en Montecassino entre 787 e 796, onde se refuxiaran moitos monxes visigodos.

Varias fontes cristiás latinas posteriores conteñen relatos descritivos da batalla nos que en ocasións confiaron os historiadores, sobre todo a Crónica de Afonso III, escrita por Afonso III de Oviedo a finais do século IX. Outros relatos altomedievais, como o de Lucas de Tui, son en xeral pouco fiables e conteñen moitas lendas e inventos.

Fontes árabes

Ademais das fontes cristiás latinas, hai varias fontes en lingua árabe, moi utilizadas polos historiadores pero cada vez máis criticadas. Ningunha delas é anterior a mediados do século IX. A máis antiga, é a Futuh Misr wa’l-Maghrib ("Conquistas de Exipto e do Magreb") de Ibn Abd al-Hakam (c. 803–871), escrita polo 860 e compilada en Exipto. Este relato, máis rico en detalles que a Crónica mozárabe, está en desacordo non só coas historias latinas posteriores, senón tamén coas posteriores árabes: a compilación anónima chamada Akhbar Majmu'ah, a obra de finais do século X de Ibn al- Qūṭiyya ("o fillo [é dicir, descendente] do godo [é dicir, Vitiza]"), o historiador do século XI Ibn Hayyān, a al-Kāmil fit-Tārīkh (Historia completa) do século XIII de Ibn al-Athir, a historia do século XIV de Ibn Khaldún, ou o obra moderna de Al-Maqqarī.

O Akhbar Majmu'ah en particular foi confirmado por Claudio Sánchez-Albornoz como unha auténtica obra do século VIII que sobrevive só en copias posteriores, pero esta opinión foi refutada desde entón. O orientalista francés Évariste Lévi-Provençal, pola súa banda, defendeu a Ibn Hayyān como o máximo historiador musulmán da época (e da batalla). Entre os historiadores angloamericanos modernos, Roger Collins, R. A. Fletcher, E. A. Thompson e Kenneth Baxter Wolf son escépticos coas fontes árabes e confían máis na Crónica mozárabe. Os historiadores Thomas F. Glick e Bernard S. Bachrach son menos escépticos. Collins en particular rexeita un enfoque sincrético que incorpore información de todas as fontes dispoñibles.

Datación e localización

Datación

Tradicionalmente, tense aceptado a data de 711 para a batalla, aínda que esta data non é a que se ofrece na Crónica mozárabe, que a data no 712 e a fai anterior á conquista de Toledo, atribuída a Muza no 711. A discrepancia tense resolto preferindo a ordenación do cronista antes que a datación, polo que se a batalla foi no 712, a caída de Toledo, que foi posterior, puido ser ese mesmo ano. As fontes árabes dan unha data exacta do 25 ou 26 de xullo. Segundo David Levering Lewis, a batalla tivo lugar o 19 de xullo de 711 e, antes da batalla, houbera unha semana enteira de escaramuzas non concluíntes preto da lagoa de La Janda, na chaira que se estende desde o río Barbate ata o río Guadalete.

Localización

A pesar do seu nome, a localización da batalla na ribeira do Guadalete é moi improbábel. Este río atópase a máis de tres días de marcha de Xibraltar, onde Tariq estabelecera o seu campamento. A identificación do lugar da batalla con este río fíxose en base ás fontes musulmáns que falan da batalla do wadi lakka (río da Lagoa, en tradución literal). O soporte que o medievalista Claudio Sánchez Albornoz deu a esta hipótese fixo que a denominación se popularizase nos libros de texto.

As fontes árabes, segundo Abd al-Ḥakam, afiramna que Ṭāriq marchaba de Cartaxena a Córdoba —despois de derrotar a un exército gótico que intentou detelo— cando se atopou con Rodrigo na batalla preto de Shedunya, probablemente a moderna Medina Sidonia. Os relatos árabes posteriores, a maioría deles xerados a partir de al-Ḥakam, tamén sitúan a batalla preto de Medina Sidonia, "preto do lago" ou Wadilakka (río Lakka), moitas veces identificado como o río Guadalete, lagoa de La Janda, corrente de "Beca", ou o río Barbate (é dicir, os seus vales asociados).

A fonte cristiá máis antiga, e a fonte máis próxima no tempo aos acontecementos, di que tivo lugar preto dos "promotorios transdutínicos" non identificados (Transductinis promonturiis). Thomas Hodgkin, probablemente seguindo a Rodrigo Jiménez de Rada, colocou a batalla en Xerez da Fronteira.

