Lingua taxica
O taxico (тоҷикӣ, en cirílico, تاجیکی en perso-arábigo, AFI [tɔːdʒɪˈkiː]) é unha lingua irania da mesma rama co persa, falado por preto de sete millóns de persoas. O taxico contemporáneo, coma persa contemporáneo, é a continuación do persa clásico, ben coñecido polos documentos escritos que se remontan aos séculos IX e X d. C. É o idioma oficial en Taxiquistán[3], aínda que tamén se fala nos países limítrofes, principalmente en Afganistán, no Uzbekistán e en Kirguizistán.
| Taxico Тоҷикӣ / Tojikī | ||
|---|---|---|
| Pronuncia: | /tɔːdʒɪˈkiː/ | |
| Outros nomes: | Taxico persa, galcha | |
| Falado en: | Taxiquistán, Afganistán, Uzbekistán | |
| Rexións: | Asia Central | |
| Total de falantes: | 7,8 millóns (censo de 2015)[1] | |
| Familia: | Indoeuropea Indoirania Irania Occidental Occidental meridional Rama persa Taxico | |
| Escrita: | Alfabeto cirílico | |
| Status oficial | ||
| Lingua oficial de: |  Taxiquistán
| |
| Regulado por: | Academia das Ciencias de Taxiquistán | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | tg
| |
| ISO 639-2: | tgk | |
| ISO 639-3: | tgk
| |
| SIL: | tgk
| |
| Mapa | ||
| ||
| Status | ||
 | ||
O fraccionamento político característico da época feudal e a ausencia de lazos estables económicos e culturais entre as distintas rexións nas que vivían os falantes taxicos, facilitaron o nacemento e mantemento nesas rexións de dialectos variados. Foi só tralo triunfo da Revolución de 1917 e a consolidación do poder soviético no territorio de Asia Central cando se abre un proceso para concentrar os varios dialectos cara a un taxico literario contemporáneo. Naturalmente, trala desintegración da Unión Soviética e a recuperación da soberanía nacional ese proceso cambiou de mans e agora é a Academia das Ciencias de Taxiquistán a encargada de facer esa labor. O idioma estándar baséase nos dialectos do noroeste de Taxiq (rexión da antiga cidade de Samarcanda), que foron considerablemente influenciados pola lingua uzbeka, como resultado da proximidade xeográfica.
Un grande mérito do estudo do taxico e dos seus dialectos débese enteiramente aos estudosos ruso-soviéticos. Do período pre-revolucionario destacan O.I. Senkovskij e V.V. Grigoriev que por primeira vez sinalaron algunhas características gramaticais e léxicas da lingua dos autores centro-asiáticos. Tamén C. Salemann dirixiu a súa atención á fonética taxica a partir de textos xudeu-persas de Bukhara (ademais de diferentes estudos sobre o iagnobí). No período soviético abriuse unha nova etapa no estudo da lingua e o achado de solucións para a creación dunha nova lingua literaria, dunha ortografía, dunha terminoloxía etc. E foi sobre todo grazas aos traballos de I.I. Zarubin e dos seus discípulos que se desenvolveu a mediados dos anos vinte do século XX o estudo dos dialectos e da fonética do taxico.
O taxico tamén mantivo diversos elementos arcaicos no seu vocabulario e na gramática, que se perderan no resto do mundo persófono, grazas ao seu relativo illamento nas montañas da Asia Central.
Distribución xeográfica
editarDialectos do taxico
editarOs dialecto taxicos (шеваҳои забони тоҷикй) poden agruparse nos seguintes grupos:
- Dialectos setentrionais (Norte de Taxiquistán, zonas do sur de Uzbekistán e Kiguizistán).
- Dialectos centrais (dialectos de Mastjoh, Aini, Hissor e zonas de Varzob).
- Dialectos meridionais (dialectos de Qarotegin, Kulob, dialectos do Badaghxán etc.)
- Dialectos meridionais orientais (dialectos de Panxe e Darvoz).
