Arte hispanomusulmá

A arte islámica desenvolveuse en Al-Andalus (a Hispania musulmá) entre os séculos VIII e XV. Dada a limitación polo aniconismo islámico (a non representación icónica) que afecta á escultura e a pintura (a pesar da cal hai algúns exemplos), a súa manifestación principal foi a arquitectura andalusí ou hispano-musulmá. Aínda que as artes suntuarias (ou artes decorativas ou artes menores –cerámica andalusí, eboraria de figuras en marfil, ourivaría, téxtil...) tiveron un gran desenvolvemento.

Mihrab da Mesquita de Córdoba.

Filigrana procedente da Aljafería de Zaragoza.

Vaso das Gacelas, procedente da Alhambra de Granada.

Os monumentos máis importantes que chegaron até nós son a Mesquita de Córdoba e a Alhambra de Granada. A mesquita construíuse aproveitando materiais antigos sobre un templo previo e incorporando o dobre arco de ferradura como solución fronte ao atirantado. Está orientada a sur-sueste e non á Meca xa que se axusta a límites tardo-romanos preexistentes. A Alhambra é o palacio real nazarí, e á vez unha alcazaba (castelo).

Moi vinculados á arte andalusí están dous estilos artísticos da Idade Media da Península Ibérica: a arte mozárabe (dos cristiáns baixo dominio musulmán, ou emigrados desde Al-Andalus aos reinos cristiáns do norte, onde influíron no prerrománico local) e a arte mudéxar (dos musulmáns baixo dominio cristián, moitos especializados en artesanías da construción –albaneis, carpinteiros, aplicadores de estuco...–, que caracterizou estilos híbridos denominados románico-mudéxar e gótico-mudéxar, e deixou influencia en estilos de transición ao renacemento hispánico –hispanoflamengo, plateresco, isabelino...).

No Reino de Galicia, a presenza musulmá foi moi escasa, tanto que as diversas fontes musulmás chamaban á parte da Península que non era Al-Andalus cos nomes Djalikiyah, Al-Yalalika ou Jalikiya (Galicia/Gallaecia) ou ardhu al-Jalalkah (terra dos galegos).

As mostras de arquitectura influenciadas pola arte andalusí son por tanto moi escasas no país galego. Se ben hai quen cita a capela prerrománica de San Miguel, erguida por San Rosendo de Celanova como arte mozárabe, a profesora Barral Ribadulla da USC di que se debe chamar de "arte de repoboación, ou mostra de arte do século X". A igrexa de San Francisco de Lugo, de estilo gótico, agora chamada de San Pedro, ten influencias mudéxares no revestimento dos paneis e na cúpula.

A invasión musulmá da Península Ibérica significou no ámbito artístico e cultural un cambio de orientación dos modelos, pero tamén un sincretismo do que a civilización árabe é característica; destacadamente, a reutilización de elementos de igrexas visigodas que se transformaron en mesquitas, o que implicou a adopción e transformación do arco de ferradura.

Até 1492, cando desaparece o reino nazarí de Granada, en Al-Ándalus mantivéronse unhas condicións culturais peculiares que o diferenciaron tanto do islam oriental como da arte europea. Ao mesmo tempo esta singularidade xeográfica e cultural repercutiu no decorrer da Baixa Idade Media que seguiu á caída do Imperio Romano de Occidente. A conquista musulmá non supuxo a extinción das comunidades cristiás e xudías. Uns fuxiron ao norte e algúns deles opuxéronse ao novo poder instituído en Córdoba, outros convertéronse coma os Banu Qasi, e os cristiáns que permaneceron en territorio musulmán pasaron a ser coñecidos co apelativo de mozárabes. Tanto esta minoría como a xudía gozaron dalgún grao de protección conformando comunidades numerosas en cidades como Mérida, Toledo, Valencia, Córdoba, Sevilla, Almería, Málaga, etc. aínda que houbo episodios coma o pogromo de Granada de 1066.

Arte emiral e califal

Artigo principal: Arte emiral e califal.

Mesquita de Córdoba.

Porta do Primeiro Ministro en Medina Azahara.

Desde o punto de vista artístico, o emirato andalusí emprega un estilo que non difire moito do resto do Califato Omeia. É dicir, a adecuación de fórmulas e elementos das culturas que lles precederon, neste caso do mundo romano e visigodo. En ningún momento se produce unha repetición literal de motivos e formas; ao contrario, a súa intelixente incorporación e asimilación tradúcese nunha eclosión creadora, orixinándose o momento cúspide da arte califal. Nel fúndense elementos da tradición local hispanorromano-visigótica cos elementos orientais, tanto bizantinos, como omeias ou abasíes.

