Guerra da Independencia de Mozambique

A Guerra da Independencia de Mozambique, tamén coñecida (en Mozambique) como Loita Armada de Liberación Nacional,[1] ben como Guerra Colonial Portuguesa foi un conflito armado entre as forzas da guerrilla da FRELIMO (Frente de Libertação de Moçambique) e as Forzas Armadas de Portugal. Oficialmente, a guerra iniciouse o 25 de xetembro de 1964, cun ataque ao posto administrativo de Chai no daquela distrito (actualmente provincia) de Cabo Delgado, e terminou cun alto o fogo o 8 de setembro de 1974, resultando nunha independencia negociada en 1975.

Guerra da Independencia de Mozambique
Parte de Guerra colonial portuguesa

Samora Machel con soldados da FRELIMO.
Data 25 de setembro de 1964c8 de setembro de 1974 (alto o fogo)
25 de xuño de 1975 (independencia)
Lugar Mozambique
Resultado Vitoria mozambicana:
Belixerantes
Mozambique FRELIMO Portugal Portugal
Líderes
Mozambique Eduardo Mondlane
Mozambique Filipe Samuel Magaia
Mozambique Samora Moisés Machel
Portugal António Augusto dos Santos
Portugal Kaúlza de Arriaga
Forzas en combate
De 10 000 e 15 000 50 000 (a 17 de maio de 1970)
Baixas
Cerca de 10 000 combatentes mortos
50 000 civis mortos
3 500 mortos

Ao longo dos seus catro séculos de presenza en territorio africano, a primeira vez que Portugal tivo que enfrentarse a guerras de independencia, e forzas de guerrilla, foi en 1961, na Guerra de Independencia de Angola. En Mozambique, o conflito comezou en 1964, resultado da frustración e a axitación entre os cidadáns mozambicanos, contra a forma de administración estranxeira, que defendía os intereses económicos portugueses na rexión. Moitos mozambicanos resentíanse das políticas portuguesas en relación aos nativos. Influenciados polos movementos de autodeterminación africanos de posguerra, moitos mozambicanos volvéronse, progresivamente, nacionalistas e, de forma crecente, frustrados polo continuo servilismo da súa nación ás regras exteriores. Por outra banda, aqueles mozambicanos máis integrados no sistema social portugués implementado en Mozambique, en particular os que vivían nos centros urbanos, reaccionaron negativamente á vontade, cada vez maior, de independencia. Os portugueses estabelecidos no territorio, que incluían a maior parte das autoridades, responderon cun incremento da presenza militar e cun aumento de proxectos de desenvolvemento.

Un exílio en masa de políticos da intelligentsia de Mozambique a países vecinhos propiciou un ambiente ideal no cal os independentistas mozambicanos podían planear accións, e crear axitación política, no país. A creación da organización guerrilleira FRELIMO e o apoio da Unión Soviética, a República Popular da China e Cuba, por medio do fornecemento de armamento e de instrutores, levaron ao xurdimento da violencia que continuaría durante máis dunha década.[2]

Desde o punto de vista militar, o continxente militar portugués foi sempre superior durante todo o conflito contra as forzas de guerrilla. Aínda que en desvantaxe, as forzas da FRELIMO saíron vitoriosas, logo da Revolución dos Caraveis en Lisboa, o 25 de abril de 1974, que acabou co réxime ditatorial en Portugal. Mozambique acabaría por obter a súa independencia o 25 de xuño de 1975, logo de máis de 400 anos de presenza portuguesa nesta rexión de África. De acordo con algúns historiadores da Revolución Portuguesa do 25 de abril, este golpe de Estado militar foi impulsado principalmente polo esforzo de guerra e impases políticos nos diversos territorios ultramariños de Portugal, polo desgaste do réxime entón vixente e pola presión internacional.[3][4][5]

Antecedentes

editar
Artigo principal: Historia de Moçambique.

Colonia portuguesa

editar

Os primeiros da actual rexión na que se sitúa a actual Mozambique eran designados como San e adicábanse à caza. Dos séculos I a IV d.C., seguíronlles varios pobos bantús que migraran a través do río Zambeze. En 1498, os exploradores portugueses desembarcaron na rexión[6] e estabeleceron varias colonias nela. O ouro e a escravitude eran as principais fontes de riqueza para os europeos; con todo, a influencia era exercida polos colonos locais, e non existía unha administración centralizada.[7] Mentres tanto, Portugal desviaba a súa atención cara a India e o Brasil.

