Se o sei... non volvo á casa

Se o sei... non volvo á casa é unha obra de teatro de Manuel Daniel Varela Buxán, rematada en 1931, estreada en 1938 e publicada en 1977.

Se o sei... non volvo á casa
Autor/a	Manuel Daniel Varela Buxán
Cuberta	Laxeiro
Orixe	Galicia
Lingua	Galega
Xénero(s)	Teatro
Editorial	Artes Gráficas Portela
Data de pub.	1977

Edicións

A xustiza dun muiñeiro. Se o sei... non volvo á casa publicouse en 1977 en Pontevedra por Artes Gráficas Portela, coa portada de Laxeiro.

En 2008 Edicións Xerais de Galicia publicou Se o sei... non volvo á casa. Taberna sin dono. Edición e estudo de Xosé Luna.

Trama

É unha peza en tres xornadas, a segunda e a derradeira partidas en dous e tres cadros respectivamente. Acción decorre nunha aldea galega alá polo 1920.

Primeira xornada.

Xoana e o seu marido Caramés andan polos sesenta anos. O seu fillo Ricardo ten vinte, fillo da primeira muller de Caramés. Ramiro ten dezaseis, fillo dos dous.

Ramiro ten que ir á guerra a Melilla. As veciñas Carmela (nai) e Carmiña (filla) son algo desvergoñadas. Ricardo e Carmiña son mozos e falan de casamento con consentimento dos pais. Marcha Ricardo para Bos Aires fuxindo da guerra e Carmiña choromica finxindo algo.

Segunda xornada

Xoana, Caramés e Ramiro, que é zoqueiro aínda que fai dous zocos do mesmo pé e tarda unha semana en facer un par. Hai cinco anos que marchou Ricardo e un que non saben del. Carmela visita a Xoana e, dado que o seu fillo lle escribiu que Ricardo está na miseria na Arxentina e tardará en volver, será mellor tratar de que agora a rapaza case co Ramiro. Xoana cóntalle o segredo, Ricardo é fillo da primeira muller e ela recoñeceuno ao casaren. Caramés fíxolle a mellora a Ricardo e as dúas acordan convencer a Caramés de que mellor facerlla a Ramiro para casalo con Carmiña. Caramés debe cartos ao taberneiro de tanta augardente como trasfega, Carmiña faille as beiras a Ricardo descaradamente. Caramés négase a aprobar os novos amoríos, quérelle máis ao emigrado, que manda carta dicindo que volve, pero na indixencia. Carmela a base de augardente consegue que Caramés marche ao notario cambiar a mellora para Ramiro,

Segunda xornada. Segundo cadro

Ramiro confésalle á nai que se entende con Carmiña hai tempo e Caramés volve borracho da vila. Chega Ricardo e bótalles en cara a todos o que fixeron, a traizón con el e cóntalles que o fillo de Carmela vive do que rouba alá en Bos Aires. Visto o visto, Ricardo di o de Se o sei... non volvo á casa.

Terceira xornada

Ricardo chora nun camiño a súa desgraza, pobre, traizoado pola familia... mellor lle fora ir para Melilla. Chega Sofía, unha moza veciña que se tratan desde nenos. El confésalle que o último peso que traía xogouno á lotaría con outro viaxeiro que quedou coa metade do boleto. Ela convénceo de que vaia durmir á súa casa, que non ten a onde ir desde que deixou a casa dos pais. Remata con esta canción (p. 113):

É unha triste disgracia

e que nunca pensei nela:

por chegar probiño á casa,

botáronme fóra dela.

Galiza, miña Galiza,

Moito eu chorei por ti;

envolto nista disgracia

Déixame morrer eiquí.

Terceira xornada. Segundo cadro

Na cociña de Caramés todos felices despois do casamento de Ramiro e Carmiña pero chega a nova de que lles van embargar os ben a Xoana e Caramés polas débedas de anos nos impostos. Chega un descoñecido que di ser o que compartiu o boleto da lotaría co Ricardo, vén para cobrala os dous, máis de setecentas mil pesetas. Agora todo é arrepentirse, Caramés por tratar así o fillo, mesmo Carmiña por casar co irmán. A xustiza empeza a embargar todo. Ricardo, agora rico, faise cargo das débedas e bótalles en cara aos pais a súa conduta. Ricardo, agradecido pola súa disposición a axudalo cando nada tiña, pídelle matrimonio a Sofía. Esta aconséllalle que perdoe os pais, Ricardo accede.

Final feliz.

Representacións

Foi estreada o 28 de decembro de 1938 no Teatro Maravillas de Buenos Aires pola compañía Aires da Terra. Foron máis de 32 representacións seguidas, ademais de outras pola Arxentina e o Uruguai. Tamén coa compañía Compañía de Arte Regional Gallego, Maruxa Villanueva, continuou representándoa durante varios anos.

Elenco

• Xoana: Eva Carreras
• Carmiña: Blanca Pereira
• Carmela: María Pazos
• Sofía: Maruxa Villanueva
• Ricardo: Luís Lugo
• Caramés: Fernando Iglesias "Tacholas"
• Ramiro: Alfonso Costela
• Patricio: Jaime G. Dopico
• Axente executivo: Arturo Foltalba
• Un amigo: Manoel Romero
• Apuntadores: Luís Iniesta e E. Schultz

Con Maruxa Villanueva na Barrela

Chegada da Arxentina nos primeiros anos cincuenta, Maruxa Villanueva forma un grupo de teatro na Barrela con mozas e mozos da contorna. Conseguen un garaxe para ensaiar a obra do seu home Manuel Daniel Varela Buxán Se o sei... non volvo á casa. Estrean no mesmo garaxe da Barrela con tanto éxito que teñen que repetir función.

Comezaban a función cantando Aquí vimos Os Labregos, artistas por vocación, temos calliños nos dedos, rosiñas no corazón... Nos entreactos cantaba a propia Maruxa, non actuaba, só cantaba e dirixía. Foron ao Carballiño, nos Peares compartiron escenario coa coral de Ruada, foron a Lalín, ao cine Capitol de Chantada e ata encheron o Coliseum Xesteira de Ourense en dúas funcións. Cando xa preparaban A xustiza do muiñeiro, dous dos principais actores tiveron que marchar ao exército a Melilla, o grupo foi esmorecendo e uns anos despois Maruxa volveu a Bos Aires.

Estas representacións quedaron moito tempo na memoria colectiva de Carballedo contadas polos actores protagonistas, A Josefina "Tavina" do Trasar de Lousada (Xoana), o Manolo dos Correos (Caramés), O Fernando do señor Constante (apuntador), o Pancho do Trasar (Ricardo), o Demetrio de Quintela... Texto e actores protagonistas nunha obra de teatro popular.

Outras representacións

De volta Varela Buxán a Galicia a obra tivo outras representacións, ademais da Barrela.

• Grupo de Teatro Xenio da Sociedade Cultural e Deportiva de Mourente, en Pontevedra,
• Grupo Ledicia de Burela no auditorio de Sargadelos
• 1986: Grupo de Teatro de Cristañade en Brasil (Centro Recreativo Uniao de Rio Tea de Baía) e Bos Aires (Centro Galego)
• 1998: Grupo Os Tirinautas da Estrada en Cercio e Lamas.
• 2016: Grupo de teatro A Adala, en Burela.