Os edificios artísticos céntranse, desde o primeiro momento, ao redor da seu capital, Córdoba, na que se construíu unha mesquita destinada a converterse no monumento máis importante do Occidente islámico. Destacan, entre outras, as obras levadas a cabo durante o reinado de Abd ar-Rahmán II, corte que acolleu a numerosos artistas, modas e costumes orientais; impulsou, entre outras, as construcións do Alcázar de Mérida así como a do alminar ou minarete da igrexa de San Xoán en Córdoba e fixo mellorar as súas murallas e as de Sevilla. O califa Abderramán III, seguindo a tradición oriental, (segundo a cal cada monarca, como signo de prestixio, debía posuír o seu propio palacio), decidiu fundar a cidade áulica de Medina Azahara.

En boa parte do territorio peninsular tamén é patente o florecemento artístico impulsado polo califato. Entre os de carácter relixioso figuran as mesquitas, medersas ou madrasas, e mausoleos. Na cidade de Toledo aínda se perciben restos da súa fortificación, así como algúns vestixios que definen a súa alcazaba, medina e contorna. De entre elas destaca a pequena mesquita do Cristo da Luz ou de Bab ao-Mardum. E obras tan significativas como a rábida (ou arrábida) de Guardamar do Segura (Alacante), o Castelo de Gormaz (Soria) ou a Cidade de Vascos (Toledo).

O refinamento imperante na corte califal propiciou a creación de toda clase de obxectos decorativos que, baixo o patrocinio real, se traduciron nas máis variadas expresións artísticas. Mención especial merecen os traballos en marfil, entre os que se atopan todo tipo de obxectos de uso cotián minuciosamente tallados: botes e arquetas destinadas a gardar xoias, ungüentos e perfumes; píos, caldeiros, ataifores, xerras e cuncas de cerámica vidrada, etc. No Museo Arqueolóxico Nacional, poden contemplarse o Bote de Zamora, destinado á muller de Hakam II ou a arqueta de Leyre.

Os monarcas, igual que en Bagdad e O Cairo, crean a súa propia fábrica de tecidos ou bandas, o que dá lugar ao principio da historia da produción de tecidos en seda bordada en Al-Ándalus. Os motivos vexetais e de figuras xeométricas inscríbense en medallóns que forman bandas tal como aparecen no veo ou almejí de Hisham II que, a modo de turbante, lle cubría a cabeza e lle colgaba até os brazos.

Así mesmo existían os talleres nos que se traballaba o bronce, tallado con figuras que representaban leóns e cervos co corpo cuberto de círculos tanxentes evocando tecidos e que se utilizaban como chafarices nas fontes. O seu paralelismo formal e estilístico con pezas dos fatimis conduciu á controversia acerca da lexitimidade dalgunhas destas pezas.

A cerámica conta con tipos de produción coñecida como verde e manganeso. A súa decoración a base de motivos epigráficos, xeométricos e unha destacada presenza de motivos figurativos conséguense mediante a aplicación do óxido de cobre (verde) e óxido de manganeso (morado).

Arte taifal

Artigo principal: Arte taifal.

Vista nocturna das estancias da Aljafería, o palacio que mandou erixir o rei Ao-Muqtadir en 1065.

A destrución da unidade política levou á abolición do califato cordobés en 1031 e á creación dun mosaico de reinos independentes denominados taifas (de tawaifs, partidos, faccións). As rivalidades entre eles, reivindicando a herdanza do prestixio e a autoridade do Califato, constituíron a tónica dominante do período. Esta situación traduciuse no terreo artístico na emulación de modelos cordobeses.

Neste contexto, a arquitectura palatina é patrocinada por cada un dos monarcas. Un dos mellores testemuños é a Aljafería de Zaragoza, emparentada tipoloxicamente co palacio omeia de Msatta (Xordania). Conta con organización tripartita onde cada un dos sectores estaba dedicado a funcións diferenciadas. O sector central, de uso protocolario, está dominado por un patio rectangular cuxos lados menores estaban ocupados por albercas, pórticos e estancias alargadas acoutadas nos extremos por alcobas. Este esquema deriva dos modelos palatinos cordobeses, e a esta mesma tradición responde o repertorio de arcos despregado no edificio, entre os que atopamos desde lobulados, mixtilíneos, de ferradura semicircular e apuntada, a complexas organizacións de arcos entrecruzados, superpostos e contrapostos. Todos eles están realizados con materiais pobres, pero revestidos de xeserías con motivos vexetais, xeométricos e epigráficos, buscando unha aparencia de riqueza.

