Monteiro Lobato

José Bento Renato Monteiro Lobato, nado en Taubaté, Provincia de São Paulo, o 18 de abril de 1882 e finado na cidade de São Paulo, o 4 de xullo de 1948, foi un escritor, activista, director e produtor brasileiro.

Monteiro Lobato

Biografía
Nacemento	(pt) José Renato Monteiro Lobato 18 de abril de 1882 Taubaté, Brasil
Morte	4 de xullo de 1948 (66 anos) São Paulo, Brasil
Causa da morte	Morte natural  (Cancro de pulmón )
Lugar de sepultura	Cemitério da Consolação (pt) , quadra 25, terreno 2
Datos persoais
País de nacionalidade	Brasil
Educación	Faculdade de Direito da Universidade de São Paulo (pt) Universidade de São Paulo
Actividade
Ocupación	lingüista , escritor de literatura infantil , novelista , editor , xornalista , escritor , tradutor
Partido político	Partido Comunista - Seção Brasileira da Internacional Comunista (pt)
Pseudónimo literario	Monteiro Lobato
Lingua	Lingua portuguesa
Familia
Cónxuxe	Maria da Pureza Natividade Lobato (1908–1948), morte
Fillos	Guilherme Monteiro Lobato (pt) , Martha Lobato (pt)
Parentes	José Francisco Monteiro (pt) (avó)
Sinatura
Lista cancro de pulmón

Traxectoria

Foi un importante editor de libros inéditos e autor de importantes traducións. Seguido o seu precursor Figueiredo Pimentel (Contos da Carochinha) da literatura infantil brasileira, foi popularmente coñecido polo conxunto educativo da súa obra de libros infantís, que constitúe aproximadamente a metade da súa produción literaria. A outra metade, constituída por contos (xeralmente sobre temas brasileiros), artigos, críticas, crónicas, prefacios, cartas, libros sobre a importancia do ferro (Ferro, 1931) e do petróleo (O Escándalo do Petróleo, 1936). Escribiu unha única novela, O Presidente Negro, que non alcanzou a mesma popularidade que as súas obras para nenos, que entre as máis famosas destacan Reinações de Narizinho (1931), Caçadas de Pedrinho (1933) e O Picapau Amarelo (1939).

Contista, ensaísta e tradutor, Lobato naceu na cidade de Taubaté, interior de São Paulo, o ano de 1882. Licenciado en Dereito, actuou como promotor público até se tornar facendeiro, tras recibir a herdanza deixada polo avó. Diante dun novo estilo de vida, Lobato pasou a publicar os seus primeiros contos en xornais e revistas, sendo que, posteriormente, reuniu unha serie deles no libro Urupês, a súa obra prima como escritor. Nunha época en que os libros brasileiros eran editados en París ou Lisboa, Monteiro Lobato tornouse tamén editor, pasando a editar libros tamén no Brasil. Con iso, implantou unha serie de renovacións nos libros didácticos e infantís.

É bastante coñecido entre os nenos, pois dedicouse a un estilo de escrita con linguaxe simple onde realidade e fantasía están cóbado con cóbado. Pódese dicir que el foi o precursor da literatura infantil no Brasil. As súas personaxes máis coñecidas son: Emília, unha boneca de pano con sentimento e ideas independentes; Pedrinho, personaxe que o autor se identifica cando neno; Vizconde de Sabugosa, o sabio sabugo de millo que ten actitudes de adulto, Cuca, vilá que aterroriza a todos no sitio, Saci Pererê e outros personaxes que forman parte da famosa obra Sitio do Picapau Amarelo, que até hoxe é lido por moitos nenos e adultos. Escribiu aínda outras obras infantís, como A Menina do Nariz Arrebitado, O Saci, Fábulas do Marqués de Rabicó, Aventuras do Príncipe, Noivado de Narizinho, O Po de Pirlimpimpim, Emília no País da Gramática, Memorias da Emília, O Pozo do Visconde, e A Chave do Tamanho. Fóra dos libros infantís, escribiu outras obras literarias, tales como O Choque das Raças, Urupês, A Barca de Gleyre e O Escándalo do Petróleo. Neste último libro, demostra todo o seu nacionalismo, posicionándose totalmente favorábel a explotación do petróleo, no Brasil, só por empresas brasileiras.

Os primeiros anos

Monteiro Lobato na xuventude.

Monteiro Lobato foi alfabetizado pola nai Olímpia Augusta Lobato e despois por un profesor particular. Aos sete anos, entrou nun colexio. Nesa idade descubriu os libros de seu avó materno, o Vizconde de Tremembé, dono dunha biblioteca inmensa no interior da casa. Leu todo o que había para nenos en lingua portuguesa. Os primeiros anos de estudante xa escribía pequenos contos para os xornaliños das escolas nas que estudou.

Aos once anos, en 1893, foi trasladado para o Colexio San João Evangelista. Ao recibir como herdanza anticipada un bastón do pai, que traía gravada no puño as iniciais J.B.M.L., mudou o seu nome de José Renato para José Bento, a fin de utilizalo. O ano seguinte, os pais regaláronlle un calzón longo, que usou bastante avergoñado. Aos 13 anos foi suspendido en portugués, cando xa escribía para tres xornais, aos 14 xa dominaba o inglés e francés e nesa idade fixo o texto Rabiscando, que é a súa redacción máis antiga coñecida. En decembro de 1896 foi para São Paulo e, en xaneiro de 1897, fixo exames das materias estudadas na cidade natal, mais foi suspendido no curso preparatorio e retornou a Taubaté.

