Wikipedia

Lingua romanesa

lingua romance

A lingua romanesa ou romanés[2] (limba română AFI /'limba ro'mɨnə/) é unha lingua romance do Leste de Europa, falada por uns 30 millóns de persoas, a maioría delas en Romanía (onde é lingua oficial) e en Moldova, así como en zonas de Serbia (na provincia autónoma de Voivodina), de Hungría e da Ucraína. Existen importantes núcleos de emigración romanesa en países como Italia, España, Israel, Estados Unidos, Francia e Alemaña, entre outros.

Romanés
Română
Pronuncia:[ro'mɨ.nə]
Outros nomes:moldovo (en Moldova)
Falado en: Romanía (22 millóns, 90% da pob.), Moldova (~2,5 millóns) e pequenas zonas de Serbia (Voivodina) e outros 18 países
Total de falantes: 28 millóns (24 m. falantes nativos, 4 m. segunda lingua)
Posición: 34
Familia: Indoeuropea
 Itálica
  Románica
   Románica oriental
    Balco-románica
     Romanés
Escrita: alfabeto latino
(antigamente en alfabeto cirílico)
Status oficial
Lingua oficial de: Romanía Romanía
Moldova Moldova
Voivodina (Serbia)
Unión Europea Unión Europea
Regulado por: Academia Română
Códigos de lingua
ISO 639-1: ro
ISO 639-2: run (B)ron (T)
ISO 639-3: ron
SIL: RUM
Mapa

Mapa do mundo romanés-falante
Status

O romanés está clasificado como "en estado seguro" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO[1]

Descrición lingüística

editar

Fonoloxía e escritura

editar

O alfabeto romanés é fundamentalmente fonético.

A mostra escrita en romanés máis antiga da que se ten constancia é unha carta de 1521 chamada a carta de Neacșu de Câmpulung. Está escrita co alfabeto cirílico como tódolos primeiros textos romaneses (isto débese a que a lingua que se utilizaba para as cerimonias relixiosas era o eslavo antigo).

A fins do 1700 eruditos transilvanos empezan a usa-lo alfabeto latino para escribir en romanés. O alfabeto cirílico seguiuse usando (gradualmente caendo en desuso) ata 1860, cando a escritura romanesa foi oficialmente normativizada.

Gramática

editar

O substantivo

editar

Os nomes, en romanés, flexiónanse indicando xénero, número e caso.

Xénero
editar

Ó contrario que a maioría das linguas romances, o romanés conserva tres xéneros: masculino, feminino e neutro; mantendo así o neutro herdado do latín. Porén, no idioma romanés o xénero gramatical neutro funciona dun xeito abondo peculiar: asume a forma do masculino no singular mais do femenino cando está no plural.

As palabras que rematan en "ă" acostuman a ser femininas, mentres que os nomes con final consonántico son masculinos ou neutros. Ademais, as palabras que rematan en "e" poden ser de calquera xénero.

Algunhas veces pódese modifica-lo xénero utilizando sufixos. De feminino a masculino utilízase o sufixo "-oi" (pisica (fem) - pisoi (masc) = gato) e o proceso oposto lógrase co sufixo "-ică" (lup (masc) - lupoaică( (fem) = loba).

Número
editar

O romanés distingue entre as formas do plural e o singular nos nomes. O plural fórmase con cambio vocálico (do mesmo xeito que no italiano, o plural acostuma a derivar do caso xenitivo latino), pero en ocasións hai algún outro son que cambia dentro dos nomes (así "o noapte" = unha noite, fronte a "două nopți" = dúas noites).

A continuación hai unha táboa coas normas de formación do plural romanés:

Xénero Sufixo - Sg Sufixo - Pl
Feminino -ă / -e / -ea -e / -i / -ele
Masculino -(consoante)/-e / -u -i
Neutro -(consoante) -uri / -oare / -e

Algúns exemplos:

Xénero Nome - Sg Nome - Pl Xénero Nome - Sg Nome - Pl
Feminino carte = libro cărți = libros Masculino călător = viaxeiro călători = viaxeiros
Neutro drum = estrada drumuri = estradas Neutro măr = mazá mere = mazás
Artigos
editar
Artigo determinado

Outra peculiaridade do romanés é que ten o artigo determinado adherido ó final do nome, coma no veciño albanés (tamén no sueco), no canto de ser unha palabra separada ó inicio do sintagma nominal. O artigo determinado formouse, ó igual ca noutras linguas romances a partir do pronome demostrativo do latín.

Xénero Nome Artigo determinado Nome con artigo
Feminino carte = libro -a cartea = o libro
Masculino drum = estrada -ul drumul = a estrada
Artigo indeterminado
Xénero Nominativo Dativo
Singular Plural Singular Plural
Feminino o niște unei unor
Masculino un unui
Neutro
Posesión
editar

A posesión indícase mediante o artigo posesivo, e mediante o caso oblicuo dun nome posuidor.

Xénero Singular Plural
Feminino a ale
Masculino al ai

Os pronomes

editar

Ó igual ca no italiano, normalmente omítense os pronomes en caso nominativo, a non ser que haxa que aclarar algunha ambigüidade no significado da oración. Normalmente, o sufixo do verbo achega información sobre o suxeito. A inflexión de xénero aparece tan só na terceira persoa (el/ea).

Casos Primeira persoa Segunda persoa Terceira persoa
Singular Plural Singular Plural Singular Plural
masc fem masc fem
Nominativo eu noi tu voi el ea ei ele
Xenitivo meu nostru tău vostru lui ei lor
Dativo mie nouă ție vouă lui ei lor
Acusativo mine noi tine voi el ea ei ele
Vocativo - - tu voi - - - -

O verbo

editar

O romanés herdou do latín os seus catro grupos verbais. Por outro lado, o romanés ten seis formas distintas de expresa-lo tempo futuro.

Léxico

editar

A maior parte do léxico romanés (ó redor dun 75%) é de orixe (latina), pero, ademais, tamén tomou emprestadas moitas palabras dos seus veciños eslavos, do francés, italiano, alemán, húngaro, turco, grego e inglés.

A influencia eslava apréciase tanto na compoñente léxica coma na fonética da lingua. Por exemplo, ó non te-lo latín unha palabra para expresar "si", o romanés tomou a expresión eslava da. Ademais, o romanés é a única das linguas romances co fonema /h/.

Tamén cabe destacar que case tódalas actividades rurais teñen nomes procedentes do latín, mentres que aquelas relacionadas coa vida urbana foron emprestadas doutras linguas (francés, italiano, alemán, inglés, húngaro etc).
Durante o século XIX, o romanés tomou emprestado léxico do francés e do italiano. Máis adiante, tomou do alemán e o inglés.

A modo de exemplo, na seguinte frase saliéntanse as palabras emparentadas en distintas linguas romances:

Ea închide întotdeauna fereastra înainte de a cina. (romanés)
Ela pecha sempre a fiestra antes de cear. (galego)
Ea semper fenestram claudit antequam cenet. (latín)
Ella chiude sempre la finestra prima di cenare. (italiano)
Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner. (francés)
Ella siempre cierra la ventana antes de cenar. (español)
Ella tanca sempre la finestra abans de sopar. (catalán)

Dimensión social, histórica e literaria

editar

Historia da lingua

editar

En tempos antigos, o territorio onde se atopa actualmente Romanía foi habitado polas parcialidades tracias dos xetas e dacios, quen falaban unha lingua indoeuropea, a lingua dos dacios, da que se sabe moi pouco. Algúns lingüistas opinan que era unha lingua similar ó latín, aínda que con moitas probabilidades influída polo grego.

Despois a conquista romana, Dacia transformouse nunha provincia romana e o latín vulgar converteuse na lingua usada pola administración e para o comercio. Hai que destacar que só unha pequena parte de Dacia (o que hoxe é Romanía) foi romanizada. A maior parte do territorio estaba poboado por dacios libres (carpos), os cales nunca estiveron baixo control romano.

Aínda que pode que nunca se saiba moito acerca do dacio, hai unhas 300 palabras puramente romanesas, existentes nos catro dialectos, e moitas con correspondentes en albanés, sobre as cales se considera que poderían ser herdadas do dacio, moitas delas ligadas á vida pastoril, tales como bránză ("queixo"). Algúns lingüistas afirman que os albaneses serían dacios non-romanizados, que migraron rumbo ao sur. Un outro punto de vista afirma que esas palabras non-latinas (moitas con correspondentes en albanés) non son tampouco de orixe dacia, e si terían sido traídas no territorio da Romanía por pastores romanizados que migraban da Albania, Serbia e Grecia do norte no espazo cárpato-danubiano-pontico, que tornáronse, despois de, o pobo romanés.

Pénsase que tódolos dialectos romaneses estiveron unificados ata un momento situado entre o século VII e o século X, antes de que as linguas eslavas se achegaran ós pobos de fala dacia.
As variacións do dialecto daco-romanés (o cal se fala por toda Romanía) son insignificantes, o cal chama a atención porque ata a era moderna non houbo apenas contacto entre os romaneses de distintas rexións. Esta uniformidade esténdese máis alá das fronteiras romanesas, xa que un falante de romanés en Serbia utiliza a mesma linguaxe ca un de Moldova.

A primeira mostra escrita de romanés data do século XVI.

Distribución xeográfica

editar
 
Principais áreas onde se fala romanés.

O romanés fálase principalmente en Romanía, Moldova, e nalgunhas comarcas de Ucraína (sectores de Bucovina e sueste de Besarabia), Hungría, Serbia e Montenegro (sectores da rexión autónoma de Voivodina e sueste de Besarabia) , Bulgaria, Macedonia do Norte e Grecia. Porén, hai falantes romaneses espallados por diversos países, tales como o Canadá, os Estados Unidos, Alemaña, Israel, Australia e Nova Zelandia. Esta dispersión débese principalmente á inmigración de despois da segunda guerra mundial.

País Poboación Falantes nativos de romanés Porcentaxe Notas adicionais
Romanía 21,698,181 19,420,000 89.5% Lingua oficial
Moldova 4,430,654 3,483,600 64.5% Lingua oficial
Rusia 145,537,200 178,000 0.1% Moitos deles foron moldovos desterrados a Siberia
Ucraína 48,055,439 385,000 0.8% zonas meridionais na Bucovina ucraína e sur de Besarabia
Serbia e Montenegro 10,662,087 200,000 - 500,000 0.5% - 4.6% Unha das lingua oficiais de Voivodina ( Banato meridional) xunto co serbocroata e o maxiar ou húngaro
Israel 6,700,000 250,000 3.7%
Alemaña 83,251,851 150,000 0.2%
Estados Unidos 281,421,906 100,000 0.03%
Hungría ( especialmente nas zonas fronteirizas do Bánato occidental ou Banato de Temesvar) 10,138,844 71,000 0.7%
Canadá 32,207,113 60,520 0.2%

Oficialidade

editar

O romanés é lingua oficial en Romanía, Moldova (neste último territorio chámaselle" lingua moldova") e é, xunto ó serbocroata e ó maxiar lingua cooficial na rexión autónoma de Voivodina - ou en romanés Banato Meridional- (no norte de Serbia).
Noutros países de Europa do Leste (agás Hungría), a minoría romanesa ten moi poucos dereitos en relación co uso do romanés en escolas e institucións.

Dialectoloxía

editar

O romanés, lingua romance, ten catro dialectos:

Pénsase que o romanés naceu ó norte e ó sur do Danubio. Isto puido manterse así ata a chegada e os asentamentos dos eslavos ó sur do río.

Literatura en lingua romanesa

editar

Breve vocabulario

editar
  • "romanés" (persoa): "Român"
  • "ola": "Salut" ou "Salutare" ou "Bună"
  • "adeus": "La revedere"
  • "vémonos": "Pa" ou "Ne vedem"
  • "por favor": "Vă rog"
  • "síntoo": "Îmi pare rău"
  • "grazas": "Mulțumesc"
  • "si": "Da"
  • "non": "Nu"
  • "Non entendo": "Nu înțeleg"
  • "Onde está o cuarto de baño?": "Unde e baia?"
  • "Falades español?": "Vorbiți spaniola?"

Notas

editar
  1. ↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022. 
  2. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para romanés.
  • Rosetti, Alexandru, Istoria limbii române, 2 vols., Bucarest, 1965-1969.
  • Uwe, Hinrichs, Handbuch der Südosteuropa-Linguistik

Véxase tamén

editar

Outros artigos

editar

Ligazóns externas

editar
Para aprender romanés
Vocabularios
Dicionarios
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lingua_romanesa&oldid=6923384»