As vellas alcazabas dos distintos reinos tamén sufriron importantes remodelacións. Na de Málaga engadiuse un dobre recinto amurallado con torres cadradas e un palacio ao que corresponden os restos dos chamados Cuartos de Granada. A vella alcazaba de Granada, coñecida como qadima (antiga), situada no outeiro do Albaicín, fortificouse con torres cadradas e redondas e engadíronselle algunhas portas en recodo, como a porta Monaita e a porta Nova. Así mesmo, a cidade conserva uns baños coñecidos como El Bañuelo, na carreira do Darro, organizados en tres estancias das cales a central ou templada adquire, por razóns de uso, unhas maiores dimensións. Baños moi similares consérvanse en Toledo, Baza e Palma de Mallorca. A alcazaba de Almería foi fortificada con muros de tapial, construíndose no seu interior un palacio, al-Sumadihiyya, rodeado de xardíns. Nos casos de Toledo e Sevilla, taifas que poxaron máis fortemente pola herdanza cordobesa, consérvanse algúns testemuños das crónicas árabes sobre os seus palacios e algúns fragmentos descontextualizados.

Arqueta de Palencia tallada na Taifa de Toledo (s. XI, M.A.N., Madrid)

Do mesmo xeito que a arquitectura, as artes suntuarias seguiron a tradición cordobesa, aínda que o protagonismo foi parar a outros centros. Así a produción de marfil trasladouse ao taller de Cuenca mentres que o prestixio nos téxtiles foi adquirido polo taller de Almería. Polo que respecta á cerámica, consolidouse unha técnica que aparecera durante o califato pero que nestes momentos adquiriu un gran desenvolvemento. Trátase da cerámica de "corda seca" cuxas pezas se decoran con liñas de óxido de manganeso formando diferentes motivos que se enchen con vidro de diferentes cores e tamaños.

Arte almorábide

Artigo principal: Arte almorábide.

As obras realizadas durante o reinado do monarca Yusuf ibn Tasufin, evidenciaban, aínda, a austeridade e falta de ornamentación impostas polo seu fervor relixioso. Rigor formal que non mantivo o seu fillo Alí ibn Yusuf que, cegado polo refinamento cortesán das taifas andalusís, patrocinou a construción de varios edificios decorados cos máis belos elementos.

O soporte preferido é o alicerce, en substitución da columna. Adoptan o arco de ferradura e lobulado, aos que engaden arcos de ferradura ou túmidos, lobulados, trebolados, mixtilíneos e lambrequíns formados, estes últimos, por pequenas curvas, ángulos rectos e claves pinxantes. En relación ao desenvolvemento dos arcos aplican, desde o salmer, un motivo en "S" denominado serpentiforme, xa utilizado anteriormente na Aljafería de Zaragoza. O sistema de tellados preferido é a dúas augas, constrúen teitos de madeira e alcanzan un gran desenvolvemento na arte mudéxar, á vez que realizan extraordinarias cubertas con cúpulas. Unhas, representadas pola cúpula do mihrab da mesquita de Tremecén, seguirán o modelo cordobés: arcos entrecruzados que deixan a clave libre aínda que, neste caso, arrincan de trompas angulares de muqarnas ou almocárabes e utilizan uns complementos de estuco calado decorados con exuberantes motivos florais. A partir desta obra, na que se documenta a introdución no Magreb das muqarnas, aparecen outros tipos de cúpulas denominadas así, como a que pode verse na mesquita de Qarawiyyin en Fez.

Os traballos artísticos continuaron vinculados ás tradicións anteriores. O taller téxtil de Almería alcanzou o seu cénit realizando os famosos «attabi». Estes tecidos caracterízanse pola utilización de cores máis suaves con toques de ouro formando círculos dobres, tanxentes ou enlazados, dispostos en filas, en cuxo interior se bordan parellas de animais. A similitude cos tecidos sicilianos permite que se confundan ambos os talleres. Un problema similar expoñen os marfís, que conteñen inscricións ambiguas que non acaban de aclarar a cal dos dous talleres pertencen. A cerámica, pola súa banda, continúa desenvolvendo a técnica de "corda seca parcial" ou "total" dependendo de que a decoración cubra toda a superficie ou parte dela. Ao mesmo tempo aparecen dúas novas técnicas aplicadas á cerámica non vidrada: o esgrafiado e o estampillado, que se xeneralizarán na época almohade.