Cando retornou ao Colexio Paulista, fixo as súas primeiras incursións literarias como colaborador dos xornais Patria, H2S e O Guarany, co pseudónimo de Josben e Nhô Dito. Pasou a coleccionar avidamente textos e recortes que o interesaban, e lía bastante. En decembro fixo novamente os exames para o curso preparatorio e foi aprobado. Escribiu minuciosas cartas á familia, describindo a cidade de São Paulo. Colaborou co Patriota e A Patria. Entón, mudouse para sempre para São Paulo, e tornouse estudante interno do Instituto Ciencias e Letras.

O ano seguinte, o 13 de xuño de 1898, perdeu o pai, José Bento Marcondes Lobato, vítima de conxestión pulmonar. Decidiu, por primeira vez, participar das sesións do Grêmio Literario Álvares de Azevedo do Instituto Ciencias e Letras. Súa nai, vítima dunha depresión profunda, morreu o día 22 de xuño de 1899.

Tendo forte talento para o deseño, pois desde meniño retrata a Facenda Buquira, tornouse deseñador e caricaturista nesa época. En busca de aproveitar as súas dúas maiores paixóns, decidiu ir para São Paulo tras completar os 17 anos.

O seu soño era estudar belas artes, mais, por imposición do avó, que o tiña como o sucesor na administración de seus negocios, acabou ingresando na Facultade da Praza de San Francisco para cursar dereito. Mesmo así, seguiu colaborando en diversas publicacións estudantis e fundou, cos compañeiros da súa clase, a "Arcádia Académica", en cuxa sesión inaugural fixo un discurso titulado: Ontem e Hoje. Lobato, a esas alturas, xa era eloxiado por todos como un comentarista orixinal e dono dun senso fino e sutil, dun "espírito á francesa" e dun "humor inglés" imbatível, que cargou pola vida fóra. Dous anos despois, foi elixido presidente da Arcádia Académica, e colaborou co xornal Onze de Agosto, onde escribiu artigos sobre teatro. De tales estudos xurdiu, en 1903, o grupo O Cenáculo, fundado xunto con Ricardo Gonçalves, Cândido Negreiros, Godofredo Rangel, Raul de Freitas, Tito Lívio Brasil, Lino Moreira e José Antônio Nogueira.

Era anticonvencional por excelencia, dicindo sempre o que pensaba, agradase ou non. Defendía a súa verdade con uñas e dentes, contra todo e todos, calquera que fosen as consecuencias. Gañou un concurso de contos, sendo que o texto Gens Ennuyeux foi publicado no xornal Onze de Agosto (11/08), cuxo voto decisivo foi dado por Amadeu Amaral.

Durante os seus anos de estudante formou un grupo literario chamado O Minarete, e coñeceu ao escritor Godofredo Rangel, con quen mantivo correspondencia durante máis de trinta anos, compilada posteriormente no libro A barca de Gleyre (1944).

O avogado

En 1904 fíxose bacharel en dereito e regresou a Taubaté. O ano seguinte, fixo planos de fundar unha fábrica de xelatinas, en sociedade cun amigo, mais pasou a ocupar interinamente a fiscalía de Taubaté e coñeceu Maria Pureza da Natividade de Souza e Castro ("Purezinha") (1885-1959), que moraba en São Paulo, en 1906, que é cando comezan a namorar. Purezinha era neta de Antônio Quirino de Souza e Castro ("Dr. Quirino"), orientador de Lobato en 1900. En maio de 1907 foi nomeado promotor público en Areas, e casou con Purezinha, o 28 de marzo de 1908. Exactamente un ano despois naceu Marta, a primoxénita da parella.

En 1910 asociouse a un negocio de estradas de ferro e naceu o seu segundo fillo, Edgar. Viviu no interior e nas cidades pequenas da rexión, escribindo paralelamente para xornais e revistas, como A Tribuna de Santos, Gazeta de Noticias do Río de Xaneiro e a revista Fon-Fon, para onde tamén mandaba caricaturas e deseños. Pasou a traducir artigos do Weekly Times para o xornal O Estado de S. Paulo, e obras da literatura universal, tamén enviando artigos para un xornal de Caçapava. Con todo, era visíbel a súa insatisfación coa vida que levaba e cos negocios que non prosperaban.

O ano seguinte, aos 29 anos, Lobato recibiu a noticia do falecemento de seu avó, o Vizconde de Tremembé, tornándose entón herdeiro da Facenda Buquira, para onde se mudou con toda a familia. De promotor a facendeiro, dedicouse á modernización da laboura e á creación. Co lucro dos negocios, abriu un externato en Taubaté, que confiou aos coidados de seu cuñado. En 1912 naceu Guilherme, o seu terceiro fillo. Aínda insatisfeito, mais desta vez coa vida na facenda, planeou traballar comercialmente o Viaduto do Chá, na cidade de São Paulo, con Ricardo Gonçalves.

A fama

O 12 de novembro de 1912, o xornal O Estado de S. Paulo, na súa edición vespertina (O Estadinho), publicou o seu artigo Velha Praga. Era véspera de Natal cando o mesmo xornal publicou un conto daquel que máis tarde sería o seu primeiro libro, Urupês. Na Vila de Buquira, hoxe municipio de Monteiro Lobato (São Paulo), nesa mesma época, envolveuse coa política e pronto a deixou de lado. A súa cuarta e última filla, Rute, naceu en febreiro de 1916, cando iniciaba colaboración na recentemente fundada Revista do Brasil. Era unha publicación nacionalista que agradou de cheo o gusto de Lobato.

