Villarino de los Aires
Villarino de los Aires, tamén escrito Vilarino de los Aires[1] e Vilariño de Aires[2] (en portugués Vilarinho de Aires,[3][4][5] en asturleonés Villarino ou Vilarino, e antigamente Villarino de Arias),[6] é un concello e vila da provincia de Salamanca, na comunidade autónoma de Castela e León. Está integrado na comarca do Vitigudino e na subrexión da Ribera (Las Arribes). Pertence ao partido xudicial de Vitigudino.[7][8]
| ||||
| Localización | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Estado | España | |||
| Comunidade autónoma | Castela e León | |||
| Provincia | provincia de Salamanca  | |||
| Capital | Villarino de los Aires | |||
| Poboación | ||||
| Poboación | 775 (2023) (7,55 hab./km²) | |||
| Xeografía | ||||
| Parte de | ||||
| Superficie | 102,65 km² | |||
| Altitude | 603 m | |||
| Comparte fronteira con | ||||
| Santo padrón | Roque de Montpellier | |||
| Organización política | ||||
| • Alcalde | Sergio Barroso Ullan (en)  | |||
| Identificador descritivo | ||||
| Código postal | 37160 | |||
| Fuso horario | ||||
| Código INE | 37364 | |||
| Páxina web | villarinodelosaires.es… | |||
Xeografía editar
O concello está situado no noroeste da provincia de Salamanca, no límite con Portugal. Está a 85 km da capital, Salamanca. Está integrado na comarca da Ribera.[7] Pertence á Mancomunidade de Arribes del Duero e ao partido xudicial de Vitigudino.
Nalgunhas ocasións chámase «la puerta de Las Arribes».[9] Ademais do propio Villarino, o seu termo municipal está formado polos núcleos de poboación de Cabeza de Framontanos, Las Cañadas, La Zarza de Don Beltrán e os barrios de La Rachita e Santa Catalina, ocupando unha superficie total de 102,64 km² e segundo o padrón municipal elaborado polo INE en 2017, ten unha poboación de 843 habitantes. Parte do seu territorio atópase dentro do Parque Natural de Arribas do Douro, un espazo natural protexido de gran valor ambiental e turístico.[10]
Símbolos editar
O escudo heráldico que representa o concello foi aprobado o 18 de febreiro de 1994 co seguinte escudo:
«Escudo partido. Primero, de oro con una barca de sable, puesta sobre ondas de azur, calzado de azur. Segundo de gules con una hostia de plata, rafagada de oro, y cargada de las letras I H S, de sable. Timbrado de la Corona Real Española»Boletín Oficial de Castilla y León nº 47 de 9 de marzo de 1994
O concello aínda non adoptou bandeira municipal.[11]
Historia editar
A chamada reconquista naquela zona, entón baixo control ou dominio musulmán, foi levada a cabo polo Reino de León, que xurdiu do Reino de Asturias de Paio (ambas entidades nas fontes orixinais son mencionadas como "Gallaecia", véxase para iso o artigo O reino medieval de Galicia na historiografía). A repoboación das terras conquistadas levada a cabo polos reis galaico-leoneses propoñía un trazado moi diferente ao actual, baseando o seu desenvolvemento no modelo de repoboación galega, que consistía en ter moitas pequenas aldeas moi próximas entre si, esquema tornou varios deles fosen financeiramente insostibles. En documentos de 1265 rexístranse "Simirera", "Aveto" ou "Robredo de las Casas" (máis tarde "Robredo de Santo Domingo").
Nos séculos XIV e XV estaban os de "Quadrilleros" (en Corporario de la Ribera), o de "Alcornocal" (a carón do Teso Alcornoque de Aldeadávila) e o de "La Revilla de Aldeadávila" con parroquia propia. que foron abandonados arredor dos séculos XVII e XVIII. Finalmente, os de “La Verde” (ou “Santa Mariña”) e o de “Robredo de Santo Domingo” perduraron até o século XIX. Grazas ao esforzo de veciños de localidades como Aldeadávila de la Ribera e La Zarza de Pumareda, comezan a recuperarse restos medievais de túmulos e ermidas.[12]
A historia dinos que Villarino, como o resto das vilas de Salamanca na fronteira con Portugal e na beira do Duero, pertenceu ao concello de Ledesma durante a Idade Media, sendo representado polos seus señores medievais ou reais nas Cortes do Reino de León de 1188, considerado o berce do parlamentarismo mundial.