Arte almohade

Artigo principal: Arte almohade.

Torre do Ouro, Sevilla. Arquitectura almohade. Primeiro terzo do século XIII.

Patio do Xeso. Real Alcázar de Sevilla

O retorno á austeridade máis extrema conduciu, mesmo de forma máis rápida que no caso dos seus predecesores, os almorábides, a un dos momentos artísticos de maior esplendor (ver arte almorábide), de maneira particular no que incumbe á arquitectura. A arte almohade continuou o ronsel almorábide consolidando e profundando nas súas tipoloxías e motivos ornamentais. Construían cos mesmos materiais: azulexos, xeso, argamasa e madeira. E mantiveron, como soporte, os alicerces e os arcos utilizados no período anterior.

As súas mesquitas seguiron o modelo da mesquita de Tremecén, con naves perpendiculares ao muro da quibla. Nelas potenciouse un esquema en "I" mediante a utilización de cúpulas que son de muqarnas na mesquita de Tinmal e na de Kutubiyya de Marrakech. Caracterízanse pola súa planta cadrada e a súa altura composta por dúas torres, unha delas alberga outra e, entre ambas, discorre unha escaleira ou rampla, como no caso da Giralda de Sevilla. A torre interior está formada por estancias abovedadas e superpostas que terán a súa repercusión posterior nas construcións doutras torres-campanario mudéxares, especialmente nas edificadas en Aragón.

A arquitectura palaciega introduce os patios cruzados que xa fixeran a súa aparición en Medina al-Zahra, pero que é, nestes momentos, cando adquiren o seu maior protagonismo. O seu mellor testemuño áchase representado no Alcázar de Sevilla, no que se conservou o patio da Casa de Contratación e outro, hoxe subterráneo, coñecido como o Xardín Cruzado ou Baños de dona María Padilla. Este esquema será aplicado, así mesmo, nos patios nazarís e mudéxares. Outra novidade aparece no Patio do Xeso do Alcázar de Sevilla, e terá unha gran repercusión. Consiste na colocación de pequenas aberturas ou xanelas cubertas con celosías de estuco que dan acceso a unha estancia e que permiten, deste xeito, a súa iluminación e ventilación.

Torre de Espantaperros en Badaxoz, que serviu como exemplo para a construción da Torre do Ouro.

A arquitectura militar experimenta un enriquecemento tipolóxico e perfecciónase a súa eficacia defensiva que terá gran transcendencia, mesmo para o ámbito cristián. Aparecen complexas portas con xiros e recantos a fin de que os atacantes, ao avanzar, deixen un dos seus flancos ao descuberto; torres poligonais para desviar o ángulo de tiro; torres albarranas separadas do recinto amurallado pero unidas a el pola parte superior mediante un arco, o cal permite aumentar a súa eficacia defensiva respecto dunha torre normal, como a Torre de Espantaperros de Badaxoz ou a Torre do Ouro de Sevilla; muros reforzados que discorren perpendiculares ao recinto amurallado con obxecto de protexer unha toma de auga, unha porta, ou evitar o cerco completo; barbacanas ou antemuros e parapetos almenados.

No terreo decorativo aplicaron un repertorio caracterizado pola sobriedade, a orde e o racionalismo, o que se traduce na aparición de motivos amplos que deixan espazos libres nos que triunfan os entrelazados xeométricos, as formas vexetais lisas e o máis novo: a sebqa. Outra decoración arquitectónica que aparece neste alminar e na mesquita de Kutubiyya, é a cerámica, na que se aplica a técnica do alicatado; é dicir pezas recortadas que, combinadas entre si, compoñen un motivo decorativo. Noutras ocasións estas manifestacións artísticas unen o carácter ornamental co funcional.

As obras de arte desta época están peor representadas por mor da confusión existente entre os diferentes períodos artísticos. É o que ocorre, por exemplo, cos tecidos, que non se distinguen facilmente dos mudéxares: acusan unha práctica ausencia de motivos figurativos en tanto que aumenta a decoración xeométrica e epigráfica a base da repetición insistente de palabras árabes como "bendición" e "felicidade". En canto elementos metálicos, destacan as almofias que representan figuras de animais decoradas con incisións vexetais ciceladas.

Arte nazarí

Artigo principal: Arte nazarí.

Patio dos leóns na Alhambra de Granada.

Vista do Generalife desde a Alhambra.

A arte nazarí é un estilo xurdido na época tardía da o-Ándalus no reino nazarí de Granada. Os dous paradigmas do mesmo constitúeno os palacios da Alhambra e o Generalife.