Soamente en 1914, como facendeiro en Buquira, un traxe definiría para sempre a súa carreira literaria: durante o inverno seco daquel ano, cansado de afrontar as constantes queimadas practicadas polos caboclos, o facendeiro escribiu unha "indignación" titulada Velha Praga, e enviouna para a sección Queixas e Reclamacións do xornal O Estado de S. Paulo, edición da tarde, o "Estadinho". O xornal, entendendo o valor daquela carta, publicouna fóra da sección que era destinada aos lectores, no que acertou, pois a carta provocou polémica e fixo que Lobato escribise outros artigos como, por exemplo, Urupês, dando vida a un de seus máis famosos personaxes, o Jeca Tatu.

Jeca era un grande preguiceiro, totalmente distinto dos caipiras e indios idealizados pola literatura romántica de entón. A súa aparición xerou unha enorme polémica, en todo o país, pois o personaxe era símbolo do atraso e da miseria que representaba o campo no Brasil.

A partir de aí, os feitos sucedéronse: a xeada, sobre a cal deixou unha crónica, e as dificultades financeiras levárono a vender a facenda Buquira, en 1916, e a partir coa familia para São Paulo, coa intención de tornarse un "escritor-xornalista". Fundou, en Caçapava, a revista Paraíba, e organizou, para o xornal O Estado de S. Paulo, unha inmensa e forte pescuda sobre o saci. Lobato percorreu o interior de São Paulo, durante a Grande Xeada de 1918, escribindo unha importante crónica ao respecto, impresionado coa queima dos cafetais paulistas. Aínda en 1918, ano da Xeada, Folga, I Guerra Mundial e Gripe española, Lobato, escribía no xornal O Estado de S. Paulo, o máis importante xornal da capital, e, como todos os editorialistas acabaron collendo a gripe española, varios editoriais do xornal O Estado, daqueles días, foron escritos unicamente por Lobato.

A Facenda Buquira, a cal Lobato visitaba na infancia cando pertencía a seu avó, o Vizconde de Tremembé, e onde Lobato viu a xeada, coñeceu o caipira caboclo, e tivo inspiración para seus personaxes e paisaxes dos seus libros (como a pequena fervenza que inspirou o Reino das Augas Claras), é centro de visitas, sendo que a casa-sede da facenda aínda se encontra no seu estado orixinal, situada á marxe da estrada denominada "Estrada do Livro", que liga a cidade de Monteiro Lobato á Caçapava.

O 20 de decembro publicou Paranoia ou Mistificação?, a famosa crítica desfavorábel á exposición de pintura de Anita Malfatti, que culminaría como a mecha para a creación da Semana de Arte Moderna de 1922. Moitos pasaron a ver Lobato como reacionario, inclusive os modernistas, mais hoxe, tras tantos anos, enténdese que o que Lobato criticaba eran os "ismos" que viñan da Europa: cubismo, futurismo, dadaísmo, surrealismo, que el pensaba que eran "colonialismos", "europeizacións", así como ocorrera cos académicos das xeracións anteriores.

Lobato estaba a favor dunha arte debidamente brasileira, autóctona, creada no Brasil. Por iso criticou Anita Malfatti, aínda que admitise que ela fose talentosa. Iso todo xerou o afastamento entre el e os modernistas mais, no fondo, todos eles tiñan razón, só vían as cousas desde ángulos distintos. Mesmo así Oswald de Andrade continuou a ser un profundo admirador de Lobato: cando ocorrera a Semana de Arte Moderna, as probas de Urupês ficaron dous días encima do sofá da garçonière onde Oswald de Andrade se encontraba cos amigos.

O editor

Caricatura de Monteiro Lobato

En 1918, Monteiro Lobato comprou a Revista do Brasil e pasou a dar espazo para novos talentos, ao lado de persoas famosas. Tornouse, desa forma, un intelectual comprometido coa causa do nacionalismo, á cal dedicou unha preocupación fundamental, tanto na ficción canto no ensaio e no panfleto. Crítico de costumes, no cal non faltaba a nota do sarcasmo e da caricatura, na súa obra hai un bo sopro de humanidade e brasileirismo. Nas mans de Monteiro Lobato, a Revista do Brasil prosperou e el puido montar unha empresa editorial, sempre dando espazo para os novatos e divulgando obras de artistas modernistas.

Lobato tamén foi precursor dalgunhas ideas moi interesantes no campo editorial. El dicía que "libro é sobremesa: ten que ser posto debaixo do nariz do fregués". Con iso en mente, pasou a tratar os libros como produtos de consumo, con capas coloradas e atraentes, e unha produción gráfica impecábel. Creou tamén unha política de distribución, novidade na época: vendedores autónomos e distribuidores espallados por todo o país.

Primeiro os seus libros foron publicados pola Editora da Revista do Brasil. Así, o libro Urupês, na súa sexta edición en 1920, está rexistrado "Ed. da Revista do Brasil, São Paulo, 1920". Na última capa consta: "Director Monteiro Lobato, Secretario Alarico Caiuby", "A venda em todas as livrarias e no escritório da Revista do Brasil".

Pronto fundou a editora Monteiro Lobato & Cia., despois chamada Companhia Editora Nacional, coa obra O Problema Vital, un conxunto de artigos sobre a saúde pública, seguido pola tese O Saci Pererê: Resultado de um Inquérito. Privilexiaba a edición de autores estreantes como Maria José Dupré, co éxito Eramos Seis. Traduciu tamén moitos libros e editou obras importantes e polémicas como A Luta pelo Petróleo, de Essad Bey, para o cal fixo unha introdución tratando da cuestión do petróleo no Brasil.

Monteiro Lobato non utilizaba acentos por crer que non era útil como forma de representar sons falados na forma escrita e utilizaba os puntos de exclamación e interrogación tres veces para representar unha alteración maior na voz.