Na actualidade

Fixéronse moitas outras propostas de localización da batalla, case todas elas na contorna da baía de Alxeciras, como a ribeira do río Barbate en Medina Sidonia, o río Salado de Conil, nas proximidades de Tarifa, no Campo de Xibraltar, ou a proposta de Joaquín Vallvé, quen a partir do estudo da toponimia, localiza o choque nas beiras do Guadarranque, que di que podería derivar do Wad al-Rinq (río de Roderic). No 2023, un equipo comandado por José Soto Chica, profesor da universidade de Granada, propuxo a súa localización na zona onde o río Almodóvar regaba a lagoa de La Janda, hoxe desecada.

Contexto histórico

Tradicionalmente, se establece que o reinado de Rodrigo data do 710–711 mais unha lectura literal da Crónica mozárabe de 754 indica 711–712. Por outra banda, tampouco se pode admitir que Rodrigo gobernase sen oposición pois a súa chegada ao trono trala morte de Vitiza e, nas fontes, segue estando pouco clara a circunstancia de se morreu por causas naturais ou asasinado. É posible que Rodrigo fose probablemente o dux (duque) da Bética antes de chegar ao trono. As probas arqueolóxicas e dúas listas de reis superviventes mostran que un tal Akhila II gobernaba no nordeste do reino neste momento (co apoio da viúva de Vitiza e unha parte da nobreza, polo que se especula que fose fillo del), e entraron en conflito aberto, do cal saíu vitorioso Rodrigo que, rapidamente, ocupou a Septimania dende Zaragoza até Nîmes. Mesmo na zona controlada por Rodrigo continuou habendo certa oposición pois a "usurpación" do trono é descrita pola Crónica Mozárabe como invasión, al afirma r que no 711, Rodrigo «invadiu tumultuosamente o reino co respaldo do Senado» A seguir, os partidarios do bando vitizán e máis os apoios de Akhila entraron en contacto co prefecto bizantino de Ceuta, o Conde Julián, e con Tariq ibn Ziyad, o gobernador musulmán de Tánxer.

A batalla de Guadalete non foi un ataque berber illado senón que as forzas bérberes, probablemente, estiveran acosando a península por mar dende a conquista de Tánxer no 705–706, e continuaron cunha serie de incursións polo estreito de Xibraltar dende o norte de África, que tiveron como resultado o saqueo de varias cidades do sur da península Ibérica. Algunhas fontes árabes e cristiás posteriores presentan unha incursión anterior dun certo Ṭāriq en 710 e outra, citada na Crónica de Afonso III, refírese a un ataque árabe incitado por Ervixio durante o reinado de Wamba (672–680). Dous exércitos razoablemente grandes puideron estar no sur durante un ano antes de que se librase a batalla decisiva. Un dirixido por Ṭāriq ibn Ziyad e outro baixo o mando xeral de Mūsā ibn Nuṣayr. A maioría dos relatos árabes e bérberes coinciden en que Ṭāriq era un líder militar bérber do norte de África, que hoxe é a hipótese máis respaldada, outros autores como, Ignacio Olagüe, argumenta que Ṭāriq era un godo e o gobernador nominal de Tinxitania; e outras fontes, argumentaron que Ṭāriq era xudeu, persa ou turco.

Segundo todas as fontes, sendo o máis antigo Paulo o Diácono, Ṭāriq partiu de Ceuta (Septem) e desembarcou na Rocha de Calpe, o posterior Xibraltar, que as fontes árabes derivan de Jebel Tariq, "Rocha de Ṭāriq". Mais hai outras versións como a dunha lenda rexistrada por primeira vez por Al-Idrīsī, que afirmaba que Ṭāriq queimou os seus barcos despois de desembarcar para evitar que o seu exército desertase. Desde Xibraltar trasladouse para conquistar a comarca de Alxeciras e despois seguiu a vía romana que levaba a Sevilla. Segundo Ibn ʿAbd al-Ḥakam, que escribiu arredor do 860, Ṭāriq, comandante da guarnición bérber de Tánxer, cruzou o estreito con barcos abastecidos por un tal conde Julián (en árabe, Ilyan), señor de Ceuta e "Alchadra" (Alxeciras), e desembarcou preto de Cartaxena, que capturou, e converteu no seu cuartel xeral.

