Intendente

O Intendente é un funcionario, de orixe francés, introducido en España e na América hispana polos Borbóns, que exerce as súas competencias sobre un determinado territorio. Na actualidade, esta figura segue existindo, con atribucións diferentes, en varios países do Cono Sur, como a Arxentina, Chile, Paraguai ou o Uruguai. No Brasil, o cargo de intendente existiu ata 1930, sendo entón substituído polo prefeito.

Sede da Intendencia de Montevideo.

Tanto o exercicio das funcións de intendente como o territorio xurisdiccional onde estas se exercen, adoita denominarse Intendencia.

Historia

Francia

O Intendant (Intendente) xurdiu en Francia cara ao ano 1551, adquirindo impulso inicial baixo a influencia dos cardeais Richelieu e Mazarino e fomentado posteriormente por Lois XIV e o seu ministro Jean-Baptiste Colbert.

O intendente era naqueles tempos o representante do monarca nas généralités (divisións territoriais francesas no Antigo Réxime), cuxa misión primordial consistía no desenvolvemento económico destas, posuíndo atribucións de xustiza, policía e facenda (intendant de justice, police et finances).

España

O Intendente era en España un funcionario designado e dependente do rei, que gozaba de amplos poderes e tiña como misión a recadación de tributos e a dinamización económica, a través do control das autoridades locais, o coidado das Reais Fábricas, o impulso do desenvolvemento da agricultura e a gandería, a realización de mapas e censos, o mantemento do urbanismo etc. Esta figura posúe un sentido centralizador e absolutista, propio das reformas da administración introducidas polos Borbóns.

Filipe V estableceu a figura do intendente en España. Retrato do rei feito por Jean Ranc en 1723.

O seu establecemento remóntase á época de Filipe V. Para afrontar a situación económica que experimentaba o Imperio español a inicios do século XVIII, o rei solicitou asesoría a Francia, a cuxo chamado acudiu desde aquel país Jean Orry, quen finalmente recomendou, entre outras medidas, a aplicación do réxime de intendencias en España. Logo dalgúns estudos, decidiuse introducir o sistema, destinando a estes novos funcionarios nun primeiro momento á administración financeira do exército, debido a que o país atopábase no contexto da Guerra de Sucesión Española.

Os primeiros intendentes remóntanse a 1711. Primeiro nomeáronse varios funcionarios co cargo de superintendente xeral do exército, para a suxeición dos territorios conquistados tanto no que correspondía ao exército como á facenda e gasto público. Debido ao éxito alcanzado, considerouse entón outorgarlles zonas territoriais, denominadas intendencias.

En 1718, coa "Ordenanza de Intendentes de exército e provincia" de 4 de xullo daquel ano, convértense en intendente de exército e provincia, que en ocasións actuaron só no ámbito civil como intendente de provincia, outorgándoselles competencias en materia de xustiza, facenda, guerra e policía. Con posterioridade, fóronselles engadindo facultades no ámbito económico (agricultura, comercio, industria, transportes) e ás veces acumulaban o cargo de corrixidor na cidade capital da súa provincia (intendente corrixidor). En 1724 desapareceu a función de intendente de exército nas provincias sen tropa, quedando limitados aos que dependían de cada Capitanía Xeneral, fóra de Navarra.

En 1749, o rei Fernando VI reordenou o sistema cunha intendencia por provincia, xunto coa corrixidoría da capital (cargos que volveron separarse en 1766). Cada intendente sería auxiliado por un tenente letrado ou alcalde maior subordinado, ou ás veces dous, para o exercicio das funcións xudiciais. O número e extensión das provincias non foi estable, e se subdividiron en partidos.

América hispana

Artigo principal: Intendencia en Indias.

O réxime de intendencias aplicouse a partir do século XVIII nas posesións do Imperio español en América (e as Filipinas) debido, principalmente, ao bo desempeño que tivo o sistema en España. Os reis, imbuídos no pensamento do absolutismo ilustrado, desexaban reformar a administración das súas posesións, uniformándoa e promovendo o benestar, xunto con mellorar os ingresos da Real Facenda e a defensa de tales territorios.

Os intendentes tiñan por misión xeral a promoción da economía e o resgardo da facenda. Con todo, non todos os intendentes tiveron idénticas facultades. O sistema experimentou diversas variacións ao longo do tempo; por exemplo, nun comezo tratouse de separar as funcións de intendente das de vicerrei ou gobernador, pero os conflitos que se produciron nalgúns casos, levaron á decisión de reunir as dúas en certas zonas.

Estes funcionarios adoitaban ter un asesor letrado ou tenente letrado, con carácter permanente e de nomeamento real, e subdelegados, que cumprían as súas ordes e que exercían as súas funcións en áreas territoriais denominadas subdelegacións ou partidos, que correspondían ás antigas corrixidoríass, substituíndo nalgúns lugares aos corrixidores.