En xullo de 1918, dous meses despois da compra, publicou en forma de libro Urupês, con gran éxito e alcanzando gran repercusión ao dividir o país sobre a veracidade da figura do caipira, fiel para algúns, esaxerada para outros. O libro chamou a atención de Ruy Barbosa que, nun discurso, en 1919, durante a súa campaña electoral, reacendeu* a polémica ao citar Jeca Tatu como un "prototipo do campesiño brasileiro, abandonado á miseria polos poderes públicos". A popularidade fixo que Lobato publicase, ese mesmo ano, Cidades Mortas e Ideias de Jeca Tatu.

En 1920, o conto Os Faroleiros serviu de argumento para un filme dirixido polos cineastas Antônio Leite e Miguel Milani. Meses despois, publicou Negrinha e A Menina do Narizinho Arrebitado, a súa primeira obra infantil, e que deu orixe a Lúcia, máis coñecida como a Narizinho do Sítio do Picapau Amarelo. O libro foi lanzado en decembro de 1920 tentando aproveitar a época de Natal. A capa e os deseños eran de Lemmo Lemmi, un famoso ilustrador da época.

En xaneiro de 1921, os anuncios na prensa informaron da distribución de exemplares gratuítos de A Menina do Narizinho Arrebitado nas escolas, nun total de 500 doazóns, tornándose un feito inédito na industria editorial. Fora atendendo unha petición do presidente de São Paulo, Dr. Washington Luís, de quen Lobato era admirador, que fixera o libro. O éxito entre os nenos xerou continuacións: Fábulas de Narizinho (1921), O Saci (1921), O Marquês de Rabicó (1922), A Caçada da Onça (1924), O Noivado de Narizinho (1924), Jeca Tatuzinho (1924) e O Garimpeiro do Rio das Garças (1924), entre outros.

Tales novidades repercutiron en altas tiraxes dos libros que editaba, a punto de dedicarse á editora en tempo integral, entregando a dirección da Revista do Brasil a Paulo Prado e Sérgio Millet. A demanda polos libros era tan grande que el importou máis máquinas dos Estados Unidos e da Europa para aumentar o seu parque gráfico. Porén, unha grave seca cortou o fornecemento de enerxía eléctrica, e a gráfica só podía funcionar dous días por semana. Por fin, o presidente Artur Bernardes desvalorizou a moeda e suspendeu o redesconto de títulos polo Banco do Brasil, xerando un enorme rombo financeiro e moitas débedas ao escritor.

Lobato só tivo unha escolla: entrou con petición de quebra en xullo de 1925. Mesmo así non significou o fin do seu proxecto editorial. El xa se preparaba para abrir outra empresa, a Compañía Editora Nacional, en sociedade con Octalles Marcondes e, en vista diso, trasladouse para o Río de Xaneiro.

Os "produtos" desa nova editora abranguían unha variedade de títulos, inclusive traducións de Hans Staden e Jean de Léry. Alén diso, os libros garantían o "selo de calidade" de Monteiro Lobato, tendo proxectos gráficos moi bos e con enorme éxito de público. A partir de aí, Lobato continuou escribindo libros infantís de éxito, especialmente con Narizinho e outras personaxes, como Dona Benta, Pedrinho, Tía Nastácia, o boneco de sabugo de millo Vizconde de Sabugosa e Emília, a boneca de pano. Alén diso, por non gustar moito das traducións dos libros europeos para nenos, e sendo un nacionalista convicto, creou aventuras con personaxes ben ligadas á cultura brasileira, recuperando inclusive costumes da roza e lendas do folclore. Lobato, fixo historias utilizando de personaxes brasileiras ligadas a personaxes da literatura universal, da mitoloxía grega, da banda deseñada e do cinema. Tamén foi pioneiro na literatura didáctica, ensinando historia, xeografía, matemáticas, física e gramática como parte de súas historias.

En Nova York

En 1926, Lobato concorreu a unha vaga na Academia Brasileira de Letras, mais acabou derrotado. Era a segunda vez que iso acontecía. Na primeira vez, en 1921, iría concorrer á vaga de Pedro Lessa, mais desistiu antes da elección, por non querer facer as visitas de praxe aos académicos para pedir os seus votos. Desta vez, estaba concorrendo á vaga do renomeado xurista João Luís Alves. Na primeira, recibira un voto no terceiro escrutinio, e, na segunda, dous votos no cuarto. En artigo á prensa, Múcio León chegou a afirmar que ese "escritor de talento fóra dúas veces repelido". O mesmo ano saíron en folletín os libros O Presidente Negro (1926) e "How Henry Ford is Regarded in Brazil (1926).

Despois, enviou unha carta ao recentemente elixidoWashington Luís, onde defendeu os intereses da industria editorial. O presidente, recoñecendo nel un representante promisor dos intereses culturais do país, nomeouno agregado comercial nos Estados Unidos, en 1927. Lobato escribe confirmando a tese de Washington Luís de que "Gobernar é abrir Estradas", as cales Lobato atribúe o progreso dos Estados Unidos. Lobato ficara impressionar coa cantidade e calidade das estradas norteamericanas. Monteiro Lobato mudouse para Nova York e deixou a Compañía so a dirección do seu socio, Octalles Marcondes Ferreira. Entusiasmado co progreso material que viu nos Estados Unidos, pasou a acompañar todas as innovacións tecnolóxicas estadounidenses e fixo de todo para convencer o goberno brasileiro a propiciar a creación de actividades semellantes no Brasil. Con intereses voltos en relación ás cuestións de petróleo e ferro, planeou a fundación da Tupy Publishing Company, mais non existe rexistro da concreción. En 2018 o nome foi rexistrado por Tagori Alegría.