Segundo a Crónica Mozárabe, Mūsā cruzou o Gaditanum fretum (Estreito de Cádiz) cunha gran forza no 711 e permaneceu en Hispania durante quince meses, pero nas fontes non está claro se chegou antes ou despois da batalla de Guadalete que, en todo caso, foi realizada polas forzas dos seus subordinados. Durante o seu tempo na península, esta, foi asolagada pola guerra civil (intestino furore confligeratur, "frenesí interno", para o cronista mozárabe), as cidades foron arrasadas e moitas persoas foron masacradas na destrución xeral. Fontes árabes posteriores afirman que Mūsā só foi a Hispania despois de que lle chegasen noticias do éxito de Ṭāriq, a quen azoutou diante dos seus soldados, e despois ámbolos dous, conxuntamente, completaron a conquista da península antes de que Mūsā fose convocado polo califa a Damasco; feito confirmado pola Crónica Mozárabe. Mūsā levou consigo a Ṭāriq e moitos prisioneiros visigodos da toma de Toledo.

Segundo al-Maqqarī, Rodrigo, estaba loitando contra os vascóns cando foi chamado ao sur para facer fronte a unha invasión. Tamén hai constancia dun ataque bizantino ao sur de Hispania que foi rexeitado por Teudimero algúns anos antes da caída do reino visigodo. Isto levou a teorías de que os ataques bérberes puideron estar relacionados coa operación bizantina, e que quizais os árabes fosen orixinalmente aliados útiles nun intento bizantino de reconquistar a provincia perdida de Spania.

Finalmente, o autor da tardía Chronica Prophetica asturiana (883) data a primeira invasión de España durante "os Idos de novembro da era do ano 752"; é dicir, o 11 de novembro de 714. Tamén identificou dúas invasións, a primeira por un Abu Zubra e a segunda, un ano despois, por Ṭāriq; aínda que o máis probable é que dividise a figura histórica Ṭāriq ibn Ziyad en dúas persoas.

Desenvolvemento da batalla

Nos rexistros conservados, non hai unha descrición clara nin fiable sobre os exércitos que se enfrontaron na batalla o día que decidiu o destino do reino gótico en Hispania. Glick conxectura que o exército musulmán era predominantemente de cabalería bérber baixo o liderado bérber. As fontes árabes tradicionalmente dan a Rodrigo uns 100.000 soldados, reunidos durante o seu regreso ao sur despois de enfrontarse aos vascóns. Este número é escandalosamente alto; complementa a cifra de 187.000 para os musulmáns que proporciona a versión Ad Sebastianum da Crónica de Afonso III. Estímase que Ṭāriq desembarcou cuns 7.000 xinetes e pediu 5.000 máis a Mūsā. Así, podería haber ata 12.000 combatentes musulmáns na batalla.

Unha estimación actual, sen ter en conta as afirmacións da fonte primaria, suxire unha cuarta parte das 7.500 informadas nunha delas; isto sería aproximadamente 2.000. As forzas visigodas "probablemente non eran moito máis grandes", e o reino visigodo, a diferenza do reino franco no norte, non estaba organizado para a guerra. Un pequeno número de forzas de elite (quizais uns vintecinco), os seus seguidores guerreiros, o rei e os seus seguidores persoais e as forzas que se podían levantar a partir do fisco real constituían as tropas nas que Rodrigo podía apoiarse.

O enfrontamento tivo lugar o 19 de xullo. A derrota do exército visigodo provocou á fuxida dos opoñentes do rei que, segundo o cronista mozárabe, só acompañaran ao exército "engañosamente" e "por ambición de gobernar". A historia de Sisiberto abandonando a Rodrigo coa á dereita do anfitrión é unha lenda. Estimando as forzas visigodas en 33.000, David Lewis conta como o exército musulmán participou nunha serie de ataques violentos mentres se retiraban rapidamente, mentres as liñas visigodas manobraban en masa. Unha á de cabalería, os fillos de Witiza que se comprometera, en segredo, a rebelarse contra Rodrigo, retirouse da batalla traizoando a Rodrigo e deixando os flancos do exército visigodo desamparados e dándolle ao inimigo unha apertura. A cabalaría de Ṭāriq, a mujaffafa, epresentaba aproximadamente un terzo da forza e blindada con cotas de malla lixeira e identificable por un turbante sobre unha gorra metálica, precipitouse polo espazo, seguida da infantaría e cargou contra a infantaría visigoda. O exército visigodo foi derrotado e o rei se deu por desaparecido nas últimas horas da batalla. O compromiso foi un baño de sangue: as perdas visigodas foron extremadamente altas e os musulmáns perderon ata 3.000 homes, ou unha cuarta parte da súa forza.

