Xuetas

Os xuetas, do catalán xueta/es [ɕwətə/s], conforman un grupo social da illa de Mallorca, descendentes de xudeus mallorquinos conversos ao cristianismo dos que se conservou, ao longo da historia, conciencia colectiva da súa orixe, por ser portadores dalgún dos apelidos, de liñaxe conversa, afectados polas condenas inquisitoriais por criptoxudaísmo no último cuarto do século XVII, ou por estar estreitamente emparentados con eles. Historicamente foron estigmatizados e segregados, polo cal, e ata a primeira metade do século XX, practicaron unha estrita endogamia. Hoxe en día, entre 18.000 e 20.000 persoas na illa son portadoras dalgún destes apelidos.

Xuetas
Barrio do Segell, zona de asentamento tradicional dos xuetas e antiga xudaría menor da cidade.
Poboación
Poboación total: Entre 18 000 e 20 000 (en Mallorca)
Rexións principais:
	Mallorca
Aspectos culturais
Lingua	Catalán
Relixión	Catolicismo (tamén Criptoxudaísmo, ata o século XVII)
Grupos relacionados	Baleares (mallorquinos/as) Pobo xudeu (xudeus de Mallorca)

Etimoloxía e outras denominacións

O termo documéntase por primeira vez nos procesos inquisitoriais iniciados en 1688, como expresión usada polos propios procesados. A súa etimoloxía é discutida e conta con diversas hipóteses. As máis aceptadas son:

1. Procedería do catalán juetó, diminutivo de xudeu que tería derivado en xuetó -expresión aínda vixente-, e que evoluiría a xueta. O principal argumento para defender esta proposta é que o seu uso primixenio era autodefinitorio e iso excluiría connotacións denigratorias.
2. Para outros, trataríase dunha expresión despectiva que procedería da palabra xulla, touciño e por extensión carne de porco, (en mallorquino pronunciado xuia ou xua, [ɕwə]) e faría referencia aos hábitos alimenticios dos conversos en relación ao consumo do porco, ou ao costume, presente en diversas culturas, de usar nomes ofensivos relacionados co porco para designar aos xudeus e aos conversos.
3. Unha terceira proposta relacionaría as dúas etimoloxías: a palabra xuia provocaría a substitución do j de juetó polo x dando xuetó e, á súa vez, iríase impoñendo xueta sobre xuetó pola maior similitude fonética con xuia.

Chamóuselles tamén del carrer del Segell (da rúa do Segell), pola rúa homónima da cal tomou nome o barrio onde vivían concentrados e tamén del carrer, ben por redución da expresión anterior, ben polo retorno do castelán de la calle propio da documentación oficial inquisitorial, a causa da proximidade fonética con del call , facendo referencia ao antigo barrio xudeu de Palma. Modernamente quíxose relacionar coa rúa da Argenteria que actualmente é a rúa xueta por excelencia, onde, ata hai pouco, concentrábase a maioría dos residentes en Palma e que toma o nome dun dos oficios máis característicos do grupo.

Nalgúns documentos utilizáronse as expresións hebreo, xénero hebreorum ou de estirpe hebrea ou directamente jueus (judíos), ou co castelanismo judio [ʒodío], macabeus ou, en relación ás súas profesións máis habituais, argenters (prateiros) e marxandos (tendeiros e bufariñeiros).

En todo caso, despois dos procesos inquisitoriais, pasou ser unha palabra ofensiva, e os designados preferiron referirse a si mesmos cos nomes máis neutros de del Segell, del carrer ou, máis habitualmente con noltros (nós) ou es nostros‘‘ (os nosos) oposto a ets altres (os outros) ou es de fora del carrer (os de fóra da rúa).

Apelidos

Os apelidos considerados xuetas son: Aguiló, Bonnín, Cortès, Fortesa/Forteza, Fuster, Martí, Miró, Picó, Pinya/Piña, Pomar, Segura, Tarongí/Taronjí, Valentí, Valleriola e Valls,

Derivan dunha comunidade conversa moito máis ampla, dado que os rexistros das conversións, a cabalo entre os séculos XIV e XV, así como os da Inquisición, de finais do século XV e principios do XVI, documentan máis de 330 apelidos entre os conversos e os condenados por xudaizar en Mallorca. Un detalle que chamou a atención de diversos estudosos que trataron o tema, é que algúns mallorquinos levan apelidos de procedencia claramente xudía, que non son considerados descendentes de hebreos, nin xuetas (por exemplo: Abraham, Amar, Bofill, Bonet, Daviu, Duran, Homar, Jordà, Maimó, Salom, Vidal e outros).

A procedencia conversa non é condición abonda para ser xueta; cómpre que esta orixe quedase fixada na memoria colectiva dos mallorquinos mediante a identificación das familias e liñaxes así consideradas. Polo tanto, aínda que os xuetas son descendentes de conversos, só unha parte dos descendentes de conversos son xuetas.

Xenética

Diversos estudos realizados, principalmente, polo Departamento de Xenética Humana da Universitat des Illes Balears acreditaron que conforman un bloque xeneticamente homoxéneo afín coas poboacións hebreas orientais, pero tamén relacionados cos asquenacís e os xudeus norteafricanos, tanto na análise do cromosoma Y, de ascendencia patrilineal, como no do ADN mitocondrial, de ascendencia matrilineal.

Así mesmo poden presentar algunhas patoloxías de orixe xenética, como é a Febre mediterránea familiar, compartida cos xudeus sefardís e unha alta frecuencia de hemocromatose, particular desta comunidade.

Historia

Antecedentes

Conversos (1391-1488)

San Vicente Ferrer, activo predicador para a conversión dos xudeus.

Ata finais do século XIV a igrexa mallorquina destinou importantes esforzos á conversión dos xudeus, pero os seus éxitos tiveron un carácter anecdótico e sen consecuencias sobre a estrutura social. Esta situación veríase trastornada a partir de 1391, co asalto aos calls (xudarías), as predicacións de San Vicente Ferrer en 1413 e a conversión dos restos da comunidade xudía de Mallorca, en 1435. Estes acontecementos crearon situacións de risco e perigo colectivo polas cales se produciron as conversións en masa que deron lugar ao fenómeno social dos conversos.

Debido a que as conversións foron baixo coacción, unha boa parte dos neófitos continuou coas súas prácticas comunitarias e relixiosas tradicionais. Constituíuse a Confraría Da nosa Señora de Graza ou de Sant Miquel dels Conversos como instrumento que substituía, en boa parte, á antiga alfama, resolvendo as necesidades do grupo en diversos ámbitos: asistencia ás necesidades, xustiza interna, vencellos matrimoniais e, naturalmente, cohesión relixiosa. Estes conversos, ata o derradeiro cuarto do século XV puideron desenvolver as súas actividades, en parte clandestinas, sen sufrir unha excesiva presión externa, nin institucional nin social, como o acreditan a pouca actividade da Inquisición papal e a escasa normativa gremial de segregación en razón da orixe xudía. Isto, probablemente, permitiulles manter o groso do grupo de conversos relativamente intacto.