En Nova York escribiu Mr. Slang e o Brasil (1927), As Aventuras de Hans Staden (1927), Aventuras do Príncipe (1928), O Gato Félix (1928), A Cara de Coruja (1928), O Circo de Escavalinho (1929) e A Pena de Papagaio (1930). As obras infantís que datan desa época foron publicadas no Brasil e reunidas nun único volume, titulado Reinações de Narizinho (1931).

Foi para Detroit o ano seguinte e, en visita á Ford e a Xeneral Motors, organizou unha empresa brasileira para producir aceiro polo proceso Smith. Con iso, xogou na Bolsa de Valores de Nova York e perdeu todo o que tiña coa crise de 1929. Para cubrir as súas perdas coa quebra da Bolsa, Lobato vendeu as súas accións da Companhia Editora Nacional en 1930. Volveu para São Paulo en 1931 e pasou a defender que o "tripé" para o progreso brasileiro sería o ferro, o petróleo e as estradas para escoar os produtos. Entusiasmado con Washington Luís e co seu candidato presidente, en 1930, o Dr. Júlio Prestes, que, como presidente de São Paulo, realizara explotacións de petróleo en territorio paulista, Lobato dá apoio ao candidato Júlio Prestes nas eleccións de 1930.

O petróleo

Tras implantar a Companhi Petróleos do Brasil, e grazas á gran facilidade con que foron subscritas as súas accións, Monteiro Lobato fundou varias empresas para facer perforación de petróleo, como a Companhia Petróleo Nacional, a Companhia Petrolífera Brasileira e a Companhia de Petróleo Cruceiro do Sur, e a maior de todas (fundada en xullo de 1938) a Companhia Mato-grossense de Petróleo, que tentaba perforar próximo á fronteira coa Bolivia, país veciño que xa encontrara petróleo. Con iso Lobato prexudicou os intereses de xente moi importante na política brasileira, e de grandes empresas estranxeiras. Comezaba a loita que o deixou pobre, doente e triste. Había interese oficial en dicir que no Brasil non había petróleo. Téndoos como adversarios, pasou a afrontalos publicamente.

Por algúns anos, o seu tempo foi dedicado integralmente á campaña do petróleo, e a súa supervivencia garantiuse pola publicación de historias infantís e da tradución magistral de libros estranxeiros, como O Libro da Selva, de Rudyard Kipling (1933), O Doutor Negro, de Arthur Conan Doyle (1934), Caninos Brancos (1933) e A Filla da Neve (1934), ambos de Jack London, entre outros. Teimaba en dicir que era preciso aproveitar o petróleo nacional para dar ao pobo un padrón de vida á altura das súas necesidades. Tentou, sen éxito, organizar unha compañía petrolífera mediante subscricións populares.

Apareceron moitas dificultades e, mesmo así, a súa produción literaria mantívose e chegou ao ápice. En América (1932) publicou as súas primeiras impresións sobre a loita na cal se metera. Axiña viñeron História do Mundo para Crianças (1933), Na Antevéspera e Emília no País da Gramática (1934), na cal defendía unha gramática normativa revisada. Meses despois, o seu libro História do Mundo para Crianças sufriu crítica, censura e persecución da Igrexa Católica onde, en escolas católicas, o libro foi considerado "pésimo para ser lido" e as freiras organizaron fogueiras para destruír os exemplares en 1942. Alén diso, o libro foi duramente criticado polo goberno Brasileiro por estar "incutindo dúbidas sobre actividades gobernamentais no espirito dos nenos" ao comentar sobre o acto do Goberno sobre a queima do café e condenou o fragmento sobre Santos-Dumont que di: "Vexa o aeroplano. Cando Santos Dumount o inventou, nin por sombras lle pasou pola cabeza que o marabilloso aparello de voar iría ser aplicado para matar xente e destruír cidades...". No exterior, o Goberno Portugués prohibiu a obra no seu país e as únicas explicacións que Lobato encontrou para iso foi a de ser da corrente "que afirma o Brasil ser descuberto 'por acaso'" ou por "rexistrar a historia das 1600 orellas cortadas a mariñeiros árabes por Vasco da Gama". O padre Sales Brasil escribiu un libelo contra Lobato chamado "A literatura infantil de Monteiro Lobato ou comunismo para crianças"

Aceptou o convite para ingresar na Academia Paulista de Letras e, con iso, presentou un informe de súa campaña a prol do petróleo, O Escândalo do Petróleo (1936), no cal acusaba o goberno de "non perforar e non deixar que se perfore". O libro esgotou varias edicións en menos dun mes. Aturdido, o goberno de Getúlio Vargas prohibiu e mandou recoller todas as edicións. Axiña, morreu Heitor de Moraes, o seu correspondente e gran amigo.

Con iso, creou a Unión Xornalística Brasileira, unha empresa destinada a redactar e distribuír noticias polos xornais. En febreiro de 1939 morreu Guilherme, o seu terceiro fillo. Abalado, Monteiro Lobato enviou unha carta ao ministro de Agricultura, que precipitara a abertura dunha enquisa sobre o petróleo. Recibiu convite de Getúlio Vargas para dirixir un ministerio de Propaganda, mais Lobato rexeitouno. Nunha outra carta ao presidente, fixo severas críticas á política brasileira de minas. O teor da carta foi tido como subversivo e iso fixo que fose detido polo Estado Novo, acusado de tentar desmoralizar o Consello Nacional do Petróleo, ironicamente presidido na época polo xeneral Horta Barbosa, o responsábel por colocar Lobato atrás das reixas do Presidio Tiradentes e que, abrazando as ideas de Lobato, se tornaría en 1947 un dos maiores líderes da nacionalista Campaña do Petróleo. Lobato foi condenado a seis meses de prisión, e permaneceu encarcerado de marzo a xuño de 1941.