 
Escudo da Provincia Ultramariña de Mozambique ata 1975.

Contra o século XIX, o colonialismo europeo en África acadou o seu apoxeo. Perdido o control do territorio brasileiro en América do Sur, os portugueses concentráronse na expansión dos territorios africanos. Esta mudanza de política fixo a Portugal entrar en conflito cos británicos.[6] Dende que David Livingstone voltou á rexión en 1858, nun itento de explorar rotas comerciais, os intereses británicos en Mozambique aumentaron, alarmando o goberno portugués. Durante o século XIX, gran parte da rexión da África Oriental estaba baixo o control británico e, como xeito de aumentar aínda máis este control, o goberno británico solicitou diversas concesións ás colonias portuguesas.[2] Como resultado, nunha tentativa de evitar unha confrontación naval coa Mariña Real Británica, Portugal, en desvantaxe, axustou as actuais fronteiras de Mozambique en maio de 1881.[6] O control de Mozambique ficou nas mans de varias organizacións tais como a Compañía de Mozambique, a Compañía de Zambézia e a Compañía de Niasa, que estaban financiadas con man de obra barata polo Imperio Británico, e que traballaban na explotación de minas e na construción de ferrocarril.[6] Estas compañías desenvolvéronse dende a costa cara o interior, estabelecendo plantacións e cobrando impostos á poboación local que, ata entón, resistía á invasión dos colonos.[8]

 
Localização de Moçambique na região sul de África

O Imperio de Gaza, ata a data resistente, estaba constituído por un grupo de tribos que habitaban a rexión equivalente a Mozambique e a Zimbabue. En 1885, foi derrotado,[2] e as tribos restantes foron derrotadas definitivamente contra o ano 1902; ese mesmo ano, Portugal estabelece en Lourenço Marques (actual Maputo) a capital.[9] En 1926, a crise económica e política dá como resultado a implantación do Estado Novo, e leva a reavivar o interese polas colonias africanas. Un sentimento de autodeterminación comezou a nacer en Moçambique logo da segunda guerra mundial, á luz do que ía acontecendo con outras colonias ao redor de todo o mundo, nunha vaga de descolonizacións.[10][7] Nos anos 50, en Mozambique, nacían as primeiras organizacións de ideais nacionalistas.[11]

Masacre de Mueda

editar
Artigo principal: Masacre de Mueda.

A principios dos anos 60, o descontento dos agricultores era grande. A partir de 1929, o Estado portugués iniciou un forte control sobre as compañías comerciais, nomeadamente sobre o monopolio que exercían. O goberno de Lisboa pasou a centralizar a política de colonización. Dos produtos producidos en Mozambique para a exportación - algodón, azucre, caju e sisal - o algodón era un dos máis importantes, tendo sido imposta a súa explotación a gran escala. De 4 000 toneladas producidas entre 1931 e 1935, pasouse a cerca de 130%nbsp;mil na década de 1960. Asociado a este forte aumento de produción, estaba o elevado número de traballadores, que eran recrutados entre a poboación maconde[12] na rexión de Mueda. O descontento dos macondes tiña que ver, esencialmente, cos baixos salarios, as malas condicións de traballo, o autoritarismo da administración colonial[13] e cuestións económicas - o algodón era comprado por baixo do valor e vendido a un prezo máis alto.[12]

A mediados de 1960, organizouse unha reunión entre o gobernador do distrito de Cabo Delgado, o capitán de fragata Teixeira da Silva, e Garcia Soares, administrador da rexión dos macondes. A Unión Nacional Africana de Mozambique (MANU polas súas siglas en inglés) foi a portavoz dos macondes e á súa fronte estaban Faustino Vanomba e Chibilite Vaduvane. Estaba prevista unha reunión para o día 16 de xuño, na cal os macondes presentarían as súas reivindicacións: prezos de compra máis altos para a produción e uhulu, liberdade para a terra. Fora do edificio no que se celebraba a reunión xuntáronse cerca de 5 000 macondes[14] celebrando. Con todo, Teixeira da Silva só falou do aumento do prezo ao que ia mercar o algodón, mais non se referiu á «liberdade da terra». Os representantes da MANU reclamaron, e foron detidos á vista da multidão, que protestou violentamente. O gobernador mandou á policía disparar sobre os manifestantes, matando a algúns: fontes locais sinalan 16 mortos; o iforme militare sinala 20; e o informe da administración cerca de 30. A FRELIMO, anos máis tarde, dixo que foram 150 as vítimas; e outra fonte, Alberto Joaquim Chipande, nun texto publicado no libro de Eduardo Mondlane Lutar por Moçambique, sinala 600 mortos.[13][14]