A arquitectura militar desenvolve os mesmos sistemas xerados na época anterior, dotándoa dunha maior complexidade. A arquitectura palaciana emprega dous tipos de organización de patios: un é o patio monoaxial, patio dos Arrayanes ou da Alberca, e outro, o patio cruzado, o patio dos Leóns. As estancias vinculadas a eles responden, novamente, a dúas tipoloxías: unha alargada en cuxos extremos están as alcobas, e outra cadrada rodeada polas habitacións, por exemplo, a Sala da Barca e a Sala das Dos Hermanas. Os escasos vestixios de arquitectura relixiosa permiten pensar en mesquitas que seguen o modelo almohade, con naves perpendiculares ao muro da «qibla». Quizais a única novidade destacable proveña do feito da utilización de columnas de mármore cando o edificio é dalgunha relevancia.

En canto ao repertorio ornamental utilizan unha profusión decorativa que enmascara a pobreza dos materiais, empregan desde zócolos alicatados e xeserías de estuco, a decoración pintada como a que se conserva na bóveda da Sala dos Reyes. É característica a columna de fuste cilíndrico e o capitel de dous corpos, un cilíndrico decorado con bandas e outro cúbico con ataurique. Os arcos preferidos son os de medio punto peraltado e angrelados. Os teitos de madeira alternan con bóvedas de muqarnas realizadas con estuco como os da Sala das Dos Hermanas ou a dos Abencerraxes. Así mesmo, aos motivos ornamentais habituais (xeométricos, vexetais e epigráficos), únese o escudo nazarí que será xeneralizado por Mohamed V.

Nas artes suntuarias destacan as cerámicas de reflexos metálicos e os tecidos de seda aos que poden engadirse os bronces, as taraceas e as armas. A cerámica de luxo, coñecida como de "reflexo metálico" ou "laxa dourada" caracterízase por someter, a última cocción, a lume moi baixo "de osíxeno" e menor temperatura. Con este procedemento a mestura de sulfuro de ouro e cobre empregada na decoración chega á oxidación reducindo o brillo metalizado. Era frecuente, tamén, engadir óxido de cobalto co que se conseguían uns tons azuis e dourados. Os tecidos caracterizábanse polo seu intenso colorido así como polos motivos, idénticos aos empregados na decoración arquitectónica.

Arte mudéxar

Artigo principal: Arte mudéxar.

Detalle do Alcázar de Sevilla.

A arte mudéxar tivo lugar entre o século XII e o século XVI, e foi un fenómeno autóctono e exclusivamente hispánico, realizado polos mudéxares, cristiáns e mouriscos. Basicamente, é un estilo para cristiáns pero que incorpora influencias, elementos ou materiais de estilo hispano-musulmán.

Nesta arte influíu a situación fronteiriza en continuo movemento. O estilo gótico estaba asentado no norte da península e, a medida que avanzaba a posteriormente chamada reconquista cristiá ao longo dos séculos, ía condicionando o mudéxar.

O alarife, na súa faceta de albanel especializado, utilizaba materiais simples como azulexos, xeso, escaiola, madeira etc., como materia prima básica para crear unha obra cargada de imaxinación. Como mestre de obras e «experto» en todo tipo de construcións, e sen competencia entre os seus pares cristiáns, o alarife descendeu na xerarquía arquitectónica pero continuou sendo indispensable nas obras de igrexas, sinagogas, fortificacións, palacios, fontes, etc.

Escolas

Na arte mudéxar destacan dúas escolas diferentes:

• Aragón: Cunha personalidade moi característica, sorprende o colorido que recibe o uso de azulexos nos exteriores e os innumerables recursos que extraen destes.
• Andalucía: En Córdoba mantense o uso da pedra, en tanto que en Sevilla predomina o azulexo, as formas almohades e a construción de mausoleos.

O último estilo sería o neomudéxar, como fase final e evolutiva no tempo.

Disciplinas

• Artesanía
• Artes gráficas
• Cerámica
• Danza
• Escultura
• Literatura
• Música
• Pintura

Véxase tamén

Bibliografía

• Gómez López, Consuelo (1991). Universidad Nacional de Educación a Distancia – UNED, ed. "Los Alarifes en los oficios de la construcción (siglos XV-XVIII)" (PDF). Espacio, tiempo y forma. Serie VII, Historia del arte (en castelán) (Madrid) (4): 39–52. ISSN 1130-4715. 

Ligazóns externas

• Imaxes sobre arte de Al-Ándalus en Ars Summum.
• Imaxes de arte hispano-musulmánArquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine.