Terrorismo

O terrorismo é unha sucesión de actos de violencia que se caracteriza por inducir terror na poboación civil de forma premeditada. Dentro dos comportamentos forzados pola ameaza do terrorismo en devandita poboación civil inclúense a aceptación de condicións de moi diversa índole: políticas, económicas, lingüísticas, de soberanía, relixiosas etc. Cando este tipo de estratexias é utilizado por gobernos oficialmente constituídos, denomínase terrorismo de Estado.

A aplicación do termo terrorismo a un acto, persoa ou organización, adoita variar considerabelmente en razón da maior ou menor adhesión que se teña pola causa que o inspira, e foi reiteradamente utilizado polos gobernos ditatoriais para cualificar os actos fundados no dereito á resistencia co fin de xustificar a utilización de métodos de represión ilexítimos.

Definición

O Código Penal Español de 1995 no artigo 571, onde tipifica o delito de terrorismo, define terrorista como:

«Os que pertencendo, actuando ao servizo ou colaborando con bandas armadas, organizacións ou grupos cuxa finalidade sexa a de subverter a orde constitucional ou alterar gravemente a paz pública, cometan os delitos de estragos ou de incendios tipificados nos Artigos 346 e 351, respectivamente, serán castigados coa pena de prisión de quince a vinte anos, sen prexuízo da pena que lles corresponda se se producise lesión para a vida, integridade física ou saúde das persoas.»

O Código Penal Arxentino establece no seu artigo 213 ter. sancionado en 2007 que só poderá considerarse autor do delito de terrorismo ao que:

«...tomar parte dunha asociación ilícita cuxo propósito sexa, mediante a comisión de delitos, aterrorizar á poboación ou obrigar a un goberno ou unha organización internacional, a realizar un acto ou absterse de facelo, sempre que ela reúne as seguintes características:

a) Ter un plan de acción destinado á propagación do odio étnico, relixioso ou político; b) Estar organizado en redes operativas internacionais;

c) Dispor de armas de guerra, explosivos, axentes químicos ou bacteriolóxicos, ou calquera outro medio idóneo para pór en perigo a vida ou a integridade dun número indeterminado de persoas.»

Os EUA desde 1983, con propósitos estatísticos e analíticos, utilizaron as seguintes definicións referentes ao terrorismo que se recollen no Título 22 do Código dos Estados Unidos, sección 2656f(d)

«Terrorismo: Violencia premeditada e con motivos políticos perpetrada contra obxectivos civís por grupos subnacionales ou axentes clandestinos, xeralmente coa intención de influenciar a un público determinado.»

Pola súa banda defínese terrorismo internacional de forma xenérica como o que:

«en primeiro lugar, ... practícase coa deliberada intención de afectar a estrutura e distribución do poder en rexións enteiras do planeta ou ata a escala mesma da sociedade mundial. En segundo termo, aquel cuxos actores individuais e colectivos estendan as súas actividades por un significativo número de países ou áreas xeopolíticas, en consonancia co alcance dos propósitos declarados»

Definición do termo realizada por elementos das ditaduras militares de Latinoamérica

Chile na súa Constitución, mantén un artigo onde establece sancións particulares contra o terrorismo ditadas durante o goberno de facto de Augusto Pinochet. Sinala o artigo 9º:

«Art. 9. O terrorismo, en calquera das súas formas, é por esencia contrario aos dereitos humanos. Unha lei de quórum cualificado determinará as condutas terroristas e a súa penalidade. Os responsábeis destes delitos quedarán inhabilitados polo prazo de quince anos para exercer funcións ou cargos públicos, sexan ou non de elección popular, ou de reitor ou director de establecemento de educación, ou para exercer neles funcións de ensino; para explotar un medio de comunicación social ou ser director ou administrador do mesmo, ou para desempeñar nel funcións relacionadas coa emisión ou difusión de opinións ou informacións; nin poderán ser dirixentes de organizacións políticas ou relacionadas coa educación ou de carácter veciñal, profesional, empresarial, sindical, estudantil ou gremial en xeral, durante devandito prazo. O anterior enténdese sen prexuízo doutras inhabilidades ou das que por maior tempo estableza a lei. Os delitos a que se refire o inciso anterior serán considerados sempre comúns e non políticos para todos os efectos legais e non procederá respecto deles o indulto particular, salvo para conmutar a pena de morte pola de presidio perpetuo.»

Na Arxentina, o por entón ditador Xeral Jorge Rafael Videla definía en 1978 os alcances do termo terrorismo ao declarar ao Times de Londres o seguinte:

Un terrorista non é soamente alguén cunha arma de fogo ou unha bomba, senón tamén alguén que difunde ideas contrarias á civilización occidental e cristiá.

Evolución do termo

Para acceder a unha maior comprensión da natureza do terrorismo, é conveniente unha análise máis detallada, da evolución no uso do termo.

A palabra "terror" provén do idioma latino terror ou terroris, sinónimo de Deimos. Na Roma Antiga, Marte, Deus da Guerra, tiña dous fillos: Phobos e Deimos (Medo e Terror).

Xa Maquiavelo recomendaba que para o Príncipe «é máis seguro ser temido que amado».

A palabra «terrorismo» (así como «terrorista» e «aterrorizar») apareceu por primeira vez en Francia durante a Revolución Francesa (1789-1799), cando o goberno xacobino encabezado por Robespierre executaba ou encarceraba aos opositores, sen respectar as garantías do debido proceso. O termo comezou a ser utilizado entón como propaganda contra o goberno revolucionario, polas súas accións na liña do terrorismo de Estado; o período mesmo foi coñecido como Reinado do Terror (1793-1794).

A expresión terrorismo (proveniente da palabra francesa do século XVIII terrorisme, "baixo o terror") significou entón o uso calculado de violencia ou a ameaza da mesma por parte do Estado contra a poboación civil, normalmente co propósito de obter algún fin político ou relixioso.

O terror, como arma política, foi retomado en Rusia na segunda metade do século XIX, entre algúns grupos opositores ao réxime tsarista. En 1862, o Piotr Zaichnevski redactou o manifesto titulado Novo Rusia proclamando:

estudamos a historia de Occidente e sacado as súas leccións: seremos máis consecuentes que os lastimosos revolucionarios franceses de 1848; pero saberemos ir máis lonxe que os grandes campións do terror de 1792. Non retrocederemos, ata se para derrubar a orde establecida fainos falta verter tres veces máis sangre que os xacobinos franceses...

No seu sentido actual, o termo foi acuñado extensivamente pola propaganda nazi para facer referencia aos movementos de Resistencia dos países ocupados polo exército alemán.

Un estudo de 2003 realizado polo exército estadounidense afirma que existen máis de 100 definicións de terrorismo.

Por todos estes factores, moitos especialistas consideran a palabra terrorismo un termo que no seu uso derivou nun concepto só propagandístico para descualificar ao inimigo máis que definir un situación de forma obxectiva.

Nacións Unidas

A pesar do recoñecemento da súa conveniencia, non foi nunca posíbel alcanzar un consenso sobre a definición de terrorismo, basicamente pola imposibilidade de conseguir unha definición rigorosa que non inclúa as accións terroristas dos estados. O primeiro intento de definición produciuse en 1937 en tempos aínda da Sociedade de Nacións:

«Calquera acto criminal dirixido contra un estado e encamiñado a ou calculado para crear un estado de terror nas mentes de persoas particulares, dun grupo de persoas ou do público en xeral.»

A resolución 51/210, «Medidas para eliminar o terrorismo internacional», adoptada na 88 Asemblea Plenaria, de 17 de decembro de 1996, proclama no punto I.2 que a Asemblea Xeral das Nacións Unidas:

«Reitera que os actos criminais encamiñados ou calculados para provocar un estado de terror no público xeral, un grupo de persoas ou persoas particulares para propósitos políticos son inxustificábeis en calquera circunstancia, calquera que sexan as consideracións políticas, filosóficas, ideolóxicas, raciais, étnicas, relixiosas ou de calquera outra natureza que poidan ser invocadas para xustificalos.»

Nun informe á ONU o especialista A.P. Schmid propuxo tomar como punto de partida o concepto de crime de guerra, considerando que se a súa definición esténdese ao tempo de paz alcánzase unha moi funcional definición dos actos de terrorismo como os «equivalentes en tempo de paz aos crimes de guerra».

Dentro da serie de definicións exploradas unha das máis recentes foi a formulada o 1 de decembro de 2004 incluída no Informe final do Grupo de expertos de Alto Nivel sobre as Ameazas, os Desafíos e os Cambios, nomeado polo Secretario Xeral de Nacións Unidas:

Calquera acto, ademais dos xa especificados nos convenios e convencións vixentes sobre determinados aspectos do terrorismo, os Convenios de Xenebra e a Resolución 1566 do Consello de Seguridade de Nacións Unidas (2004) destinado a causar a morte ou lesións corporais graves a un civil ou a un non combatente, cando o propósito de devandito acto, pola súa natureza ou contexto, sexa intimidar a unha poboación ou obrigar a un goberno ou a unha organización internacional a realizar unha acción ou absterse de facela.

Existe ademais o que se describiu como un consenso académico, un acordo entre os especialistas, que segundo a formulación de Schmid (1988) pódese expresar así:

«O terrorismo é un método produtor de ansiedade baseado na acción violenta repetida por parte dun individuo ou grupo (semi) clandestino ou por axentes do estado, por motivos idiosincráticos, criminais ou políticos, nos que — a diferenza do asasinato — os brancos directos da violencia non son os brancos principais. As vítimas humanas inmediatas da violencia son xeralmente elixidas ao azar (brancos de oportunidade) dunha poboación branco, e son usadas como xeradoras dunha mensaxe. Os procesos de comunicación baseados na ameaza — e na violencia — entre o terrorista (a organización terrorista), as vítimas postas en perigo e os brancos principais son usados para manipular ás audiencias branco, converténdoas en branco de terror, branco de demandas ou branco de atención, segundo que se busque primariamente a súa intimidación, a súa coerción ou a propaganda.»

As institucións internacionais logo do 11-S

Os atentados do 11-S supuxeron un cambio nas políticas das democracias fronte ao terrorismo

O día despois dos atentados do 11 de setembro de 2001, o Consello de Seguridade da ONU aprobaba unha resolución na que, ademais de condenalos inequivocamente, exhortaba á comunidade internacional a redobrar os seus esforzos por previr e reprimir os actos de terrorismo cumprindo plenamente os convenios internacionais.

O 21 de setembro de 2001 era o Consello de Europa quen aprobaba as "Conclusións e plan de acción do Consello Europeo extraordinario de 21 de setembro de 2001" nas que se marcaba o plan de acción da política europea de loita contra o terrorismo. Os seus principais puntos eran:

• Reforzar a cooperación policial e xudicial
• Desenvolver os instrumentos xurídicos internacionais
• Terminar co financiamento do terrorismo
• Reforzar a seguridade aérea
• Coordinar a acción global da Unión Europea

O 28 de setembro de 2001 o Consello de Seguridade das Nacións Unidas aprobaba a súa resolución 1373 decidía que todos os estados membros debían conxelar os fondos e os demais recursos financeiros das persoas e grupos terroristas, así como que debían absterse de proporcionarlles todo tipo de apoio, activo ou pasivo e denegarles refuxio. Tamén obrigaba a asegurar o enxuiciamento de toda persoa que participe no financiamento, planificación ou comisión de actos de terrorismo ou preste apoio a estes actos. Creouse un Comité específico no seo do Consello para o seguimento do cumprimento desta resolución.

Esta resolución do Consello inspirou moitas das políticas que se tomaron nas máis diversas institucións públicas de cara a combater todos os tipos de terrorismo. Moitos países membros, así como organismos supranacionais como a Unión Europea, tomaron nota desta resolución para endurecer as medidas da loita antiterrorista, especialmente no que ao financiamento se refire.

Deste xeito, o 27 de decembro de 2001 o Consello Europeo modificou a anterior lista de medidas específicas coa fin de loitar contra o terrorismo. Na posición común do Consello definíase ás persoas ou grupos terroristas de tal forma que se entendía por acto terrorista "o acto intencionado que, pola súa natureza ou o seu contexto, poida prexudicar gravemente a un país ou a unha organización internacional tipificado como delito segundo o Dereito nacional", e cometido coa fin de, entre outras cousas, intimidar gravemente a unha poboación, obrigar a Gobernos a realizar un acto ou absterse de facelo, desestabilizar gravemente ou destruír as estruturas políticas fundamentais, atentados contra a vida ou a integridade física, a toma de reféns, causar destrucións masivas a instalacións públicas, a dirección ou financiamento de grupos terroristas etc.

Instrumentos do terrorismo

Dentro dos instrumentos utilizados para implementar devandito mecanismo, ou actos terroristas, inclúense diversas formas de violencia física contra as persoas, como o secuestro, a tortura ou a execución extraxudicial; diversas formas de violencia moral, como a ameaza das anteriores ou a presión social; diversas formas de violencia contra os bens privados e públicos, como a destrución dos mesmos con materiais explosivos ou incendiarios. Finalmente, un dos instrumentos máis utilizados polos grupos terroristas é o atentado con explosivos contra brancos militares ou civís para provocar mortes indiscriminadas ou non.

No caso do terrorismo de estado, poden citarse como exemplo os bombardeos aéreos de cidades. O Código Aéreo da Haia de 1923 estableceu que «está prohibido o bombardeo aéreo co obxecto de aterrorizar á poboación civil...». Con todo esta regra e outras similares nunca foron ratificadas polos países de maior poder militar. Nese marco algúns autores citaron como ataques terroristas o bombardeo de Guernica en 1936, ou o que realizase Estados Unidos con bombas atómicas en Hiroshima e Nagasaki en 1945.