Unha campaña promovida por intelectuais e amigos conseguiu facer que Getúlio Vargas concedese o indulto que o liberaría, reducindo a pena de seis para tres meses na prisión. A pesar diso, Lobato continuou sendo perseguido e o goberno facía de todo para abafar as súas ideas. Foi entón que pasou a denunciar as torturas e maos tratos practicados pola policía do Estado Novo.

Curiosamente sería encontrado petróleo no Brasil, por unha ironía da historia, nun local chamado Lobato (Salvador), en 1939, e, xustamente polo entón ministro da agricultura Dr. Fernando de Souza Costa, que fora xustamente o secretario da agricultura do Dr. Júlio Prestes, que, na década de 1920, procurara petróleo en São Paulo.

Os últimos anos

Mesmo en liberdade, Monteiro Lobato non tivo máis tranquilidade, e o seu fillo máis vello, Edgar, morreu en febreiro de 1942, exactamente tres anos despois do falecimento de Guilherme.

En 1943 foi fundada a Editora Brasiliense por Caio Prado Júnior, que negociou con Lobato a publicación das súas obras completas. Inmediatamente, por ironía do destino, rexeitou a indicación para a Academia Brasileira de Letras. Non obstante integrou a delegación paulista do I Congreso Brasileiro de Escritores reunidos en São Paulo, que divulgou, no peche, unha declaración de principios esixindo legalidade democrática como garantía da completa liberdade de expresión do pensamento e redemocratización plena do país.

As súas compañías foron liquidadas e a censura da ditadura fai que Lobato se aproximase dos comunistas, chegando a recibir convite do Partido Comunista para integrar a bancada de candidatos. Foi na prisión, no Estado Novo, que Lobato fixo os seus primeiros contactos cos comunistas. Lobato rexeitou o convite para entrar na vida pública, mais enviou unha nota de salutación que foi lida por Luís Carlos Prestes nun grande comicio realizado en 1945, no estadio do Pacaembu. Meses despois foi publicado Nasino, edición italiana de Narizinho, ilustrada por Vincenzo Nicoletti. En maio A Menina do Narizinho Arrebitadofoi transformada en radionovela para nenos pola Radio Globo no Río de Xaneiro.

Tornouse director do Instituto Cultural Brasil-URSS, mais foi grazas a se afastar do cargo en setembro de 1945, cando foi levado para ser operado ás présas dun quiste no pulmón. A entrevista que concedeu ao Diario de São Paulo causou gran repercusión e, en 1946, múdase para Buenos Aires, na Arxentina, "atraído polos belos e gordos bistés, polo magnífico pan branco e fuxindo da escaseza que asolaba o Brasil", conforme declarou á prensa. Antes de partir, tornouse socio da Editora Brasiliense a convite de Caio Prado Júnior que, na súa editora, preparaba as Obras Completas xa traducidas para o español e editadas na Arxentina. En outubro fundou a Editorial Acteon, con Manuel Barreiro, Miguel Pilato e Ramón Prieto.

Volveu en 1947 por non se ambientar ao clima local e, en entrevista aos reporteiros que o agardaban no aeroporto, clasificou o goberno de Eurico Gaspar Dutra de "Estado Novíssimo, no cal a constitución sería pendurada (suspensa) nun ganchiño no cuarto dos badulaques". Desa indignación xurdiu o seu último libro Zé Brasil, publicado pola Editorial Vitoria, en que Lobato unha vez máis reelaboraba o seu personaxe Jeca Tatu, transformándoo en traballador sen-terra e esmagado polo latifundio. Diante da prohibición das actividades do Partido Comunista en todo o país, determinada polo ministro da Xustiza, escribiu A Parábola do Rei Vesgo para un comicio de protesta, lido e aclamado pola multitude reunida no Vale do Anhangabaú, na noite de 18 de xuño. O texto reflectía o desencanto de Lobato coa democracia restritiva do xeneral Dutra. En decembro foi a Salvador asistir a opereta Narizinho Arrebitado. Lobato escribiría un novo libreto para o espectáculo, considerado a súa última creación infantil. Publicou O Problema Económico de Cuba, tamén a súa última tradución.

En abril de 1948 sufriu un primeiro espasmo vascular que afectou a súa motricidade. Mesmo así, afiliouse á revista Fundamentos e publicou os folletos De Quen É o Petróleo na Bahia e Georgismo e Comunismo.

Dous días tras conceder a Murilo Antunes Alves, da Radio Record, a súa última entrevista, na cal defendeu a Campaña de O Petróleo é Noso, Monteiro Lobato sufriu un segundo espasmo cerebral e morreu ás 4 horas da madrugada, ao lado de súa esposa, Purezinha, súa filla Ruth e o ascensorista Antônio Augusto (que fora até eles en resposta aos gritos de Ruth por axuda), o día 4 de xullo de 1948, aos 66 anos de idade. Baixo unha forte conmoción nacional, o seu corpo foi velado na Biblioteca Municipal de São Paulo e o sepultamento realizado no Cemiterio da Consolação. A súa vida e súa obra aínda hoxe serven de inspiración e exemplo para miles de nenos, mozos e adultos do Brasil.