Tras a recuperación da Habana, que estaba ocupada polos británicos, instaurouse en Cuba, en 1762, a primeira intendencia. En 1764, ditáronse para ela unhas ordenanzas -ás que se introduciron cambios en 1765 e 1767-, determinándose que o intendente da Habana o era de "exército e facenda", para darlle unha importante intervención en temas económicos, pero carecendo de competencias políticas. Tales ordenanzas rexeron ata a súa substitución, en 1786, polas aplicadas en Nova España. En 1764 creouse a intendencia de Louisiana. O mesmo ano de 1764, José de Gálvez iniciou unha visita ao Vicerreinado de Nova España, propondo nun "Informe e Plan de Intendencias", asinado por el e o vicerrei Carlos Francisco de Croix, o establecemento do réxime de intendentes no vicerreinado. En 1770 foi creada a Intendencia de Arizpe nas provincias de Sonora e Sinaloa.

Intendencias do Vicerreinato do Río da Prata cara 1783.

En 1776 Gálvez asumiu na Secretaría de Indias, e creouse o 8 de outubro do mesmo ano a primeira intendencia de Suramérica, en Venezuela. O gobernador e intendente exercería as súas funcións sobre Caracas, Cumaná, Margarita, Güiana e Maracaibo. As súas ordenanzas eran similares ás de Cuba, pero facían maior fincapé nas atribucións de policía; foron substituídas, en 1783, polas dadas aos intendentes do Río da Prata.

Dous anos logo da creación do Vicerreinado do Río da Prata, en 1778, decidiuse instaurar alí tamén as intendencias, cunha de "facenda" en Buenos Aires. En 1782 ditáronse as Ordenanzas de Intendentes do Río da Prata (que foron modificadas en 1783), pasando a ser en devandito vicerreinado a de Buenos Aires de "exército e provincia" e outras sete só de "provincia".

En 1784 aplicouse o réxime de intendencias no Vicerreinado do Perú, aplicándose as ordenanzas do Río da Prata, con adaptacións (sendo intendencia de "exército e provincia" a de Lima e o resto de "provincia"). Ese mesmo ano establecéronse en Filipinas, en Manila (de "exército e facenda") e en Porto Rico.

En Guatemala as intendencias instáuranse en 1785, aplicándolles as ordenanzas do Río da Prata (aínda que eran só de "provincia"). Ao ano seguinte, esténdese o sistema ao Vicerreinado de Nova España, ditándose unha ordenanza cuxo contido era similar á do Río da Prata (sendo intendencia de "exército e provincia" a de México e o resto de "provincia"). Nese mesmo ano tamén se aplican en Chile, rexidas polas ordenanzas do Río da Prata, coas adaptacións peruanas.

A finais do século XVIII, a Provincia de Honduras foi dividida en dúas intendencias, a "Intendencia de Santa María da Nova Valladolid de Comayagua" e a Intendencia de San Miguel de Heredia de Tegucigalpa". No Vicerreinado de Nova Granada o vicerrei era o superintendente de todo o vicerreinado (coa mesma ordenanza que o Río da Prata), excepto no caso de Quito (creada o 25 de maio de 1783) e Cuenca (creada o 26 de setembro de 1786), dentro da Presidencia de Quito. Finalmente en 1813 foron creadas en Cuba as intendencias de Porto Príncipe e de Santiago de Cuba (ambas de "facenda").

O rei Carlos IV ditou unha Ordenanza Xeral de Intendentes en 1803, que reunía nun só corpo a regulación das intendencias. Con todo, ao pouco tempo foi deixada sen efecto, a instancia do ministro Manuel Godoy.

Sistema de intendencias

Vicerreinado da Nova España en 1800 coas fronteiras das intendencias.

Entre as primeiras funcións do visitador Gálvez estivo a de establecer unha centralización administrativa orientada a fortalecer o control da Coroa sobre o vicerreinado. Buscábase tomar medidas encamiñadas a romper o monopolio que tiñan as elites locais no goberno municipal e establecer un sistema de división territorial similar ao creado polo goberno de Francia, xa adoptado en España. O vicerreinado foi dividido en xurisdicións político-administrativas denominadas intendencias, baixo a dirección dun funcionario que actuaba en calidade de gobernador xeral ou intendente, cos atributos do poder: xustiza, guerra, facenda, fomento das actividades económicas e obras públicas. Os intendentes debían utilizar a súa autoridade para mobilizar a economía das súas provincias e solicitar a colaboración do pobo; considerábase necesario mellorar a participación pública nos asuntos comunais, para que houbese contacto entre gobernantes e gobernados e lograr, con iso, unha maior estabilidade.

Os intendentes, cuxo posto non tiña un tempo de duración determinado, recibían un soldo de seis mil pesos, suma que superaba os salarios anuais que percibían os xuíces da Audiencia e moitos outros altos funcionarios. Esperábase que, adictos á Coroa e ben pagos, os intendentes acabarían coas prácticas de corrupción e cos abusos dos alcaldes maiores; para iso serían encargados de introducir as reformas, que haberían de comezar pola agricultura. O intendente repartía baldíos aos indios e españois que carecían de terras, supervisando que os fixesen producir; tamén debía favorecer a artesanía e fomentar o comercio e a minería.