O dialecto entre os xudeus de Bukhorá nativos de Asia Central é coñecido coma bukhoriano (tamén se pode dicir "bukhorés"), e pertencen ao grupo de dialectos setentrionais. Distínguese facilmente xa que inclúen termos do hebreo, principalmente léxico relixioso, ademais de usar o alfabeto hebreo. Sacando estas diferenzas, o bukhoriano é intelixible aos outros taxicofalantes, particularmente cos dos dialectos setentrionais.
Sistema de escritura
editar- Artigo principal: Alfabeto taxico.
Antes de 1928, usaba unha versión de escritura árabe/persa, aínda que máis tarde adoptou o alfabeto latino entre 1928 e 1940, para pasar máis tarde a unha versión do alfabeto cirílico. En 1994, o goberno taxico intentou volver introducir o alfabeto latino como sistema de escritura, pero movementos radicais esixían a implantación da escrita perso-arábiga. Na actualidade aínda se segue a empregar a escrita perso-arábiga en Uzbekistán e nas zonas taxicofalantes do Afganistán.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | |
| AFI: [a] | AFI: [b] | AFI: [v] | AFI: [ɡ] | AFI: [d] | AFI: [e] | AFI: [jɔ] | AFI: [ʒ] | AFI: [z] | AFI: [i] | AFI: [j] | AFI: [k] | |
| Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ч ч | |
| AFI: [l] | AFI: [m] | AFI: [n] | AFI: [ɔ] | AFI: [p] | AFI: [ɾ] | AFI: [s] | AFI: [t] | AFI: [u] | AFI: [f] | AFI: [χ] | AFI: [tʃ] | |
| Ш ш | Ъ ъ | Э э | Ю ю | Я я | Ғ ғ | Ӣ ӣ | Қ қ | Ӯ ӯ | Ҳ ҳ | Ҷ ҷ | ||
| AFI: [ʃ] | AFI: [ʔ] | AFI: [e] | AFI: [ju] | AFI: [ja] | AFI: [ʁ] | AFI: [ˈi] | AFI: [q] | AFI: [ɵ] | AFI: [h] | AFI: [dʒ] |
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i | Ī ī |
| AFI: [a] | AFI: [b] | AFI: [tʃ] | AFI: [dʒ] | AFI: [d] | AFI: [e] | AFI: [f] | AFI: [ɡ] | AFI: [ʁ] | AFI: [h] | AFI: [i] | AFI: [/ˈi/] |
| J j/Y y | K k | L l | M m | N n | O o | P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t |
| AFI: [j] | AFI: [k] | AFI: [l] | AFI: [m] | AFI: [n] | AFI: [ɔ] | AFI: [p] | AFI: [q] | AFI: [ɾ] | AFI: [s] | AFI: [ʃ] | AFI: [t] |
| U u | Ū ū | V v | X x | Z z | Ƶ ƶ | ' | |||||
| AFI: [u] | AFI: [ɵ] | AFI: [v] | AFI: [χ] | AFI: [z] | AFI: [ʒ] | AFI: [ʔ] |
Historia
editarFonoloxía
editarVogais
editarA táboa que amosamos aquí ilustran as vogais en taxico estándar e culto. Os dialectos locais chegan a ter máis de seis.
| Vogais taxicas | |||
|---|---|---|---|
| Anterior | Central | Posterior | |
| Pechada | i | u | |
| Media | e | u̇ | o1 |
| Aberta | a | ||
Na táboa seguinte amósase o desenvolvemento do vocalismo entre as linguas de orixe pérsida:
| Persa clásico | ā | a | ē | i | ī | ō | u | ū |
| Persa moderno | ā | a | ī | e | ī | ū | o | ū |
| Darí | ā | a | ē | e | i | ō | o | u |
| Hazaraguí | o | a | e | i | i | ū | u | u |
| Taxico | o | a | e | i | i | ů | u | u |
Consoantes
editar| Labial | Dental/ Alveolar |
Alveolar posterior | Palatal | Velar | Uvular | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| nasal | м /m/ |
н /n/ |
|||||
| oclusiva xorda | п б /p/ /b/ |
т д /t/ /d/ |
к г /k/ /g/ |
қ /q/ |
ъ /ʔ/ | ||
| fricativa | ф в /f/ /v/ |
с з /s/ /z/ |
ш ж /ʃ/ /ʒ/ |
х ғ /χ/ /ʁ/ |
ҳ /h/ | ||
| Africada | ч ҷ /tʃ/ /dʒ/ |
||||||
| bibrante | р /r/ |
||||||
| líquidas | л /l/ |
й /j/ |
Acento
editarO acento cae xeralmente na última sílaba. Exemplos de onde o acento non cae na última sílaba son: бале (que quere dicir "si") e зеро (que quere dicir "por que"). O acento tampouco cae nin nos enclíticos, nin na marca do obxecto directo.
Gramática
editarO taxico contemporáneo, coma o persa contemporáneo, é a continuación do persa clásico, ben coñecido polos documentos escritos que se remontan aos séculos IX e X d. C. O taxico moderno conserva tódalas características esenciais da estrutura gramatical e o sistema fonético da lingua clásica, de maneira que a persoa que coñece o taxico ou o persa está capacitado para captar sen grandes dificultades as obras de Rudaki (século X), de Ferdovsi (X-XI) ou de Saadi (XIII). Porén, non debemos chegar á conclusión de que durante os mil anos que separan ao taxico ou ao persa contemporáneo da lingua daquela época, ningún cambio se produciu. Unha comparativa entre as linguas contemporánea e clásica amósanos os cambios importantes sobrevidos durante tal período: redución, como en persa, do sistema vocálico de 9 a 6 fonemas (pero sen coincidir nesta redución), cambios de función da posposición -ra, dos pronomes enclíticos, dalgunhas preposicións etc.
Pero ademais de tales fenómenos, propios do persa e do taxico, o taxico contemporáneo ten algunhas características gramaticais específicas que o distinguen do persa e que afectan ao sistema verbal e ao léxico; o taxico ten moitos empréstimos do ruso, especialmente no que se refire ás relacións sociais, a técnica, a ciencia, a cultura etc. Outra grande influencia no léxico taxico procede da forte influencia das linguas túrquicas centro-asiáticas e dos antigos dialectos iranios orientais (sogdiano, bactriano, saka-tocario etc.).
A orde das palabras en taxico é SUXEITO-OBXECTO-VERBO.
Substantivos
editarOs substantivos fórmanse pola unión de morfemas a unha raíz, combinación de lexemas, ou por derivación, sexa a partir do verbo coma por adición de afixos (prefixos e sufixos).
Masculino e feminino
editarNa lingua taxica non existe morfema de xénero, polo que non se distinguen entre o masculino e o feminino. Para diferenciar o sexo en persoas e animais, recórrese a distintas formas de raíz utilizándose unhas para designar ao macho e outras á femia.
Existen nomes propios para cada xénero:
| Taxico | Transliteración | Galego | Taxico | Transliteración | Galego |
|---|---|---|---|---|---|
| мард | mard | home | зан | zan | muller |
| писар | pisar | fillo, rapaz | духтар | duxtar | filla, rapaza |
| шу | shu | marido | ҳамсар | hamsar | muller, esposa |
Entre os nomes de animais tamén existen algúns propios de cada xénero:
| Taxico | Transliteración | Galego | Taxico | Transliteración | Galego |
|---|---|---|---|---|---|
| мурғ | murgh | galo | хурӯс | xurus | galiña |
| аcп | asp | cabalo | madian | egua |
Aínda que normalmente identifícanos polo nome acompañado de нар (nar) macho ou мода (modá) femia, anteposto ou posposto:
| Taxico | Transliteración | Galego | Taxico | Transliteración | Galego |
|---|---|---|---|---|---|
| шери нар* | sher-i nar | león | шери мода | sher-i modá | leoa |
| хари нар | xar-i nar | burro | хари мода | xar-i modá | burra |
| гови нар | gov-i nar | touro | гови мода | gov-i modá | vaca |
No caso das profesións, un mesmo nome serve tanto para o masculino coma para o feminino:
Os nomes en taxico tampouco van acompañados dos artigos determinados (o, a , os, as):
Plural
editarAdxectivos
editarComparativos
editarSuperlativos
editarA construción "izofá"
editarPronomes
editarPersoais
editarFormas dos pronomes persoais coas súas equivalencias en galego.