Análise do termo terrorismo

Terrorismo é un termo que sufriu un abuso da linguaxe por parte dos estados que intencionadamente pretenden desacreditar aos seus inimigos. Así os nazis chamaban terroristas aos xudeus que se rebelaron en Varsovia; na Suráfrica do apartheid dicíase que moitos negros facían actividades terroristas; os franceses dixeron o mesmo dos alxerianos que se opuxeron á dominación de Francia (e que nalgúns casos utilizaron métodos terroristas). Durante o século XX acusouse indiscriminadamente de terroristas a múltiples guerrillas suramericanas. Na situación de ocupación de Iraq, iniciada polos Estados Unidos en 2003, é difícil trazar a liña divisoria entre terrorismo e resistencia.

Se terrorista é aquel que utiliza o terror para conseguir fins políticos, hai quen consideran que moitos exércitos recentes cometeron tales actos; por exemplo os sirios en Líbano, os serbios en Bosnia e Hercegovina, os israelís nos Territorios palestinos, os rusos en Chechenia e os estadounidenses en numerosos lugares do mundo. Estes últimos actos deberían englobarse no chamado terrorismo de Estado, o cal é exercido cunha relación de forzas favorable. O terrorismo ao que se fai referencia, usualmente é moito máis difícil de determinar, xa que é o que se exerce cunha relación de forzas desfavorable. Resulta difícil separar "terrorismo" de "resistencia". Un criterio sería analizar os grupos ou organizacións baixo dous aspectos:

Métodos dos grupos terroristas

Baixo o punto de vista metodolóxico, pódese considerar terrorista ao grupo que perpetre secuestros, atentados con bombas, asasinatos, ameazas e coaccións de xeito sistemático. Tecnicamente, eses actos están destinados a producir terror na poboación inimiga e defínense sen dúbida como terroristas. En sentido neutro, o termo é empregado a miúdo pola prensa para designar aos grupos que executan esa metodoloxía.

Armas terroristas

Aínda que practicamente calquera cousa pode ser considerada unha arma, os terroristas utilizaron habitualmente armas curtas ou semiautomáticas. Algúns grupos integristas como Hezbolá chegaron a ter mísiles antiaéreos. Tamén é moi común o uso de bombas caseiras de potencia variable, chegando a usar nalgúns casos o propio corpo dos terroristas como vector de aproximación da bomba. Cando o que se pretendeu é un magnicidio a unha distancia segura do seu dispositivo de seguridade adóitanse utilizar rifles con mira telescópica.

En xeral, os grupos terroristas tenden a utilizar calquera elemento que lles permita lograr os seus obxectivos coa maior resonancia nos medios de comunicación posible, xa sexan eses elementos armas procedentes dos exércitos regulares ou adquiridas no mercado internacional de tráfico de armas ou se trate de medios improvisados. Especial relevancia ten o atentado do World Trade Center do 11 de setembro de 2001, no que se utilizaron avións de pasaxeiros secuestrados.

Os tipos de bomba máis comúns adoitan ser:

• cócteles molotov
• Bombas con temporizador ou activábeis a distancia
• Bombas lapa
• Bombas trampa
• Selectas de man

Armas de destrución masiva que foron utilizadas ou poderían utilizar algún día os terroristas:

• armas biolóxicas
• armas químicas
• Bombas sucias

Hai varios precedentes de ataques con armas de destrución masiva. Un no que se utilizaron axentes químicos (gas sarín), foi o do grupo sectario Verdade Suprema, que colocou nun par de ocasións (en 1994 e en 1995) un pequeno dispositivo no metro de Toquio. Un atentado realizado con axentes biolóxicos (salmonella) foi o ocorrido no condado de Wasco, no que os ultradereitistas intentaron utilizar o atentado con fins políticos, aínda que finalmente lograron o resultado contrario ao ser descubertos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Benegas, José María. Diccionario de terrorismo. Espasa Calpe. ISBN 84-670-1609-4. 
• Müller, Sebastian R. (2006). Informal Payment System and Its Use to Finance Terrorism. ISBN 978-3-86550-656-6. 

Outros artigos

• Alianza Anticomunista Argentina
• Batallón Vasco Español
• Euskadi Ta Askatasuna
• Exército Guerrilheiro do Povo Galego Ceive
• Iparretarrak
• Lista da Unión Europea de grupos terroristas
• Osama bin Laden
• Terrorismo de Estado

Ligazóns externas

• European Security Advocacy Group : Loita contra o terrorismo en Europa
• Artigos de terrorismo (en inglés) Artigos sobre terrorismo en centroeuropa. Centro de Terrorismo de Polonia
• Base de datos de ITC Arquivado 24 de outubro de 2007 en Wayback Machine.
• CDI
• Departamento de Estado - EEUU