O establecemento deste sistema espertou fortes resistencias que impediron a súa aplicación completa; nun primeiro momento o rexeitamento proveu dos vicerreis mesmos, quen se opuxeron a ceder parte do seu poder e funcións aos intendentes. Ás súas protestas uníronse os membros da Real Audiencia, os altos xerarcas eclesiásticos e os membros das principais corporacións, que sentían limitado o seu poder. Neste contexto deuse o estalido da Revolución de Independencia das colonias inglesas en Norteamérica, que obrigou a protestar os puntos centrais do programa reformista en Nova España, pois debido á guerra con Inglaterra en que participou a metrópole, non conviña aplicar polo momento medidas drásticas que puxesen en perigo o apoio financeiro dos subsidios novohispanos.

Os intendentes tiñan como misión primordial fomentar a economía e coidar a real facenda. Non todos os intendentes tiveron as mesmas facultades e atribucións. En termos xerais, estas podían abarcar as seguintes áreas:

• Facenda
• Goberno e Policía
• Xustiza
• Guerra
• Padroado

Actualidade

España

En España o Corpo de Intendencia das Forzas Armadas é herdeiro da tradición das Intendencias. Os Coroneis Xefes da Intendencia de determinadas áreas militares conservan o título de Intendente e o xeneral de División de cada un dos Corpos de Intendencia da Armada e os Exércitos mantén o título honorífico de Intendente Xeral. Actualmente o Corpo de Intendencia é un corpo de xestión económica e financeira que centraliza a administración dos exércitos, con tarefas orzamentarias, contables, financeiras e outras como Xestión da Información Pública ou Controlador de Torre.

Arxentina

Teodoro Bronzini, intendente de Mar del Plata, foi o primeiro socialista á fronte dun goberno local na Arxentina en 1920.

Na Arxentina, "Intendente" adoita ser o título que recibe o titular do poder executivo dun municipio, aínda que debido á autonomía lexislativa nesta materia por parte das provincias, a súa denominación pode variar nalgúns casos.

Existen na Arxentina dúas formas distintas de intendencia, caracterizada pola súa xurisdición territorial: As intendencias que administran subdivisiones dunha mesma provincia, como é o caso da provincia de Buenos Aires (onde se denominan partidos); e as que administran unicamente cidades e a súa éxida municipal (área territorial de administración directa), os cales non abarcan totalmente as subdivisións dunha provincia (denominadas habitualmente neste caso departamentos), como é o caso da provincia de Córdoba.

Nestes últimos casos, os departamentos poden conter múltiples intendencias de diferentes cidades. As características xurídicas están establecidas nas constitucións provinciais. O período do intendente dura 4 anos.

Chile

En Chile, os Intendentes son os representantes naturais e inmediatos do Presidente da República das rexións en que está dividido o país. Son nomeados polo Presidente e mantense nas súas funcións mentres conte coa súa confianza.

Colombia

Insignia de Intendente Policía Nacional de Colombia.

En Colombia, Intendente é o terceiro grao da carreira do Nivel Executivo da Policía Nacional equivale a un suboficial no grao de sarxento segundo, grao inmediatamente inferior ao de intendente xefe e inmediatamente superior ao de subintendente.

O grao é unha Xineta confeccionada en pano ou lanilla cor verde oliva. Ten 8 cm de longo por 6 cm de ancho. Leva a Estrela da Policía na parte superior e tres barras horizontais na parte inferior de 4 cm de longo por 0.5 cm de ancho. Os ángulos, barras, bordos e estrela son bordados en fío dourado ou fío negro dependendo do uniforme.

Intendencias: División territorial administrativa, cuxo gobernante era o Intendente. En 1948, o país estaba dividido en 15 departamentos, 2 intendencias e 7 comisarías. Entre 1951 e 1981, creáronse oito departamentos máis. A constitución política de 1991 converteu ás intendencias e comisarías en departamentos; por iso o número de departamentos elevouse a 32.

Costa Rica

En Costa Rica un intendente é un funcionario electo democraticamente para gobernar certos distritos especiais que, pola súa distancia do centro político do cantón (municipio) ao que pertencen, gozan de certa autonomía. Estes distritos son só oito en total e coñéceselles como Concellos Municipais de Distrito.

Paraguai

No Paraguai, os Intendentes son as máximas autoridades dun distrito, equivalentes aos "alcaldes" doutros países hispanoamericanos.

Uruguai

No Uruguai, os Intendentes son as autoridades encargadas de administrar cada un dos dezanove departamentos nos que se divide o país.

Véxase tamén

• Capitán Xeneral
• Corrixidor
• Institucións españolas do Antigo Réxime
• Intendente de Chile
• Vicerrei
• Superintendente

Bibiliografía

• Dougnac Rodríguez, Antonio (1994). Manual de Historia del Derecho Indiano. México: Universidad Nacional Autónoma de México. ISBN 968-36-4147-4. 

• Delgado de Cantú, Gloria M. Historia de México. El proceso de gestación de un pueblo. Quinta. 1. México: Pearson Education, 2006. 584.
• Sánchez Bella, Ismael; De la Hera, Alberto; y Díaz Rementeria, Carlos (1992). Historia del Derecho Indiano. Madrid: MAPFRE. ISBN 84-7100-512-3.