Experiencia empresarial

A experiencia empresarial de Monteiro Lobato, que envolve a fundación de varias empresas e a compra da Revista do Brasil, foi a seguinte: en 1905 tentou a industria de doces; entre 1911 até a súa quebra en 1917, traballou na facenda de Buquira; en 1917, monta a revista Paraíba (ao lado de Carlos Freire e Pereira de Matos ); entre 1919 e 1925, traballa na Revista do Brasil (que a comprara en 1918); entre 1919 e a súa quebra en 1925 (que ocorreu debido a unha seca en São Paulo que forzou a Light a cortar en dous terzos o fornecemento de enerxía eléctrica) traballou na Monteiro Lobato & Cia; entre 1925 e 1944 (cando a sociedade é desfeita), traballou na Cia. Editora Nacional con Octales Marcondes Ferreira (que a mantivo até 1973); entre 1938 e 1942 traballou, co seu fillo Edgard, na Unión Xornalística Brasileira, que tiña por obxectivo a distribución de noticias para xornais; entre 1944 e 1946, traballou na Editora Brasiliense con Caio Prado Júnior, Arthur Neves e Leandro Dupré e por fin fundou a Editora Acteon en Buenos Aires en 1946 até que volveu para São Paulo en 1947 onde morou nun edificio da Editora Brasiliense.

Obras

Libros infantís

O primeiro libro que Lobato lanzou foi A menina do narizinho arrebitado, en 1920, nunca reeditado, excepto nunha pequena edición facsímile en 1981, e hoxe considerada unha obra rara tanto a primeira edición canto a edición facsímile. A maioría das historias dos seus libros infantís pasaban no Sítio do Picapau Amarelo, un sitio no interior do Brasil, tendo como unha das personaxes a señora dona da facenda Dona Benta, os seus netos Narizinho e Pedrinho e a empregada Tía Nastácia. Eses personaxes foron complementados por entidades creadas ou animadas pola imaxinación dos nenos na historia: a boneca irreverente Emília e o aristocrático boneco de sabugo de millo Visconde de Sabugosa, a vaca Mocha, o burro Conselheiro, o porco Rabicó e o rinoceronte Quindim.

No entanto, as aventuras na maioría pasan noutros lugares: ou nun mundo de fantasía inventados polos nenos, ou en historias contadas por Dona Benta no comezo da noite. Eses dous universos son interligados para as historias e lendas contadas pola avoa naturalmente se tornaren escenario para o conto, incrementado polo día a día dos acontecementos no sitio.

Colección Sitio do Picapau Amarelo

Selo postal de 1955 emitido en homenaxe a Monteiro Lobato. Atrás del están Dona Benta, Narizinho, Emília e Pedrinho.

• O Saci (1921).
• Fábulas (1922).
• As Aventuras de Hans Staden (1927).
• Peter Pan (1930).
• Reinações de Narizinho (1932).
• Viagem ao céu (1932).
• Caçadas de Pedrinho (1933).
• História do Mundo para as Crianças (1933).
• Emília no País da Gramática (1934).
• Aritmética da Emília (1935).
• Geografia de Dona Benta (1935).
• História das Invenções (1935).
• Dom Quixote das crianças (1936).
• Memórias da Emília (1936).
• Serões de Dona Benta (1937).
• O Poço do Visconde (1937).
• Histórias de Tia Nastácia (1937).
• O Picapau Amarelo (1939).
• O Minotauro (1939).
• A Reforma da Natureza (1941).
• A Chave do Tamanho (1942). Traducida ao galego por Anxo Tarrío.
• Os doze trabalhos de Hércules (1944). (Dous volumes)
• Histórias Diversas (1947).

Outros libros infantís

Algúns foron incluídos, posteriormente, nos libros da serie O Sítio do Picapau Amarelo. Os primeiros foron compilados no volume Reinações de Narizinho, de 1931, en catálogo só como tal até os días actuais.

Busto do escritor na praza central do municipio Monteiro Lobato, São Paulo.

• A menina do narizinho arrebitado (1920).
• Fábulas de Narizinho (1921).
• Narizinho arrebitado (1921). (incluído en Reinações de Narizinho)
• O marquês de Rabicó (1922). (incluído en Reinações de Narizinho)
• A caçada da onça (1924).
• Jeca Tatuzinho (1924).
• O noivado de Narizinho (1924). (incluído en Reinações de Narizinho, co nome de O casamento de Narizinho)
• Aventuras do príncipe (1928). (incluído en Reinações de Narizinho)
• O Gato Félix (1928). (incluído en Reinações de Narizinho)
• A cara de coruja (1928). (incluído en Reinações de Narizinho)
• O irmão de Pinóquio (1929). (incluído en Reinações de Narizinho)
• O circo de escavalinho (1929). (incluído en "Reinações de Narizinho, co nome O circo de cavalinhos)
• A pena de papagaio (1930). (incluído en Reinações de Narizinho)
• O pó de pirlimpimpim (1931). (incluído en Reinações de Narizinho)
• Novas reinações de Narizinho (1933).
• O museu da Emília (1938). (peza de teatro, incluída no libro Histórias diversas)

Tradución e adaptación de libros infantís

• Contos de Grimm
• Novos Contos de Grimm
• Contos de Andersen
• Novos Contos de Andersen
• Alice no País das Marabillas
• Alicia no País dos Espellos
• Robinson Crusoé
• Contos de Fadas
• Robin Hood.