Inicio da Inquisición española (1488-1544)

Artigo principal: Inquisición española.

Escudo da Inquisición usado en Mallorca.

En 1488, cando aínda vivían algúns dos últimos conversos de 1435, chegaron a Mallorca os primeiros inquisidores do novo tribunal instituído polos Reis Católicos, que estaban en proceso de crear un estado-nación sobre a base da uniformación relixiosa. Como en toda a Coroa de Aragón, a súa implantación foi acompañada de queixas e mostras de rexeitamento xeral, que de pouco serviron. O seu obxectivo central foi a represión do criptoxudaísmo, comezando por aplicar os Editos de graza, procedemento de autoinculpación por herexía que permitía evitar condenas severas.

Polos Editos de graza (1488-1492), 559 mallorquinos recoñeceron prácticas xudáicas e a Inquisición obtivo os nomes da maior parte dos xudaizantes mallorquinos, sobre os cales, xunto coas súas familias e os seus círculos máis próximos, exercería unha dura actividade punitiva. Posteriormente e ata 1544 serían reconciliados 239 criptoxudíos e relaxáronse 537; destes, 82 serían efectivamente axustizados e queimados, e o resto, 455, defuntos ou fuxitivos, foron queimados en estatua.

Nova clandestinidade (1545-1673)

Este período caracterízase pola redución do grupo por fuxida dos penitenciados da época anterior e pola adhesión incondicional ao catolicismo da maior parte dos que quedaron. Simultaneamente, comezáronse a estender os estatutos de limpeza de sangue nunha parte das organizacións gremiais e ordes relixiosas. A pesar de todo, persistiu un pequeno grupo remanente do gran colectivo converso mallorquín, concentrado en torno a algunhas rúas, integrante de organizacións gremiais e mercantís específicas, cunha marcada e complexa endogamia e, cunha parte significativa dos seus membros, practicando clandestinamente o xudaísmo.

Nesta época, a Inquisición mallorquina deixou de actuar contra os xudaizantes, a pesar de ter indicios de prácticas prohibidas. As causas poderían ser: a participación da estrutura inquisitorial nas banderías internas mallorquinas, a aparición de novos fenómenos relixiosos como algunhas conversións ao islam e ao protestantismo, ou o control da moralidade do clero, pero sen dúbida tamén pola adopción de estratexias de protección máis eficaces por parte dos criptoxudeus, xa que os procesos inquisitoriais posteriores informan que a transmisión das prácticas relixiosas se producían no ámbito familiar cando o mozo chegaba á adolescencia e, moi frecuentemente no caso das mulleres, cando se sabía quen sería o seu marido e a súa opción relixiosa.

Neste contexto, en 1632 o promotor e fiscal do tribunal mallorquino, Juan de Fontamar, enviaba un informe á Suprema Inquisición en que acusaba aos criptoxudeus mallorquinos de trinta e tres cargos, entre os cales había: a negativa a casaren con cristiáns vellos e o rexeitamento social dos que o facían; práctica do segredismo; imposición de nomes do Antigo Testamento aos fillos; identificación da tribo de orixe e a concertación de matrimonios en función deste feito; exclusión, no domicilio, da iconografía do Novo Testamento e a presenza da do Antigo; desprezo e insultos aos cristiáns; exercicio de profesións relacionadas con pesos e medidas coa fin de enganar os cristiáns; obtención de cargos dentro da igrexa para despois burlarense con impunidade; aplicación dun sistema legal propio; realización de colectas para os seus pobres; financiamento dunha sinagoga en Roma onde terían un representante; realización de reunións clandestinas; seguimento de prácticas dietéticas xudías, incluídas as do sacrificio de animais e as dos xaxúns; observancia do Sabbat; evitación dos servizos relixiosos no momento da morte; e mesmo, a realización de sacrificios rituais humanos. Sorprendentemente a Inquisición non actuou naquel momento.

Sinagoga de Livorno (edificada no século XVII), cidade de referencia para os criptoxudeus mallorquinos.

Arredor de 1640, os descendentes de conversos inician un forte proceso de ascenso económico e de influencia comercial. Con anterioridade, e con algunha excepción, foran artesáns, tendeiros e distribuidores polo miúdo, pero a partir deste momento, e por causas pouco explicadas, algúns empezan destacar noutras actividades económicas: crean compañías mercantís complexas, participan do comercio exterior (chegando a controlar, nas vésperas dos procesos inquisitoriais, o 36% do total), dominan o mercado asegurador e a distribución retallista de produtos de importación. Por outra banda, as empresas e compañías son participadas, habitualmente, só por conversos e destinan parte dos seus beneficios a obras de caridade no seo da comunidade, a diferenza do resto da poboación que adoita facelo mediante obras pías á igrexa.

A causa da intensa actividade económica exterior continúanse os contactos coas comunidades xudías internacionais, especialmente de Livorno, Roma, Marsella e Ámsterdan, mediante os cales os conversos teñen acceso a literatura xudaica. Sábese que Rafel Valls, líder relixioso dos conversos mallorquinos, viaxou a Alexandría e Esmirna na época do falso mesías Shabtai Zevi, aínda que se descoñece se mantivo algún contacto con el.

Probablemente neste momento configúrase un sistema de estratificación social interna -aínda que tamén se afirma que procede da época xudía-, que distinguiría unha especie de aristocracia do resto do grupo, máis tarde denominados respectivamente orella alta (orella alta) e orella baixa (orella baixa), e outras distincións baseadas na relixión, a profesión e o parentesco, que acabaría configurando un tecido de alianzas, e evitacións entre apelidos, as cales teñen unha grande influencia nas prácticas endogámicas da época.

Xénese

Segunda persecución (1673-1695)

As causas polas cales a Inquisición volveu actuar contra os xudaizantes mallorquinos despois de case 130 anos de inactividade, e nunha época en que a Inquisición xa estaba en horas baixas, non son claras abondo: as necesidades financeiras da coroa, a preocupación de sectores económicos decadentes ante o ascenso e dinamismo comercial dos conversos, a reanudación de prácticas relixiosas en comunidade, no canto de limitadas ao eido doméstico, o rexurdir do celo relixioso e o xuízo contra Alonso López poderían estar entre os factores que influíron.

