Lingua bretoa

O bretón (brezhoneg) é unha lingua céltica insular de tipo britónico, estreitamente emparentada co córnico. Fálase sobre todo nos territorios occidentais da Bretaña, aínda que se está a recuperar noutras partes do territorio da rexión, mesmo naquelas zonas onde tradicionalmente non se falou ou non se ten falado dende hai varios séculos.

Bretón Brezhoneg
Pronuncia:	[bʀe.ˈzõː.nɛk]
Falado en:	Francia
Rexións:	Bretaña
Total de falantes:	210.000 na Bretaña (2018)
Posición:	Non está entre as 100 primeiras
Familia:	Indoeuropeo  Céltico   Céltico insular    Britónico     Bretón
Escrita:	Alfabeto latino
Status oficial
Lingua oficial de:	Non é oficial
Regulado por:	sen regulación oficial (véxase Ofis Publik ar Brezhoneg)
Códigos de lingua
ISO 639-1:	br
ISO 639-2:	bre (B)	bre (T)
ISO 639-3:	bre
SIL:	BRE
Mapa
Status
O bretón está clasificado como en perigo severo polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

A lingua bretoa tamén tivo unha certa repercusión en Galicia, influíndo sobre a lingua galega e propiciando a aparición dun dialecto mindoniense nos seus asentamentos, que perduraron ata o século XV no norte da actual provincia de Lugo (na comarca de Mondoñedo) e mais nalgunhas outras zonas costeiras de Galicia. Estes asentamentos de colonias bretoas foron derivados da fuxida das Illas Británicas durante a invasión anglosaxoa cara a terras do noroeste ibérico. Así as cousas, non se conserva texto ningún redactado nunha posíbel ramificación galaica do bretón.

Historia

Migracións dos falantes de linguas britónicas arredor do século VI.

O bretón é falado na Bretaña, especialmente ao oeste dunha liña entre Plouha e La Roche-Bernard (ó leste de Vannes). Provén da lingua falada pola comunidade britana que habitou entre Gran Bretaña e Armórica, e que chegou incluso a Galicia. A lingua foi falada polas clases altas até o século XII. Porén, comezou a decaer e acabou sendo só a lingua das clases baixas da Bretaña occidental, cando a nobreza e a burguesía adoptaron o francés. Como lingua da escrita empregouse o latín até o século XV, cando se pasou ao francés. Aínda así, hai unha pequena tradición de literatura bretoa, e algo do vocabulario do bretón antigo pervive hoxe como termos científicos e filosóficos en bretón moderno.

A monarquía francesa non adoptou ningunha postura cara ás linguas minoritarias de Francia que falaban as clases baixas, aínda que esixía o uso do francés para os asuntos gobernamentais. Co período revolucionario chegou a introdución de políticas que favoreceron o francés por enriba das linguas rexionais, chamadas pexorativamente patois. Os revolucionarios asumiron que os reaccionarios e os monárquicos preferían que a poboación falase as linguas rexionais para que as masas de campesiños estivesen desinformados. En 1794 Barère enviou ao Comité de salut public o seu "informe sobre as linguas", no cal dicía que "o federalismo e a superstición falan bretón". Baixo a Terceira, Cuarta e Quinta repúblicas, até finais da década de 1960, as prácticas humillantes eran comúns nas escolas, tentando erradicar a lingua e cultura bretoas.

Hoxe, a pesar do centralismo político de Francia e da importante influencia dos medios de comunicación, o bretón é falado como lingua cotiá por arredor de 200.000 persoas. Isto é, porén, moito menos dos 1,3 millóns de 1930. A comezos do século XX a metade da poboación bretoa só coñecía o bretón. Arredor de 1950 tan só restaban uns 100.000 falantes monolingües.

En 1925, grazas ao profesor Roparz Hemon, apareceu a publicación Gwalarn. Ó longo dos seus 19 anos de vida, Gwalarn tentou elevar a lingua ó nivel doutras grandes linguas internacionais creando traballos orixinais abarcando todos os xéneros e traducindo traballos con sona á lingua bretoa. En 1946 foi substituída pola publicación Al Liamm.