Libros para adultos

• O Saci-Pererê: resultado de um inquérito (1918).
• Urupês (1918).
• Problema vital (1918).
• Cidades mortas (1919).
• Ideias de Jeca Tatu (1919).
• Negrinha (1920).
• A onda verde (1921).
• O macaco que se fez homem (1923).
• Mundo da lua (1923).
• Contos escolhidos (1923).
• O garimpeiro do Rio das Garças (1924).
• O Presidente Negro/O choque das Raças (1926).
• Mr. Slang e o Brasil (1927).
• Ferro (1931).
• América (1932).
• Na antevéspera (1933).
• Contos leves (1935).
• O escândalo do petróleo (1936).
• Contos pesados (1940).
• O espanto das gentes (1941).
• Urupês, outros contos e coisas (1943).
• A Barca de Gleyre (1944).
• Zé Brasil (1947).
• Prefácios e entrevistas (1947).
• Literatura do minarete (1948).
• Conferências, artigos e crônicas (1948).
• Cartas escolhidas (1948).
• Críticas e outras notas (1948).
• Cartas de amor (1948).

O sitio na televisión

Os libros infantís de Monteiro Lobato foron transformados en cinco series de televisión de bastante éxito. A primeira delas, na TV Tupi de São Paulo, foi exhibida de 3 de xuño de 1952 a 1962, ao vivo, pois non había aínda o videotape. Foi adaptada pola escritora Tatiana Belinky, sendo de máis fiel ao orixinal de todas as adaptacións para a televisión. Nada restando dese programa, excepto algunhas fotos, pois os seus episodios non eran gravados. En 1957, a TV Tupi do Río de Xaneiro tamén transmitiu un Programa Sitio do Pica-Pau Amarelo, distinto do programa paulista, pois non había, na época, transmisión en rede nacional, nin transmisión de imaxes vía tronco de micro-ondas da Embratel. Participaron do Sitio no Río de Xaneiro: Cláudio Cavalcanti e Daniel Filho.

A segunda serie foi ao ar pola TV Cultura de São Paulo, en 1964. A terceira, pola Rede Bandeirantes, o 12 de decembro de 1967. A cuarta serie, exhibida na Rede Globo, de 7 de marzo de 1977 a 31 de xaneiro de 1986, é considerada como a de maior repercusión e éxito. Tamén na Rede Globo, foi ao aire de 12 de outubro de 2001 até 2 de decembro de 2007, a quinta serie chamada Sitio do Picapau Amarelo.

Ambas as series da Globo mesturan historias orixinais de Monteiro Lobato con textos inspirados en temas actuais.

Homenaxes

Polo Brasil hai moitas referencias en memoria de Monteiro Lobato, incluíndo diversos sitios e institucións nomeadas en homenaxe ao avogado e escritor brasileiro. No nordeste de São Paulo hai o municipio Monteiro Lobato, así denominado na súa homenaxe, e onde o escritor posuía unha facenda e pasou parte da súa xuventude, sendo descrita por el nos seus libros. Pola cidade aínda hai diversas referencias á personalidade.

En Taubaté, a súa cidade natal, hai o Museo Monteiro Lobato localizado no Sitio do Pica-pau Amarelo, no centro da cidade, dedicado a preservar a memoria e a obra do ilustre taubateano.

Na capital paulista, hai a Biblioteca Municipal Monteiro Lobato. Foi creada o 14 de abril de 1936, resultado do esforzo dun grupo de intelectuais liderado por Mário de Andrade para incentivar a cultura literaria, entón director do Departamento Municipal de Cultura. En 1955, foi renomeada en homenaxe ao escritor paulista, sendo considerado o seu patrono. A Biblioteca é unha das máis antigas no Brasil dedicada a literatura infantil, posuíndo amplo acervo de obras de Monteiro Lobato.

Monteiro Lobato aínda é nome para decenas de escolas polo país, da rede pública e da privada de ensino, incluíndo unha escola estadual acollida na cidade natal do escritor e unha escola municipal na capital do estado.

Véxase tamén

Bibliografía

• AZEVEDO, C. L. de, CAMARGOS, M., SACCHETTA, V. (1997). Monteiro Lobato furacán na Botocúndia. São Paulo: Editora Senac.
• BAUMAN, Zygmunt (1999). "A busca da orde". In: _____. Modernidade e ambivalência. Río de Xaneiro: Jorge Zahar Ed., p. 9-26.
• BRANCO, Carlos Heitor Castelo (1972). Monteiro Lobato e a parapsicologia. São Paulo: Catro Artes.
• BRASIL, Padre Sales (1957)..A literatura infantil de Monteiro Lobato ou comunismo para nenos. São Paulo: Editora Libraría Progreso.
• CAVALHEIRO, Edgard (1955). Monteiro Lobato – Vida e obra. São Paulo: Compañía Editora Nacional, 2 vols.
• FOUCAULT, Michel (2009). "A ostentação dos suplícios". In: _____. Vixiar e punir. Tradución de Raquel Ramallete. 36. ed. Petrópolis, RJ:Voces, p. 34-67.
• FREYRE, Gilberto (2003). Casa-grande & senzala: formación da familia brasileira so o réxime da economía patriarcal. 48. ed. rev. São Paulo: Global, p. 421.
• FREYRE, Gilberto (1981). "Monteiro Lobato Revisitado". Ciencia & Trópico, v. 9, n. 2.
• LAJOLO, Marisa; CECCANTINI, João Luís (2009). Monteiro Lobato libro a libro. São Paulo: Edunesp.
• PASSIANI, Enio (2003). Na trilha do Jeca – Monteiro Lobato e a formación do campo literario no Brasil. Bauru: Edusc.
• SANTOS, Elisângela da Silva (2011). "As personaxes negras como emblema do pasado na nación futura". In: _____. Monteiro Lobato e as seis personaxes en busca da nación. São Paulo: Editora Unesp, p. 105-148.
• SOUZA, José. W (2017). Raza e Eugenia na Obra Xeral de Monteiro Lobato. 177 f. Tese (Doutorado en Ciencias Sociais)- Universidade Federal de Xuíz de Fóra, Xuíz de Fóra.