Os indicios

Cara 1670 son moi escasas as referencias concretas aos conversos mallorquinos como tales, pero a partir desta data a súa aparición faise frecuente na documentación gremial, fiscal, inquisitorial ou en dietarios, o cal pon de manifesto a percepción xeral da existencia do grupo e, algunhas delas, anuncian a mobilización inquisitorial posterior.

Plano do sollado do acto de fe de 1675 en Mallorca.

En xullo de 1672 un comerciante informaba á Inquisición que uns xudeus de Livorno lle pediran referencias sobre os xudeus de Mallorca chamados Forteses, Aguilóns, Tarongins, Cortesos, Picons etc.

En 1673 un barco cun grupo de xudeus expulsados de Orán pola coroa española e con destino a Livorno, fixo escala na Cidade de Mallorca. A Inquisición detivo un mozo duns 17 anos que se facía chamar Isaac López, nacido en Madrid e bautizado co nome de Alonso, o cal de neno fuxiu a Berbería cos seus pais conversos. Alonso negouse a calquera arrepentimento e finalmente foi queimado vivo en 1675. A súa execución provocou unha gran conmoción entre os xudaizantes, á vez que foi obxecto de grande admiración pola súa persistencia e valor.

O mesmo ano da detención de López, unhas criadas de conversos informaron ao seu confesor do coñecemento que tiñan das cerimonias xudaicas que practicaban os seus amos, aos cales espiaran.

A Conspiración

Plano da sede da Inquisición de Mallorca, edificada con cargo ás confiscacións dos penitenciados en 1678.

En 1677, con catro anos de atraso, a Suprema Inquisición ordenou á mallorquina actuar no caso da confesión das criadas. Nas mesmas datas os observantes, como se autodenominaban en referencia á observancia da Lei de Moisés, reuníanse nunha horta da cidade onde celebraban o Yom Kipur (día do perdón). Procedeuse á detención dun dos líderes da comunidade criptoxudía de Mallorca, Pere Onofre Cortès, alcumado Moixina, amo dunha das criadas e propietario da horta, xunto con cinco persoas máis. A partir de aquí procédese a deter, no lapso dun ano, a 237 persoas.

Axudados por funcionarios corruptos, os acusados puideron acordar as súas confesións, dar unha información limitada e só denunciar o mínimo de correlixionarios posible. Todos os acusados solicitaron o retorno á igrexa e, polo tanto, foron reconciliados. Estes procesos son coñecidos co nome da Conspiración.

Unha parte da pena consistiu na confiscación de todos os bens dos condenados, que foron valorados en dous millóns de libras mallorquinas as cales, polas normas inquisitoriais, se debían ingresar en moeda circulante. Tratábase dunha cantidade exorbitante (654 toneladas de prata) e, segundo unha protesta do Gran i General Consell de Mallorca, non había tanto numerario en toda a illa.

Finalmente na primavera de 1679 celebráronse cinco autos de fe, o primeiro dos cales foi precedido pola destrución, e sementeira de sal, da horta onde se reunían os conversos. Neles pronunciouse sentenza condenatoria contra 221 conversos, diante dunha multitude expectante. Despois, os que tiñan condena de prisión, serían levados a cumprir a pena nas novas prisións que edificara a Inquisición cos bens confiscados.

A Cremadissa (queima)

Penitenciado (Francisco de Goya).

Cumpridas as penas de prisión, unha gran parte dos que persistiron na fe xudía, evidenciadas as súas prácticas clandestinas, preocupados pola vixianza inquisitorial e humillados por unha sociedade que os consideraba responsables da crise económica que provocaron as confiscacións, decide fuxir da illa en pequenos grupos de xeito gradual. Uns poucos lográrono.

No medio deste proceso, un feito anecdótico precipitou unha nova vaga inquisitorial. Rafel Cortès, alcumado Cap loco (Cabeza tola), casara en segundas nupcias cunha muller de apelido converso, Miró, pero de relixión católica. Os seus familiares non o felicitaron pola voda e acusábano de malmesturado. Por rancor denunciou a algúns dos seus correlixionarios ante a Inquisición de manter a fe prohibida. Sospeitando que houbera unha delación xeral acordouse unha fuxida en masa. O 7 de marzo de 1688 un gran grupo de conversos embarcouse clandestinamente nun barco inglés con rumbo a Ámsterdan, pero un súpeto temporal impediu a saída e de madrugada volveron ás súas casas. A Inquisición foi advertida e todos foron detidos.

Os procesos prolongáronse durante tres anos, cun estrito réxime de illamento que evitou calquera componenda, cousa que, xunto cunha percepción de derrota relixiosa pola imposibilidade de fuxir, debilitou a cohesión do grupo. O ano 1691 a Inquisición, en catro autos de fe, condenou a oitenta e oito persoas; destas, 45 foron relaxadas, 5 queimadas en estatua, 3 os seus ósos e 37 efectivamente asasinadas. Destas últimas, tres (Rafel Valls e os irmáns Rafel Benet e Caterina Tarongí) queimados vivos. Presenciárono trinta mil persoas.

As condenas ditadas pola Inquisición comportaban outras penas que se debían manter durante polo menos dúas xeracións: os familiares directos dos condenados, así como os seus fillos e netos, non podían ocupar cargos públicos, ordenarse sacerdotes, levar xoias ou montar a cabalo. Estas dúas últimas penas non parece que se levasen a cabo, pero as outras seguiron vixentes pola forza do costume, alén das dúas xeracións estipuladas.

Os últimos procesos

Aínda aberto o capítulo procesual, a Inquisición iniciou -aínda que despois suspendeu- algúns procedementos contra persoas denunciadas polos acusados dos actos de fe de 1691. A maioría eran defuntos; unicamente realizouse un auto de fe en 1695 contra 11 defuntos e unha muller viva que foi reconciliada. Tamén no século XVIII a Inquisición levou a cabo dous procesos individuais: en 1718 Rafel Pinya autoinculpouse espontaneamente e foi reconciliado e en 1720 Gabriel Cortès, alcumado Morrofés, fuxitivo en Alexandría e convertido formalmente ao xudaísmo, foi relaxado e queimado en estatua, sendo o derradeiro condenado a morte pola Inquisición mallorquina.

Non hai dúbida de que estes últimos son casos anecdóticos; cos procesos de 1691 a percepción de derrota relixiosa e o medo xeneralizado fixo imposible o soporte da fe ancestral e cumpríronse os obxectivos inquisitoriais: confiscación dos bens, sobre todo nos procesos de 1678; escarmentar aos herexes, algo que se prolongou ata o século XX; e someter os conversos ao cristianismo. É a partir daqueles feitos cando se pode empezar a falar, no seu sentido moderno, dos xuetas.

Propaganda antixueta

La Fe Triunfante

Primeira edición de La Fe Triunfante de Francisco Garau (1691).

O mesmo ano dos autos de fe de 1691, Francesc Garau, xesuíta, teólogo e activo participante nos procesos inquisitoriais, publicou La Fee Triunfante en quatro autos celebrados en Mallorca por el Santo Oficio de la Inquisición en qué an salido ochenta i ocho reos, i de treinta, i siete relaiados solo uvo tres pertinaces. Deixando de lado a súa importancia como fonte documental e histórica, a intención do libro era perpetuar o recordo e a infamia dos conversos e contribuíu notablemente a sentar as bases ideolóxicas da segregación dos xuetas e a perpetuala. Foi reeditado en 1755, usado no argumentario para intentar limitar os dereitos civís dos xuetas e serviu de base ao libelo de 1857 La Sinagoga Balear o historia de los judíos mallorquines. No século XX fixéronse abundantes reedicións, aínda que con intención contraria á do seu autor.

Sambenitos

Portada da Relación de Sanbenitos...de Palma... 1755.

A gramalleta ou sambenito era un hábito penitencial con que eran obrigados a vestir os condenados pola Inquisición. As súas características decorativas informaban dos delitos cometidos e da pena imposta. Unha vez finalizados os autos de fe pintábase un cadro co condenado portando o sambenito e indicando o nome do seu posuidor. No caso de Mallorca, expoñíanse publicamente no claustro de San Domingos para perpetuar o recordo exemplificador da sentenza.

A causa da súa deterioración, a Inquisición ordenou varias veces, dende o século XVII, a súa renovación. A cuestión resultaba conflitiva pola presenza dun gran número de apelidos, algúns dos cales coincidían con algúns da nobreza. Finalmente en 1755 cumpriuse a orde, non obstante só se impuxo a renovación das posteriores a 1645 e polo tanto, os apelidos implicados en prácticas xudaicas limitábanse aos estritamente xuetas, deixando de reproducir os de máis dun milleiro de penitenciados e dous centos de apelidos de condenados por criptoxudaísmo. Esta redución da representación pública dos penitenciados, facilitou en boa medida a adhesión do conxunto da sociedade mallorquina á ideoloxía discriminatoria, en tanto que o grupo de descendentes de conversos quedou perfectamente, e falsamente, definido e illado.

O mesmo ano 1755 en que foi reeditada La Fe Triunfante, publicouse Relación de los sanbenitos que se han puesto, y renovado este año de 1755, en el Claustro del Real Convento de Santo Domingo, de esta Ciudad de Palma, por el Santo Oficio de la Inquisición del Reyno de Mallorca, de reos relaxados, y reconciliados publicamente por el mismo tribunal desde el año de 1645, para insistir na necesidade de non esquecer, a pesar da oposición activa dos afectados. Os sambenitos quedaron expostos ata 1820, ano no cal un grupo deles asaltou San Domingos e os queimou.

A comunidade

A actitude da Inquisición, que nun principio quería forzar a desaparición dos xudeus mediante a súa integración forzosa na comunidade cristiá, provocou un efecto paradoxal, e case sen paralelo. Perpetuando a memoria da parte máis recente dos condenados e, por extensión, a de todos os portadores das liñaxes infamantes, aínda que non fosen parentes ou fosen sinceros cristiáns, xerou unha comunidade que, aínda que xa non tivese elementos relixiosos xudaicos, conservou unha estruturación grupal moi próxima ás do resto de comunidades xudías da diáspora: o seu papel no sistema económico, a forte cohesión de grupo, a endogamia interna, o modelo de cooperación e interdependencia, a conciencia de xudeidade e a hostilidade social exterior son elementos que, en diferentes graos, os fixeron ser percibidos como aínda xudeus, ou con máis precisión como xudeus católicos, e subministraron as bases organizativas do grupo despois da conmoción inquisitorial.

No contexto mallorquino dos séculos XVII ao XIX, a solución comunitaria era coherente cunha estrutura social moito máis ríxida que a dos séculos anteriores, na cal tamén nobres, mercadores, artesáns, xornaleiros ou campesiños conformaban unidades endogámicas pouco permeables entre si, que igualmente persistiu ata tempos relativamente recentes, a pesar de non ser portadoras dun estigma social.

Pero a comunidade que xorde despois dos procesos inquisitoriais, ademais dos cambios na orientación relixiosa, tamén modifica aspectos substanciais da estruturación anterior, e unha vez recuperado o protagonismo económico que tiveran anteriormente, inicia un proceso intenso e constante de loita activa pola igualdade de dereitos que marca os contornos máis definidos da súa historia. Neste ámbito, e en distintos momentos históricos, xorden personaxes singulares que salientan pola súa loita en favor da igualdade de dereitos: es sastre xueta (o xastre xueta) Rafel Cortès Fuster, o comerciante Bartomeu Valentí Forteza, alcumado Moixina, o sacerdote Josep Tarongí Cortès ou os intelectuais Miquel Forteza i Pinya e Gabriel Cortès Cortès. Pola contra, a sociedade circundante, especialmente as institucións civís e relixiosas, armáronse dun corpus doutrinal de resistencia á igualdade, a partir de La fe triunfante, que se desenvolve no século XVIII e perdurou ata o XX.

O século XVIII

A guerra de sucesión (1706-1715)

Artigo principal: Guerra de sucesión española .

Como no resto da sociedade insular, entre eles houbo austriacistas e borbónicos. Para unha parte, a dinastía francesa era percibida como un elemento de modernización en materia relixiosa e social, esperándose dela unha actitude moi distinta á represión e discriminación que se sufrira ao longo da dinastía dos Austrias e especialmente co derradeiro Carlos.

Un pequeno núcleo de xuetas, comandado por Gaspar Pinya, importador e negociante de roupas e provedor da nobreza botifler, participou de xeito moi activo en favor da causa filipista. En 1711, descuberta unha conspiración financiada por eles, sufriron prisión e embargo dos seus bens, aínda que, ao rematar o conflito, serían recompensados co privilexio de levar espada ou con oficios públicos non remunerados, que non afectou ao resto da comunidade.

Os conflitos relixiosos

Ata os procesos inquisitoriais fora habitual a existencia de relixiosos do Segell, mesmo algúns estaban emparentados cos xudaizantes, pero a partir dos autos de fe volveuse máis difícil acceder aos ministerios relixiosos, que precisaban de autorización episcopal. A saída máis sinxela pasaba por profesar ordes monacais no exterior, que non requirían de licenza aínda que non podían residir na illa, ou ben acceder a ordes menores á espera dun bispo tolerante que lles quixese autorizar as maiores. Ambas estratexias provocaron graves conflitos.

Documéntanse expulsións por orde real de frades xuetas, ordenados en Francia e Xénova e retornados á illa, nos anos 1739, 1748 e 1763. con respecto ao sacerdocio, o Capítulo da Catedral meteu presión reiteradamente aos bispos para impedir ordenacións ou licenzas para permitilas noutros bispados; chegouse a dar o caso dun beneficiado que esperou 30 anos para obter o grao sacerdotal.

Conflitos gremiais

Posto que durante o século XVII fóranse implantando os estatutos de limpeza de sangue en diferentes gremios, aínda que hai indicios de que en boa parte tiveron unha aplicación laxa ata os procesos inquisitoriales, a partir dos cales se xeneralizan. Así, en 1689, os sedeiros sepáranse en dous, os da Call e o resto; e impiden o ingreso dos conversos: tintureiros (1691); panadeiros (1695); cirurxiáns e barbeiros (1699); xastres (1701); esparteiros (1702); carpinteiros (1705); escribáns e procuradores (1705); e pintores e escultores (1706). Aínda en 1757, os cordeiros divídense en dous como antes fixeran os sedeiros. Por todo iso, finalmente remataron constrinxidos nos seus gremios tradicionais: sedeiros, merceiros, prateiros, tendeiros e quincalleiros, que non tiñan normas de exclusión, pero que acabaron sendo case exclusivos. Iso levou a diferentes conflitos en relación a profesionais que xa exercían con anterioridade a estas disposicións, sendo o máis coñecido o caso da saga de xastres Cortès que preitearon durante 30 anos e tres xeracións co fin de poder exercer a súa profesión. A estadía en Madrid de Rafel Cortès, alcumado es xastre xueta (o xastre xueta), para defenderse neste preito, foi o causante das xestións que culminaron nas pragmáticas de Carlos III.

Reedición de La Fe Triunfante (1755)

Portada da segunda edición de La Fee triunfante... 1755.

O citado xastre Rafel Cortès Fuster, Tomàs Forteza e Jeroni Cortès, alcumado Geperut, entre outros, intentaron evitar a reedición de La Fe Triunfante en 1755, mediante unha protesta na Audiencia de Mallorca, que acordou paralizar a distribución. Finalmente a intervención do Inquisidor permitiu retomar, ao seu cargo, a venda.

Deputados da Call (1773-1788)

Alegación en defensa dos dereitos dos xuetas ante a corte de Carlos III.

En 1773 designaron un grupo de seis deputados, coñecidos popularmente co nome de perruques (perrucas) pola luxosa gornición que levaban nas súas xestións dirixidas ante o Rei Carlos III reclamando a plena igualdade social e xurídica co resto de mallorquinos. Desde a Corte acordouse realizar consultas ás institucións mallorquinas, as cales se opuxeron de xeito frontal e decidido ás pretensións dos descendentes dos conversos. Todo levou a un proceso longo e custoso, no cal as partes puxeron sobre a mesa os seus argumentos de xeito apaixonado. Os documentos elaborados dan fe de ata que punto a discriminación era un feito con profundas raíces ideolóxicas e da perseveranza nas súas esixencias de igualdade.

En outubro de 1782 o fiscal da Real Audiencia de Mallorca, a pesar de saber que o resultado das deliberacións fora favorable aos xuetas, elevou un memorial, acompañado de argumentacións de alto contido racista, no que se propoñía a suspensión do acordo e o desterro dos xuetas a Menorca e a Cabrera, onde serían confinados con fortes restricións da súa liberdade.

Primeira das tres reais cédulas ditadas por Carlos III (1782)

Finalmente o rei inclinouse timidamente en favor dos xuetas e o 29 de novembro de 1782 asinouse a Real Cédula que decretaba a liberdade de movementos e residencia, a eliminación de calquera elemento arquitectónico distintivo do barrio do Segell, e a prohibición de insultos, maltratos e o uso de expresións denigrantes. Tamén, pero de xeito reservado, o monarca mostrábase favorable a concederlles plena liberdade profesional e participación na mariña e o exército, pero ordenou que estas disposicións non se fixesen efectivas ata que, pasado un tempo, se calmasen os ánimos.

Aínda non medio ano despois, os deputados volveron insistir solicitando acceso a calquera ocupación, informando que os insultos e a discriminación non cesaran e protestando da exhibición dos sambenitos no claustro de San Domingos. O rei designou unha xunta para estudar o problema, a cal propuxo: a retirada dos sambenitos, a prohibición de La Fe Triunfante o esparexemento no conxunto da cidade, se fose necesario á forza, dos xuetas, a eliminación de calquera mecanismo formal de axuda mutua entre eles, o acceso sen restricións a todos os graos eclesiásticos, universitarios e militares, a abolición dos gremios e a supresión dos estatutos de limpeza de sangue, e se iso non fose posible limitalos a cen anos (estas dúas últimas disposicións propoñen que sexan aplicadas a todo o reino).

De novo abriuse un período de consultas e un novo proceso, que xerou en outubro de 1785 unha segunda Real Cédula. Esta nin se aproximaba á proposta da xunta, e limitouse a declaralos aptos para o exército e a función pública. Finalmente en 1788 unha última disposición establece a plena igualdade no exercicio de calquera oficio, pero sen ningunha referencia a graos universitarios nin eclesiásticos. Tamén ese mesmo ano dende a Corte e a Inquisición Xeral se fixeron xestións para retirar os sambenitos do claustro, pero sen éxito.

Probablemente o efecto máis palpable das Reais Cédulas foi o lento desartellamento da rúa. Consolidáronse (xa había algúns) pequenos núcleos na maioría de localidades e, timidamente, algúns establecéronse noutras rúas e parroquias. Mantivéronse as actitudes de discriminación social, a endogamia matrimonial e a práctica dos oficios tradicionais, pero sobre todo a segregación foi aberta e declarada nos ámbitos das honras, a educación e da relixión, bastións non tocados pola normativa carolina.

Século XIX

Finais do Antigo Réxime (1808-1868)

Mallorca non foi ocupada durante a invasión napoleónica, a diferenza de Cádiz, de predominio liberal, establecéronse principalmente os refuxiados de ideoloxía máis intransixente e favorable ao Antigo Réxime; é neste contexto que en 1808 un grupo de 300 soldados mobilizados para ir á fronte, acúsanos de ser os causantes e asaltan o Segell.