En 1977 creáronse as escolas Diwan, que ensinan bretón aplicando a inmersión lingüística. Teñen uns centos de alumnos dende a escola primaria até a secundaria.

Os títulos da banda deseñada Astérix teñen sido traducidos ó bretón, e curiosamente a vila gala onde Astérix vive está na península de Armórica, hoxe en día Bretaña. Existen tamén traducións doutros títulos de banda deseñada, como Tintín, Spirou, Titeuf etc. Tamén existe versión en bretón dalgúns filmes (Lancelot du Lac, Shakespeare in Love, Marion du Faouet, Sezneg) e series de televisións (Columbo, Perry Mason).

Algúns escritores e lingüistas que publicaron en bretón acadaron sona internacional, como por exemplo Yann-Ber Kalloc'h, Roparz Hemon, Anjela Duval, Pêr-Jakez Helias e Youenn Gwernig.

O primeiro dicionario en bretón, o Catholicon, foi tamén o primeiro dicionario de francés. Foi editado por Jehan Lagadec en 1464, e trátase dunha obra trilingüe con entradas en bretón, francés e latín. Hoxe existen dicionarios bilingües entre bretón e inglés, neerlandés, alemán, castelán e galés. Tamén existe un dicionario monolingüe, o Geriadur Brezhoneg an Here, que define as palabras bretoas en bretón. A primeira edición, de 1995, contiña arredor de 10.000 verbas, e a segunda edición (2001) acadou as 20.000 palabras.

Distribución xeográfica e dialectos

Falantes de bretón en 2004.

Dialectos do bretón.

O bretón fálase principalmente na parte occidental da Bretaña, malia que hai pequenos grupos de falantes na parte oriental, onde tamén se fala galó. O bretón divídese en catro dialectos, coñecidos en bretón como:

• leoneg (leonés), no nordeste.
• tregerieg (tregorés), no norte.
• gwenedeg (vannetés), no sur.
• kerneveg (cornuallés), no sueste.

Este último non debe ser confundido coa lingua propia de Cornualla (kernewek). Tamén existiu un quinto dialecto, hoxe desaparecido, chamado guérandais, falado até comezos do século XX nas rexións de Guérande e Batz-sur-Mer. As fronteiras entre estes dialectos, por outra banda, non están claras, e a división pódese facer entre o dialecto vannetés e o resto, que forman un continuo dialectal.

Fonoloxía

Vogais

As vogais en bretón poden ser curtas ou longas. Todas as vogais sen acento son curtas, e as acentuadas poden ser curtas ou longas. Todas as vogais poden tamén ser nasalizadas, que sinálase engadindo un [n] logo da vogal.

	Anterior	Arredondada	Posterior
Pechada	i /i/	u /y/	ou /u/
Semipechada	e /e/	eu /ø/	o /o/
Semiaberta	e /ɛ/	eu /œ/	o /ɔ/
Aberta	a /a/		a /ɑ/

Os ditongos son /ai, ei/.

Consoantes

		Bilabial	Labiodental	alveolar	Postalveolar	Palatal		Velar		Uvular	Glotal
						tenue	lab.	tenue	lab.
Nasal		m /m/		n /n/		gn /ɲ/
Oclusiva	Sonora	b /b/		d /d/				g /ɡ/	gw, gou /ɡʷ/
	Xorda	p /p/		t /t/				k /k/	kw /kʷ/
Fricativa	Sonora		v /v/	z, zh /z/	j /ʒ/
	Xorda		f /f/	s /s/	ch /ʃ/			c’h /x/			h, zh /h/
Vibrante										r /ʀ/
Aproximante	Lateral			l /l/		lh /ʎ/
	Central					y /j/	u /ɥ/		w /w/

Estatuto oficial

Sinais bilingües en bretóns e francés (en Kemper/Quimper)

Sinal bilingüe nunha escola con clases en bretón e francés en Roazhon/Rennes

Estatuto

O bretón non é unha lingua oficial de Francia, a pesar das demandas de recoñecemento oficial por parte dos autonomistas e doutros sectores da poboación. Estes reclaman que o bretón teña un lugar na escola, nos medios de comunicación e noutros aspectos da vida pública.