| Persoa | Singular | Plural |
|---|---|---|
| 1ª | ман (man) "eu" | мо (mo) "nós" |
| 2ª | ту (tu) "ti" | шумо (shumó) "vós" |
| 3ª | ӯ, вай (ū, vay) "el, ela" | онҳо (onhó) "eles, elas" |
A segunda persoa de plural, шумо, pódese usar tamén coma forma de cortesía da segunda persoa singular. No taxico escrito distínguese a forma de cortesía da formal porque a de cortesía vai en maiúsculas, p. ex.: Шумо кай меоед? (shumó kay meoed?), "Cando vén vostede?" fronte a шумо кай меоед?, "Cando vides (todos vós)?".
Formas enclíticas
editarExisten formas enclíticas que son usadas tralos substantivos para denotar posesión.
| Persoa | Singular | Plural |
|---|---|---|
| 1ª | -ам (-am) "meu" | -амон (-amon) "noso" |
| 2ª | -ат (-at) "teu" | -атон (-aton) "voso" |
| 3ª | -аш (-ash) "seu" | -ашон (-ashon) "seus" |
Por exemplo: китоб (kitób, "libro"), китобам (kitobam, "o meu libro"), китобат (kitobat, "o teu libro"). Cando a palabra remata en vogal, por exemplo китобҳо (kitobho, libros), o -а que une o substantivo co enclítico condutor cambia a -я, por exemplo: "os seus libros" sería китобҳояшон (kitobhoyashon).
Demostrativos
editarComo en taxico non hai masculino nin feminino, os adxectivos demostrativos son iguais para ambos.
ин = este, esta, isto он = aquel, aquela, aquilo
Algúns exemplos coma adxectivos demostrativos:
ин китоб ин хoна он гул
Indefinidos
editarRelativos
editarInterrogativos
editarNumerais
editarCardinais
editar| Cifra | Cifra | Cifra | Cifra | Cifra | Cifra | |||||||
| 0 | сифр | |||||||||||
| 1 | як | 11 | ёздаҳ | 21 | * | 31 | - | - | - | - | ||
| 2 | ду | 12 | дувоздаҳ | 22 | 32 | 200 | 2.000 | |||||
| 3 | се | 13 | сездаҳ | 23 | инсæй æртæ | 33 | æртин æртæ | 300 | æртæ сæди | 3.000 | æртæ мини | |
| 4 | чор | 14 | чордаҳ | 24 | инсæй цуппар | 40 | цуппор | 400 | цуппар сæди | 4.000 | цуппар мини | |
| 5 | панҷ | 15 | понздаҳ | 25 | инсæй фондз | 50 | фæндзай | 500 | фондз сæди | 5.000 | фондз мини | |
| 6 | шаш | 16 | шонздаҳ | 26 | инсæй æхсæз | 60 | æхсай | - | - | - | - | |
| 7 | ҳафт | 17 | ҳабдаҳ | 27 | инсæй авд | 70 | авдай | - | - | - | - | |
| 8 | ҳашт | 18 | ҳаждаҳ | 28 | инсæй аст | 80 | æстай | - | - | - | - | |
| 9 | нўҳ | 19 | нуздаҳ | 29 | инсæй фараст | 90 | науæдзæ | - | - | - | - | |
| 10 | даҳ | 20 | внст | 30 | æртин | 100 | сæдæ | 1.000 | мин | - | - |
Ordinais
editarPreposicións
editar| Taxico | Galego |
|---|---|
| аз | dende, a través de |
| бо | con |
| бар | sobre, enriba |
| ба | a, cara a |
| бе | sen |
| дар | en |
| чун | como |
| то | ata |
Adverbios
editarConxuncións
editarLéxico
editar| Taxico | моҳ (moh) |
нав (nav) |
модар (modar) |
хоҳар (xohar) |
шаб (shab) |
бинӣ (binī) |
се (se) |
сиёҳ (siyoh) |
сурх (surx) |
зард (zard) |
сабз (sabz) |
гург (gurg) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Outras linguas indoeuropeas | ||||||||||||
| Persa | māh | no | mādar | xāhar | shab | binī | se | siyāh | sorx | zard | sabz | gorg |