Consecuencias

A batalla de Guadalete provocou unha enorme mortandade entre nobres guerreiros visigodos, as perdas omeias ascenderon tamén a millerios de homes. No entanto, a vitoria tamén permitiu a Tariq reorganizar a cabalería e aumentar a súa forza trala chegada de reforzos, preto de 5.000 homes, enviados polo gobernador Musa ibn Nusayr. Con posterioridade á batalla, o avance omeia produciuse moi rapidamente, facilitado polo clima de guerra civil e a cooperación de boa parte da poboación, exasperada por fames e epidemias e desexosa de estabilidade política, en particular a poboación xudía, perseguida pola monarquía visigoda.

A conquista omeia foi tan repentina que os visigodos non tiveron tempo de elixir un novo rei. En efecto, Ṭāriq conquistou Toledo, capital dos visigodos, poucos meses despois da batalla de Guadalete, e a raíña dos visigodos, Egilona, foi capturada en Mérida no 713. Pouco despois, arredor do 714, o gobernador omeia Musa desembarcou en Alxeciras cun exército doutros 18.000 homes, nesta ocasión a maioría árabes e, pouco despois, tomou Zaragoza. Os dous líderes conquistaron a maior parte da Península Ibérica, que quedou case enteiramente baixo dependencia do califa omeia Al-Walid I.

No 716, formouse unha nova provincia omeia: Ǧazīrat Al-ʾAndalus, ou máis simplemente al-Andalus. Tan só permanecían algúns focos de resistencia nas rexións montañosas do norte, especialmente na cordilleira cantábrica e en Asturias onde se refuxiaron un certo número de nobres visigodos que elixiron no 718 a un rei, Paio ou Pelaio, que sería o iniciador da posterior reconquista cristiá e que foi o vencedor da, denominada, batalla de Covadonga no 722.

Na cultura popular

A batalla aparece entre as misións do xogo de estratexia Age of Empires II.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Bachrach, Bernard S. (febreiro 1973). The American Historical Review, ed. "A Reassessment of Visigothic Jewish Policy, 589-711". The American Historical Review (en inglés) (Oxford University Press) 78 (1): 11–34. ISSN 0002-8762. JSTOR 1853939. doi:10.2307/1853939. 
• Beneroso Santos, José (outono 2020). "Debate historiográfico e interpretativo en cuanto al enfrentamiento entre Tariq y Rodrigo. La batalla del río Guadarranque (y II)" (PDF). Almoraima. Revista de Estudios Campogibraltareños (en castelán) (53): 19–26. ISSN 1133-5319. Consultado o 15 de novembro de 2024. 
• Collins, Roger (1986). The Basques (en inglés). Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 9780631134787. 
• Collins, Roger (1989). The Arab Conquest of Spain, 710–97 (en inglés). Londres: Blackwell Publishing. ISBN 0-631-15923-1. 
• Collins, Roger (2005). La España visigoda. Serie Mayor (en castelán). Barcelona: Crítica. ISBN 84 8432-636 5. 
• Fundación El Legado Andalusí (2002). Maroc et Espagne: une histoire commune = Marruecos y España : una historia común. Granada: Fundación El Legado Andalusí. ISBN 84-96395-04-9. 
• Galisteo, Roger (2012). Otra historia de Córdoba (en inglés). Bubock Publishing. ISBN 978-84-686-2707-6. 
• Glick, Thomas F. (1979). Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages (en inglés). Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-05274-3. 
• Lewis, David Levering (2008). God's Crucible : Islam and the Making of Europe, 570 – 1215 (en inglés). Nova York: W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-06472-8. 
• Reilly, Bernard F. (2003 (7ª impresión; 1ª edición 1993)). The Medieval Spains (en inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521394368. 
• Sánchez-Albornoz, Claudio (1972). Orígenes de la Nación Española : Estudios Críticos sobre la Historia del Reino de Asturias (tomo I) (en castelán). Oviedo: Instituto de Estudios Asturianos. 
• Shaw, R. Dykes (abril 1906). "The Fall of the Visigothic Power in Spain". The English Historical Review (en inglés) XXI (LXXXII): 209–228. ISSN 0013-8266. 
• Thompson, E. A. (1969). The Goths in Spain (en inglés). Oxford: Clarendon Press. 

Outros artigos

• Al-Andalus
• Conde don Xulián

Ligazóns externas

• Compilación de Ibn Abd-el-Hakem, na Universidade Fordham (en inglés)

---

Este artigo sobre historia é, polo de agora, só un bosquexo. Traballa nel para axudar a contribuír a que a Galipedia mellore e medre.  Existen igualmente outros artigos relacionados con este tema nos que tamén podes contribuír.

---