O «16 de xuño» foi unha das primeiras manifestacións de insatisfacción contra o colonialismo, aínda que non foi un movemento politicamente organizado, senón unha manifestación espontánea de campesiños.[12]

Ascenso da FRELIMO

editar

Em 1951, Portugal designou Moçambique como território ultramarino, por forma a transmitir ao mundo a imagem de que a colónia tinha grande autonomia. Passou a ter a designação oficial de Província Ultramarina de Moçambique.[15] Mesmo assim, o controlo das províncias ultramarinas continuava a ser exercido por Portugal. O crescente número de nações africanas independentes após a Segunda Guerra Mundial,[10] juntamente com os maus tratos à população indígena, encorajou o crescimento do sentimento nacionalista dentro de Moçambique.[6]

 
Propaganda lançada de avião pelos portugueses.

No seu livro Lutar por Moçambique (1968), o primeiro presidente da FRELIMO, Eduardo Mondlane, escreveu:

Modelo:Citação2

Moçambique era caraterizado socialmente pelas grandes disparidades entre os portugueses, mais ricos, e a larga maioria da população rural. Devido à sua baixa taxa de alfabetização e à preservação das tradições e dos modos de vida locais, as oportunidades de emprego qualificado e as posições na administração e no governo eram escassas para as populações tribais. Neste contexto, não havia espaço para elas no estilo de vida moderno e urbano. Muitos cidadãos locais sentiam a sua tradição e cultura ser oprimida pela cultura externa de Portugal.[7] Vários dissidentes que se opunham à política portuguesa e clamavam por independência foram forçados ao exílio. A administração portuguesa obrigava os agricultores moçambicanos a plantar arroz e algodão para exportação, deixando-lhes pouco para a sua subsistência. Muitos trabalhadores - mais de 250 mil por volta de 1960 - foram enviados para o trabalho nas minas de ouro e diamantes da África do Sul.[10][6][7][16] Por volta de 1950, 4.353 moçambicanos, num total de 5.733, receberam do governo colonial português o direito de voto.[7] O fosso entre os colonos portugueses e a população moçambicana é patente pelo número reduzido de mestiços: cerca de 31.465, num total de 8–10 milhões de habitantes em 1960, de acordo com o censo desse ano.[10]

A FRELIMO foi criada em Dar es Salaam, capital da vizinha Tanzânia, em 25 de junho de 1962, no decorrer de uma conferência por alguns políticos forçados ao exílio,[17] através da fusão de vários grupos nacionalistas, entre os quais a União Nacional Africana de Moçambique (MANU), a União Nacional Africana de Moçambique Independente (UNAMI) e a União Democrática Nacional de Moçambique (UDEMANO), nascida dois anos antes.[18] Estas organizações só conseguiram desenvolver-se no exílio, dado o apertado controlo sobre a atividade dos dissidentes no interior de Moçambique.[7] No seu primeiro congresso, em setembro do mesmo ano, a FRELIMO declarava, nos seus estatutos, pretender acabar com a presença colonial e imperial portuguesa no país, conseguir a independência de Moçambique e defender as reivindicações dos cidadãos moçambicanos.[19] Um ano mais tarde, em 1963, a FRELIMO estabeleceu uma sede em Dar-es-Salaam, liderada pelo sociólogo Eduardo Mondlane, e começou a exigir a independência em relação a Portugal.[20] Em 1964, num encontro com Alberto Joaquim Chipande e um grupo de jovens, em Dar-es-Salaam, Samora e Mondlane transmitiram a mensagem de que o objetivo da sua luta era a estrutura portuguesa instalada em Moçambique, e não o cidadão branco ou civil.[21] A luta, segundo Machel, era contra o colonialismo e o imperialismo (representado pela presença de capitais norte-americanos, ingleses, franceses, alemães e japoneses.[22] Após dois anos de organização e de insucesso dos contactos políticos, numa tentativa de procurar a independência de forma pacífica, Mondlane alterou a sua estratégia e iniciou uma campanha de guerrilha, em 1964.