| Pastún | myāsht | nəvay | mōr | xōr | shpa | pōza | dre | tōr | sur | zhaṛ | shin | lewa |
| Hindi | mās | nayā | mātā | bahin | rāt | nāk | tīn | kālā / shyam | lāl | pīlā | harā | bik |
| Inglés | month | new | mother | sister | night | nose | three | black | red | yellow | green | wolf |
| Alemán | Monat | neu | Mutter | Schwester | Nacht | Nase | drei | schwarz | rot | gelb | grün | Wolf |
| Irlandés | mhí | nua | máthair | deirfiúr | oiche | srón | trí | dubh | dearg | buí | glas | mac tíre, faolchú |
| Galés | mis | newydd | mam | chwaer | nos | trwyn | tri | du (/di/) | coch, rhudd | melyn | gwyrdd, glas | blaidd |
| Latín | mēnsis | novus | māter | soror | nox | nasus | trēs | āter, niger | ruber | flāvus, gilvus | viridis | lupus |
| Italiano | mese | nuovo | madre | sorella | notte | naso | tre | nero | rosso | giallo | verde | lupo |
| Galego | mes | novo | nai | irmá | noite | nariz | tres | negro | vermello | amarelo | verde | lobo |
| Portugués | mês | novo | mãe | irmã | noite | nariz | três | negro | vermelho | amarelo | verde | lobo |
| Asturiano | mes | nuevu | nueche | tres | prietu / negru | amariellu | verde | llobu | ||||
| Español | mes | nuevo | madre | hermana | noche | nariz | tres | negro | rojo | amarillo | verde | lobo |
| Romanés | luna | nou/noi | mamă | soră | noapte | nas | trei | negru | roşu | galben | verde | lup |
| Letón | mēnesis | jauns | māte | māsa | nakts | deguns | trīs | melns | sarkans | dzeltens | zaļš | vilks |
| Lituano | mėnuo | naujas | motina | sesuo | naktis | nosis | trys | juoda | raudona | geltona | žalias | vilkas |
| Polonés | miesiąc | nowy | matka | siostra | noc | nos | trzy | czarny | czerwony | żółty | zielony | wilk |
| Ucraíno | місяць misjats |
новий novyj |
мати maty |
сестра sestra |
ніч nich |
ніс nis |
три try |
чорний chornyj |
червоний chervonyj |
жовтий zhovtyj |
зелений zelenyj |
вовк vovk |
| Checo | měsíc | nové | matka | sestra | noc | nos | tři | černé | červené | žluté | zelené | vlk |
| Búlgaro | месец mesets |
нов nov |
майка maika |
сестра sestra |
нощ nosht |
нос nos |
три tri |
черен cheren |
червен cherven |
жълт zhălt |
зелен zelen |
вълк vălk |
| Ruso | месяц mesyats |
новый novyi |
мать mat' |
сестра sestra |
ночь noch' |
нос nos |
три tri |
чёрный chyornyi |
красный krasnyi |
жёлтый zhyoltyi |
зелёный zelyonyi |
волк volk |
(Nota: A letra "x" non representa o mesmo son que en galego, se non que representa o son /x/ que vén sendo o son do "j" castelán.)
Notas
editar- ↑ Ethnologue
- ↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.
- ↑ Constitución de Taxiquistán
Véxase tamén
editar| Existe unha versión da Wikipedia en Lingua taxica |
Bibliografía
editar- Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) ISBN 90-04-14323-8
- Rastorgueva, V. (1963) A Short Sketch of Tajik Grammar (Netherlands : Mouton) ISBN 0-933070-28-4
- Основы иранского языкознания. Т. 3. Новоиранские языки. М. 1982.