En 1812, a Constitución de Cádiz, vixente ata o 1814, suprime a Inquisición e establece a plena, e tan anceiada, igualdade civil, cousa que fixo que os xuetas máis activos se adherisen á causa liberal. En 1820, novamente instaurada a Constitución, un grupo de xuetas asaltou a sede da Inquisición e o Convento de San Domingos e queimou os arquivos e os sambenitos. Á súa vez ao abolirse novamente, en 1823 vólvese asaltar o barrio e saquear os comercios. Estes episodios serían frecuentes na época, tamén nas vilas, onde se documentan disturbios en Felanitx, Llucmajor, Pollença, Sóller, Campos etc. No ámbito relixioso foi significativo un feito sucedido en 1810: o sacerdote Josep Aguiló alcumado capellà Mosca, despois de infrutuosos intentos, conseguiu predicar na igrexa de San Filipe Neri; o episodio finalizou, días despois, co asalto á igrexa e co púlpito purificado nunha fogueira.

Portada interior de La Sinagoga Balear.

Coincidindo cos períodos progresistas, crearon sociedades recreativas e de socorros mutuos e entraron nas institucións da man dos partidos liberais. O primeiro, no ano 1836, foi Onofre Cortès que foi designado concelleiro do Concello de Palma. Por primeira vez dende o século XVI un xueta ocupaba cargos institucionais dun nivel equiparable. A partir dese momento será habitual a súa presenza na casa do concello e a Deputación Provincial.

Entre 1850 e 1854 desenvolveuse un longo procedemento penal por aldraxes, coñecido co nome de Preito de Cartaxena, a causa de que dous mozos xuetas acomodados foron expulsados do baile de entroido do Casino Balear pola súa orixe e que finalizou coa condena penal do presidente da sociedade. En 1857 publicouse La sinagoga balear o historia de los judíos de Mallorca asinada por Juan de la Puerta Vizcaíno, que en boa parte reproduce La Fe triunfante e que un ano máis tarde sería replicada coa obra Un milagro y una mentira. Vindicación de los mallorquines cristianos de estirpe hebrea, de Tomàs Bertran i Soler.

Finais de século (1869-1900)

Aínda que a dualidade ideolóxica no interior desta comunidade se rastrexa dende antes dos procesos inquisitoriais, é neste contexto de alternancias virulentas cando se pon de manifesto: un grupo, seguramente minoritario pero influente, era declaradamente liberal (máis tarde republicano) e moderadamente anticlerical, manifestándose belixerante na loita pola liquidación de calquera rastro de discriminación; e outro, quizais maioritario pero case imperceptible no rastro histórico, era ideoloxicamente conservador, fervorosamente relixioso e mostrábase partidario de pasar desapercibido. No fondo ambas as dúas estratexias pretendían o mesmo: a desaparición do problema xueta, uns evidenciando a inxustiza e os outros mimetizarse na sociedade circundante.

Retrato de Josep Tarongí Cortès, (1847-1890).

En canto puideron, algunhas familias acomodadas deron aos seus fillos unha elevada formación intelectual e xogaron un importante papel nos movementos artísticos da época. En particular hai que salientar o papel primordial que tiveron na Renaixença catalá, na defensa da lingua e na recuperación dos Xogos Florais. O precedente foi Tomàs Aguiló i Cortès, ao principio do XIX, e os continuadores máis destacados, entre outros Tomàs Aguiló i Forteza, Marian Aguiló i Fuster, Tomàs Forteza i Cortès, Ramón Picó i Campamar etc.

É de salientar a figura de Josep Tarongí Cortès, sacerdote e escritor, que cursou estudos relixiosos con dificultades e que se tivo que ordenar, licenciar e obter unha coenxía fóra de Mallorca a causa da súa orixe. Protagonizou a maior polémica sobre a cuestión xueta do século XIX, ao serlle prohibido predicar na igrexa de Sant Miquel en 1876, feito polo cal iniciou un debate co tamén eclesiástico Miquel Maura, irmán do político Antonio Maura, no que participaron moitos outros autores e que tivo unha gran transcendencia dentro e fóra da illa.

Século XX

Ata a II guerra mundial (1900-1945)

Durante o primeiro terzo do século xx producíronse significativos cambios en Mallorca que comezaron romper a inercia social dos últimos séculos: Palma iniciou a súa expansión fóra das murallas e con ela atraeu novos residentes (españois ou estranxeiros) para os cales a condición de xueta non significaba nada. Tamén, a economía evolucionou cara a modelos menos tradicionais, empezando a alterarse a adscrición profesional por razón de nacemento.

Neste contexto, entre xaneiro e outubro de 1923, o urbanista e político xueta Guillem Forteza Pinya foi alcalde de Palma. Tamén, entre 1927-30, durante a ditadura de Primo de Rivera, seríao Joan Aguiló Valentí, alcumado Cera e Rafel Ignasi Cortès Aguiló, alcumado Bet.

O breve período da Segunda República tamén tivo a súa importancia debido ao laicismo oficial e ao feito de que boa parte dos xuetas simpatizasen co novo modelo de Estado, do mesmo xeito que anteriormente o fixeran coas ideas ilustradas e liberais. Durante a época republicana, por primeira vez, oficiou un sacerdote xueta o sermón na Catedral mallorquina, feito que tivo grande importancia simbólica.

Finalizado o período republicano, moitos foron vítimas da represión franquista, pero tamén outros moitos deron apoio á rebelión militar; aínda que parece que ao principio da guerra civil e máis tarde cara aos anos 40, a instancia da Falanxe e do goberno da Alemaña nazi, fixéronse listas e enquisas para un eventual control dos xuetas aos cales se consideraba vencellados cos xudeus europeos e para preparar a súa eventual deportación a campos de exterminio. Atribúese ao Bispo Miralles a encomenda dun informe que incrementou o número de afectados ata unha cantidade inasumible, coa fin de evitar as actuacións.

Desde a posguerra europea ata hoxe (1945-?)

O prexuízo anti-xueta empezou desaparecer irreversiblemente coa implantación dun modelo económico baseado na explotación industrial do turismo a partir dos anos 50, causante de grandes cambios demográficos e do crecemento urbano que alterou definitivamente a estrutura social tradicional e o modelo de implantación grupal no territorio, cousa que fixo evolucionar o grupo de "comunidade estruturada" a "categoría social consciente" das súas orixes, que se manifesta con múltiples aspectos, os máis significativos dos cales é a progresiva desaparición dos matrimonios endogámicos; en Palma dun 85% en 1900 a un 20% en 1965, e na actualidade practicamente inexistentes.

Pero aínda no ano 1966, a publicación do ensaio histórico Els descendents dels jueus conversos de Mallorca. Quatre paraules de la veritat (Os descendentes dos Xudeus Conversos de Mallorca. Catro palabras da verdade), de Miquel Forteza i Pinya, irmán do alcalde Guillem, provocou a última gran polémica popular sobre a cuestión xueta. Nel difundíronse os achados de Baruch Braunstein no Arquivo Histórico Nacional de Madrid, publicados nos Estados Unidos no ano 1936, que demostraban que en Mallorca as condenas a xudaizantes afectaran a máis de 200 apelidos mallorquinos. Neste momento pódese situar simbolicamente o feito de arrombar ao ámbito privado as actitudes discriminatorias, desaparecendo, practicamente as súas expresións públicas. Tamén a publicación de Forteza deu inicio a unha exitosa liña editorial na propia illa, continuada actualmente, que xerou ducias de libros que tratan o tema dende distintas perspectivas e que converteu a cuestión xueta nun dos temas máis estudados pola historiografía mallorquina.

A liberdade de culto privado establecida polas leis do final do franquismo posibilitou certo contacto co xudaísmo e propiciou nos anos 60 certos movementos de aproximación que non se concretaron alén do caso de Nicolau Aguiló, que en 1977 emigrou a Israel e volveu ao xudaísmo co nome de Nissan ben Avraham obtendo posteriormente o título de rabino. En todo caso, o xudaísmo e os xuetas tiveron unha relación de certa ambivalencia polo feito de tratarse de xudeus de tradición cristiá, feito non contemplado polas autoridades políticas e relixiosas de Israel, que parecen dar importancia ao feito de ser de tradición cristiá mentres que para os xuetas interesados nalgunha forma de aproximación, a súa existencia diferenciada só se explica polo feito de ser xudeus. Quizais esta dualidade explica a existencia dun culto sincrético xudeocristián denominado cristianismo xueta, por outra banda moi minoritario, predicado por Cayetano Martí Valls.

Un feito importante, coa chegada da democracia, foi a elección en 1979 de Ramón Aguiló, alcalde socialista de Palma ata 1991. A súa elección por votación popular pódese considerar a principal evidencia do declive da discriminación, ratificada por algún outro caso como o de Francesc Aguiló i Pons, alcalde nacionalista de esquerdas de Campanet dende 1987 a 2007.

Todo iso, non obstante, non implica a eliminación completa de condutas de rexeitamento, como indica unha enquisa realizada entre os mallorquinos pola Universidade das Illas Baleares en 2001, na que un 30% afirmou que non casaría nunca cun/unha xueta e un 5% declarou que non desexa nin ter amigos xuetas, cifras que, a pesar de ser elevadas quedan matizadas pola maior idade dos que se posicionan en favor da discriminación.

Nos últimos anos creouse a asociación ARCA-Llegat Jueu, o grupo de investigación Memòria del Carrer, o Instituto Rafel Valls, de carácter relixioso, a revista Segell e a cidade de Palma integrouse na Rede de Xuderías. Todo iso implica empezar a pasar dunha actitude de agochamento á expresión dunha realidade plural que se manifesta con naturalidade.

Cuestión na creación literaria

Desde principios do século XIX estiveron moi presentes na creación literaria nas Illas Baleares, pero a cuestión xueta por si mesma tamén foi tema literario alén dos límites insulares. Probablemente onde máis se tratou foi na poesía popular, e cun ton especialmente agre, pero non existe unha recompilación sistemática da parte que se conservou, aínda que na bibliografía especializada se encontran mostras dispersas.

Tamén existe unha abondosa obra publicada en que o tema xueta ten un importante protagonismo, algunha delas de alto valor literario como Mort de dama ou Dins el darrer blau.

Relación de obras literarias

Incluíronse tamén as referidas ao xudaísmo mallorquino:

Verso

• Autos de fe celebrats per la Inquisició de Mallorca en els darrers anys del segle XVII, OLIVER GASÀ, Bartomeu, ca. 1691.
• L'adeu del Jueu, PICÓ i CAMPAMAR, Ramon, 1867.
• La filla de l'argenter, PICÓ i CAMPAMAR, Ramon, 1872.
• A S. M. el Rey, TARONGÍ CORTÈS, Josep, 1877.
• Der Chueta, LEVIN, D., 1884
• Lo fogó dels juheus, PONS i GALLARZA, Josep Lluís, 1892.
• El xueta (canción), D'EFAK, Guillem, 196?.
• Càbales del Call (poemario), FIOL, Bartomeu, 2005.

Novela e narración

• Jorge Aguiló o Misterios de Palma, INFANTE, Eduardo, 1866.
• Los muertos mandan, BLASCO IBÁÑEZ, Vicente, 1909.
• La mayorquine, GAUBERT, Ernest, 1914.
• Por el amor al dolor. Una chuetada, MONASTERIO, Antonia de, 1924.
• Mort de dama, VILLALONGA PONS, Llorenç, 1931.
• La custodia AGUILÓ AGUILÓ, Marià, 1956.
• Els emparedats, MOYÀ i GILABERT DE LA PORTELLA, Llorenç, 1958.
• Primera memoria, MATUTE, Ana María, 1960.
• El chueta, FERRA i MARTORELL, Miquel, 1984.
• Contes del Call, FERRA i MARTORELL, Miquel, 1984.
• Carrer de l'Argenteria, 36, SERRA i BAUÇA, Antoni, 1988.
• La por, ben AVRAHAM, Nissan, 1992.
• Dins el darrer blau, RIERA, Carme, 1994.
• La casa del pare, SEGURA AGUILÓ, Miquel, 1995.
• L’atlas furtiu, BOSCH, Alfred, 1998.
• Cap al cel obert, RIERA, Carmé, 2000.
• Josep J. Xueta, POMAR, Jaume, 2001.
• El darrer chueta de Mallorca, AGUILÓ, Tano, 2002.
• Le maître des boussoles, REY, Pascale, 2004.
• La aguja de luz, TURRENT, Isabel, 2006.
• Els crepuscles més pàl·lids, LÓPEZ CRESPÍ, Miquel, 2009.

Teatro

• Entremès d'un fadrí gran pissaverde, anónimo, século XVIII
• La cua del chueta, UBACH i VINYETA, Francesc d'Assis, 1881.
• Dilluns de festa major, MAYOL MORAGUES, Martí, 1955.
• El fogó dels jueus, MOYÀ i GILABERT DE LA PORTELLA, Llorenç, 1962.
• Els comparses, CORTÈS CORTÈS, Gabriel, 1963.
• A l'ombra de la Seu, VILLALONGA PONS, Llorenç, 1966.