A primeira vítima do conflito terá sido o padre holandês Daniel Boormans, da Missão Católica de Nangololo, em 24 de Agosto de 1964 que, alegadamente, foi confundido com o chefe do posto.[23] A FRELIMO, que tinha acabado de entrar em Moçambique vinda da Tanzânia, rapidamente atribuiu este incidente às forças da Manu e da Udenamo,[24][25] e um mês depois, a 25 de setembro, lançou os primeiros ataques na região de Mueda, marcando, oficialmente, o início do conflito.[26] Nesta data, Alberto Joaquim Chipande, à frente de um grupo de 12 homens, atacou um posto administrativo na localidade de Chai, matando o chefe do posto e outras seis pessoas, segundo a sua versão.[27][28] No entanto, segundo outra versão, de tropas portuguesas, ninguém teria sido abatido; apenas as paredes do posto administrativo teriam sido atingidas.[29]

Historicamente, Chipande é considerado como o primeiro a disparar o tiro que deu início ao conflito, embora haja vozes discordantes, mesmo no seio da FRELIMO.[30] Eduardo Nihia, membro do Conselho de Estado e antigo combatente, reclamou igualmente a autoria desse disparo, referindo mesmo que também houve disparos noutras frentes, embora sem sucesso. Chipande reagiu a estas declarações afirmando a sua abertura a novas versões sobre o que realmente acontecera.[31]

No início, os Estados Unidos ofereceram apoio aos grupos nacionalistas em África. Este apoio pretendia seguir os princípios de Thomas Woodrow Wilson, que defendiam a autodeterminação e independência das nações colonizadas. As Nações Unidas também pressionaram Portugal a proceder à descolonização.[9] No entanto, Portugal, ameaçando sair da NATO, conseguiu suster essa pressão, forçando os grupos nacionalistas de Moçambique a procurarem ajuda junto da União Soviética.[10]

Apoios à FRELIMO

editar

Durante o período da Guerra Fria, em particular no final da década de 1950, a União Soviética e a República Popular da China adoptaram uma estratégia de desestabilização dos poderes dos países do Ocidente através da ruptura do seu domínio sobre as colónias africanas.[32] Nikita Khrushchov, em particular, via "o terço subdesenvolvido da humanidade" como um meio de enfraquecer o Ocidente. Para os soviéticos, África representava uma oportunidade de criar uma fractura entre as potências ocidentais e os seus domínios coloniais, e criar estados pró-comunistas em África com os quais pudesse desenvolver relações no futuro.[33]

Antes da formação da FRELIMO, a posição da União Soviética sobre os movimentos nacionalistas em Moçambique não era clara. Existiam vários movimentos independentistas mas não havia a certeza sobre quais teríam sucesso. Os grupos nacionalistas em Moçambique, tais como todos aqueles existentes por toda a África naquele período, receberam treino e equipamento da União Soviética.[34]

O sucessor de Eduardo Mondlane, o futuro Presidente de Moçambique, Samora Machel, reconheceu ter recebido apoio tanto de Moscovo como de Pequim, descrevendo-os como "aqueles que realmente nos ajudaram. … Eles já estiveram envolvidos em conflitos armados, e tudo aquilo que aprenderam, e que seja relevante para Moçambique, nós iremos utilizar".[35] As guerrilhas receberam formação em subversão e política bélica, tal como ajuda militar, especificamente fornecimento de peças de artilharia de 122 mm,[33] juntamente com 1,6 mil conselheiros da Rússia, Cuba e Alemanha Oriental.[36] A União Soviética continuaria a apoiar o novo governo da FRELIMO contra a contrarrevolução nos anos seguintes a 1975. Por volta de 1981, mantinham-se em Moçambique 230 soviéticos e 800 conselheiros militares cubanos.[33] A presença de Cuba em Moçambique fazia parte de um esforço contínuo de "exportar" a sua ideologia anti-imperialista da Revolução Cubana e de conseguir novos aliados. Cuba forneceu apoio aos movimentos de libertação e governos de esquerda em vários países africanos, incluindo Angola, Etiópia, Guiné-Bissau e Congo.[37]

Também os países nórdicos, nomeadamente a Suécia, apoiaram a causa da FRELIMO ao nível político e financeiro, durante todo o conflito.[38][39][40]