Constitución francesa

En xullo de 2008, a Constitución de Francia foi emendada coa adición do artigo 75-1, que di:

Article 75-1: Les langues régionales appartiennent au patrimoine de la France.

Artigo 75-1: As linguas rexionais pertencen ó patrimonio de Francia.

Isto é un paso importante para o recoñecemento do bretón e doutras linguas minoritarias de Francia. Porén non hai ningún recoñecemento explícito máis aló disto.

Rexión

Así e todo, as autoridades rexionais e departamentais empregan o bretón en certa medida, por exemplo na sinalización. Pódese ver certa sinalización bilingüe, como nos nomes das rúas e nalgunhas estacións do metro de Rennes. Segundo a lexislación francesa (lei Toubon) é ilegal incluso que os rótulos comerciais estean unicamente en bretón, deben ser bilingües ou só en francés. Dado que normalmente precísase máis espazo para sinalizar nas dúas linguas, sinalízase normalmente só en francés.

O Ofis ar Brezhoneg, a axencia da lingua bretoa, foi creada en 1999 polo goberno da rexión da Bretaña para promover o uso do bretón. Lanzaron a campaña Ya d'ar brezhoneg, asinada por empresas, organizacións e concellos para promover o uso do bretón, por exemplo instalando sinalización bilingüe e engadindo a opción bretoa nas súas páxinas web.

Exemplos

Noso Pai

Hon Tad,

c'hwi hag a zo en Neñv,

ra vo santelaet hoc'h ano.

Ra zeuio ho Rouantelezh.

Ra vo graet ho youl war an douar evel en neñv.

Roit dimp hizio bara hor bevañs.

Distaolit dimp hon dleoù

evel m' hor bo ivez distaolet d' hon dleourion.

Ha n' hon lezit ket da vont gant an temptadur,

met hon dieubit eus an Droug.

Táboa lexical comparativa

A seguinte táboa permite comparar as semellanzas lingüísticas entre o bretón, o córnico, o galó, o galego e mailo francés. Nótanse semellanzas de construción entre o bretón e máis o galó: por exemplo, as expresións para o «esquío», kazh-koad e chat-de-boéz, significan «gato de bosque» en ámbalas dúas linguas.

Bretón	Córnico	Galó	Francés	Galego
gwenanenn	gwenenenn	avètt	abeille	abella
kador	kador	chaérr	chaise	cadeira
formaj	keus	fórmaij	fromage	queixo
er-maez	yn mes	desort	dehors	fóra
kouezhañ	koedha	cheir	tomber	caer
gavr	gaver	biq	chèvre	cabra
ti	chy	ostèu	maison	casa
gweuz	gweus	lip	lèvre	beizo
genoù	ganow	góll	gueule	fociño
niver	niver	limerot	nombre	número
perenn	perenn	peirr	poire	pera
skol	skol	escoll	école	escola
gwiñver, kazh-koad	gwiwer	chat-de-boéz	écureuil	esquío
ster(ed)enn	sterenn	esteill	étoile	estrela
butuniñ	megy	betunae	fumer	fumar
hiziv	hedhyw	anoet	aujourd'hui	hoxe
c'hwibanat	whybana	sublae	siffler	asubiar

Véxase tamén

Outros artigos

• Wikipedia en bretón
• Spilhennig
• Ya d'ar brezhoneg
• Ortografía do bretón

Ligazóns externas

• Histoire de la langue bretonne
• langue-bretonne.com
• Liste de 153 ouvrages pour apprendre le breton (ministère de la Culture)