Libros de viaxes e memorias

• Voyage dans les lles Baleares et Pithiuses, GRASSET DE SAINT-SAEVEUR, André, 1800-05.
• Notas y observaciones hechas en mi viaje y permanencia en Mallorca, DE CABANYES Y BALLESTER, Jose Antonio, 1837.
• Un hiver a Majorque, SAND, George, 1839.
• Viaje a la isla de Mallorca en el estio de 1845, CORTADA, Juan, 1845.
• L'illa de la calma, RUSIÑOL, Santiago, 1919.
• Del meu temps, FORTEZA i PINYA, Miquel, 1926-1962.
• Babels i Babilònics, FUSTER i ORTELLS, Joan.
• Diari 1957-58, FUSTER i ORTELLS, Joan
• A dead branch on the tree of Israel, GRAVES, Robert, 1957.
• Memòria chueta, SEGURA AGUILÓ, Miquel. 1994.
• La nissaga d'un chueta, CORTÈS, Llorenç. 1995.
• Històries del Carrer, FORTEZA, Conxa. 2006.
• Raíces chuetas, alas judías. SEGURA AGUILÓ, Miquel. 2007.

Véxase tamén

Bibliografía

• Anónimo (1946). La Inquisición de Mallorca. Reconciliados y Relajados, 1488-1691 (Perdigó ed.). Barcelona. 
• Anónimo; Muntaner, Lleonard (introducción) (1993). Relación de los Sanbenitos: 1755 (Miquel Font, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 978-84-7967-018-4. 
• Anónimo; Pérez, Lorenzo (transcripción, introducción y notas) (1974). Anales judaicos de Mallorca (Luís Ripoll, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-400-7581-2. 
• ben-Avraham, Nissan (1992). Miquel Font, ed. Els anussim. El problema dels xuetons segons la legislació rabínica. Palma (Mallorca). ISBN 84-7967-009-6. 
• Bibiloni Amengual, Andreu (1995). El comerç exterior de Mallorca. Homes mercats i productes d'intercanvi (1650-1720) (El Tall ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-87685-49-8. 
• Braustein, Bàruc; Massot i Muntaner, Josep (prólogo) (1976). Els xuetes de Mallorca (Curial ed.). Barcelona. ISBN 84-7256-078-3. 
• Colom Palmer, Mateu (1992). La Inquisició a Mallorca (1488-1578) (Curial ed.). Barcelona. ISBN 84-7256-993-4. 
• Cortès Cortès, Gabriel; Serra, Antoni (estudio preliminar) (1985). Historia de los judios mallorquines y de sus descendientes cristianos (Miquel Font, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-86366-05-4. 
• Cortès Cortès, Gabriel; Piña Homs, Roman (2000). Les cartes romanes de Mossen Pinya (UIB ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-7632-588-6. 
• Cortès, Llorenç (1995). La nissaga d'un xueta (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-88946-14-7. 
• Font Poquet, Miquel S. (2007). La fe vençuda. Jueus, conversos i xuetes a Mallorca (Miquel Font, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 978-84-7967-119-8. 
• Forteza Pinya, Miquel (1972, Lu. PM. 742-1972). Els descendents dels jueus conversos de Mallorca. Quatre mots de la veritat (Edición Mojado ed.). Palma (Mallorca). 
• Garau, Francisco; Pérez, Llorenç (prólogo); Muntaner, Lleonard (versión y estudio preliminar) (1984). La fe triunfante (Imagen/70 ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-86366-00-3. 
• Laub, Juan y Eva; Lisón Tolosana, Carmelo (prólogo) (1987). El mito triunfante: estudio antropológico-social de los chuetas mallorquines (Miquel Font, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-86366-28-3. 
• Moore, Kenneth (1987). Los de la calle. Un estudio sobre los chuetas (Siglo XXI de España editores, S.A. ed.). Madrid. ISBN 84-323-0602-9. 
• Pérez Martínez, Lorenzo (edición); Riera i Monserrat, Francesc (Introducción) (1983). Reivindicación de los judíos Mallorquines (Fontes Rerum Balearium ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-398-0247-1. 
• Picazo Muntaner, Antoni (2006). Els xuetes de Mallorca: grups de poder i critojudaisme al segle XVII. Sobre jueus i conversos de les Balears (El Tall ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-96019-34-9. 
• Piña Homs, Roman (2006). El plet de Cartagena (1850-1855): Discriminacions de sang i dues burgesies en lluita a la Mallorca del XIX (Miquel Font, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-7967-113-0. 
• Planas Ferrer, Rosa; Pons, Damià (pròleg) (2003). Els malnoms dels xuetes de Mallorca (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-95360-83-7. 
• Pons Pons, Jerònia (1996). Companyies i mercat assegurador a Mallorca (1650-1715). Palma (Mallorca). ISBN 84-87685-51-X. 
• Porcel, Baltasar (2002). Los chuetas mallorquines. Quince siglos de racismo (Península ed.). Barcelona. ISBN 978-84-297-5059-1. 
• Porqueres i Gené, Enric; Riera i Montserrat, Francesc (tradución) (2001). L'endogàmia dels xuetes de Mallorca. Identitat i matrimoni en una comunitat de conversos (1435-1750) (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-95360-18-7. 
• Porqueres i Gené, Enric; Riera i Montserrat, Francesc (2004). Xuetes, nobles i capellans (segles XVII-XVIII) (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-96242-12-9. 
• Quadrado, José Maria (2008). LLa judería en Mallorca en 1391 (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 978-84-92562-08-4. 
• Riera i Montserrat, Francesc; Melià i Pericàs, Josep (introducción) (1973). Les lluites antixuetes del segle XVIII (Edición Moll ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-273-0341-6. 
• Riera i Montserrat, Francesc (1993). Xuetes i antixuetes. Quatre històries desedificants (El Tall ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-87685-32-3. 
• Riera i Montserrat, Francesc; Porqueres i Gené, Enric (prólogo) (1996). La causa xueta a la cort de Carles III (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-88946-24-4. 
• Riera i Montserrat, Francesc (2003). Els xuetes des de la intolerancia a la llibertat (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-95360-93-4. 
• Sand, George (2004). Un invierno en Mallorca (Edicions Cort ed.). Palma (Mallorca). ISBN 978-84-7535-417-0. 
• Selke, Angela (1972, D.L. M. 240-1972). Los chuetas y la Inquisición. Vida y muerte en el ghetto de Mallorca (Taurus ediciones S.A. ed.). Madrid. 
• Tarongí Cortès, José (1984). Algo sobre el estado religioso y social de la isla de Mallorca (Miquel Font, editor ed.). Palma (Mallorca). ISBN 84-86366-04-6. 
• Segell. Revista de Historia y cultura judía núms. 1, 2, 3 (Lleonard Muntaner, editor ed.). Palma (Mallorca). 2005-2006, ISSN 1696-6503. 

Ligazóns externas

• Memoria del carrer (en catalán)
• ARCA-Llegat Jueu Arquivado 30 de outubro de 2018 en Wayback Machine.
• Red de Xuderias de España