  1. Constituição da República de Moçambique - Preâmbulo
  2. 2,0 2,1 2,2 Malyn D. D. Newitt, Moçambique Modelo:WebCite, Encarta. Arquivo.
  3. George Wright, The Destruction of a Nation, 1996
  4. Phil Mailer, Portugal - The Impossible Revolution?, 1977
  5. Stewart Lloyd-Jones, ISCTE (Lisboa), História de Portugal desde 1974, "O Partido Comunista Português (PCP), que se infiltrou no MFA dende os primeiros días da revolución, decidiu que era o momento ideal para tomar a iniciativa. Moito do fervor radical que seguiu á tentativa de golpe pelo Xeneral Spínola foi fomentado polo PCP, parte dos seus propios planos para se infiltraren no MFA, e mudar o rumbo da revolución na sua dirección.", Centro de Documentação 25 de Abril, Universidade de Coimbra
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 www.newadvent.org https://www.newadvent.org/cathen/10610a.htm.  Parámetro descoñecido |titulo= ignorado (suxírese |título=) (Axuda); Parámetro descoñecido |acessodata= ignorado (Axuda); Falta o |title= (Axuda)
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 T. H. Henriksen, Remarks on Mozambique, 1975, pág. 11
  8. "História Geral da África – Vol. VII – África sob dominação colonial, 1880-1935" de Albert Adu Boa Hen, pág. 209-210 - Google books
  9. 9,0 9,1 Malyn Newitt, A History of Mozambique, 1995 pág. 571
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Erro no código da cita: Etiqueta <ref> non válida; non se forneceu texto para as referencias de nome Westfall
  11. Melo, pág. 228
  12. 12,0 12,1 12,2 Revista "Visão História", nº12, xuño de 2011, páx. 37
  13. 13,0 13,1 Revista "Visão História", nº12, xuño de 2011, páx. 36
  14. 14,0 14,1 Os heróis de Mueda
  15. Estados novos, estado novo: ensaios de história política e cultural, vol. 1, pág. 489, de Luís Reis Torgal - Google books
  16. Malyn Newitt, A History of Mozambique, 1995 pág. 517
  17. Malyn Newitt, A History of Mozambique, 1995, pág. 541
  18. "A África na sala de aula: visita à história contemporânea" de Leila Leita Hernandez - Google books
  19. Torgal, Luís Reis; Pimenta, Fernando Tavares; Sousa, Julião Soares. Comunidades imaginadas: nação e nacionalismos em África. Imprensa da Universidade de Coimbra. 2008. ISBN 978-989-8074-87-7 - Google books
  20. Bowen, Merle. The State Against the Peasantry: Rural Struggles in Colonial and Postcolonial Mozambique. University Press Of Virginia; Charlottesville, Virginia, 2000
  21. Alberto Joaquim Chipande numa palestra sobre a vida e obra de Samora Machel no Centro Internacional de Conferências Joaquim Chissano.
  22. Excerto do livro de Samora Machel A Luta continua (inclui ligações para alguns discursos de Samora Machel)
  23. ultramar.terraweb.biz http://ultramar.terraweb.biz/Imagens/mocambique_acardosomartins_imagens.htm.  Parámetro descoñecido |titulo= ignorado (suxírese |título=) (Axuda); Parámetro descoñecido |acessodata= ignorado (Axuda); Falta o |title= (Axuda)
  24. Centro de Documentação 25 de Abril
  25. Guerra Colonial 1961-1974 - O início da guerra
  26. Melo, pág. 230
  27. Macua.Org
  28. Modelo:Citar livro
  29. Documentário A Guerra de Joaquim Furtado
  30. TIM - Televisão de MoçambiqueModelo:Ligação inativa
  31. O País online
  32. Robert Legvold, Soviet Policy in West Africa, Harvard University Press, 1970, pág. 1.
  33. 33,0 33,1 33,2 Valentine J. Belfiglio. A Ofensiva Soviética no Sul da África, airpower.maxwell, af.mil, 1983.
  34. Kenneth W. Grundy, Guerrilla Struggle in Africa: An Analysis and Preview, New York: Grossman Publishers, 1971, pág. 51
  35. Brig. Michael Calvert, Counter-Insurgency in Mozambique no Journal of the Royal United Services Institute, nº 118, 1973
  36. U.S. Department of Defense, Annual Report to the Congress 1972
  37. Tor Sellstrǒm, Liberation in Southern Africa, 2000, págs. 38–54. - Google books.
  38. Modelo:Citar livro
  39. Modelo:Citar livro
  40. Modelo:Citar livro