Coa morte de Afonso VIII de León e Galiza en 1230, o seu fillo Fernando III o Santo, que xa era Rei de Castela, herdou o Reino de León, pero mantivo as súas propias estruturas durante a Idade Moderna, conservando as súas institucións e características organizativas territoriais, que se plasmará na cartografía dos XVI, XVII e XVIII. Concidindo co Tratado de Alcañices (1297), indícase que o concello de Ledesma pertencía ao Señorío do infante Pedro . Posteriormente, en documentos da celebración das Cortes de Castela e León o 22 de xullo de 1315 en Burgos, cóntase que os procuradores de Ledesma solicitan que as aldeas de Dieza - Mieza sexan restituídas ao seu concello, con todos os seus dereitos. la Ribera -, Aldea d'Avila - Aldeadávila de la Ribera -, Darios - Corporario -, Cabeza de Furamontanos - Cabeza de Framontanos -, Penna - Pereña de la Ribera - e Villarino de Arias - Villarino de los Aires-, algo ao que a rexencia do futuro rei Afonso XI está de acordo. As Cortes de Valladolid en 1322, após a morte do infante Pedro, confirmaron o traslado da comarca da Ribera de novo ao concello de Ledesma. Estes vellos textos fan pensar que as aldeas da zona foron fortificadas nesa época, para evitar novas ocupacións portuguesas como as realizadas en 1296 polo rei D. Dinís de Portugal, que entrou até Simancas (Valladolid) e posteriormente se anexionou a toda a comarca de Riba-Coa, até entón pertencente ao Reino de León.
Durante os reinados de Afonso XI, Pedro I e Enrique II, o territorio dos Arribes del Duero volveu ser señorial e tivo un significado militar. É doado a unha sucesión de infantes bastardos e futuras raíñas e reis, entre eles o infante Fernando Alfonso e a raíña Leonor de Alburquerque que casa con Fernando I de Aragón en 1393, unindo o seu señorío ao das "cinco cidades".
Ao redor de 1476 Villarino comprou a metade da vila de Trabanca a don Gonzalo de Mercado, co que inicia o seu engalaxe económico. A segunda metade do XV contou cunha gran prosperidade na zona e unha importante redistribución da poboación, sendo Ledesma, Aldeadávila, Villarino, Pereña, Masueco de la Ribera e Mieza os núcleos máis poboados.
Ao redor de 1500 creáronse seis 'Rodas', na comarca da Ribera as de Villarino e Mieza, aínda que pouco antes de 1534 a de Villarino subdividíuse, creando a de Mazuecos - Masueco -. Cada roda tiña dereito a un escribán de número para celebrar actos públicos. A exención de impostos ditada por Enrique IV en 1465 e o retorno dos xudeus conversos portugueses a partir de 1530, que fomentaron e desenvolveron o comercio de téxtiles e de estancos de venda de determinados produtos, tiveron moito que ver co desenvolvemento económico deste período. Ao redor de 1600 estableceuse na zona un Señorío, en poder de Alfonso Fernández de Villarino por doazón real, quen llo transmitiu ao seu fillo Gonzalo e posteriormente ao explorador do Perú Martín de Ledesma Valderrama . Entre os seus lugares e os seus termos estaban Mazuelos - Masueco -, Aldea Dávila - Aldeadávila -, Corpario - Corporario -, La Vídola, Fuentes, Villasbonas - Villasbuenas -, La Badina, Villamuerto - Villarmuerto -, Grandes, Grandenos e Herbalejos, entre outros. A intervención urbanística de Martín de Ledesma en Villarino foi moi importante en torno a 1624 «e lo que compré de Gonzalo Fernández, fijo de Alfonso Fernández de Villarino, en el dicho lugar de Villarino, la mitad del lugar que yo fice nuevo dentro en el corral de las mismas casas del dicho lugar de Villarino».
.jpg)
Coa división territorial de España en 1833 na que se crean as actuais provincias, Villarino enmárcase dentro da Rexión Leonesa, formada polas provincias de León, Zamora e Salamanca, de carácter soamente clasificatorio, sen operación administrativa, que a grandes liñas viría recoller a parte da antiga demarcación do Reino de León, sen Galiza nin Asturias.[13]
A praga da filoxera que atacou os viñedos de Villarino ao redor de 1890 produciu un importante movemento de emigración da vila á illa de Cuba, fundando en 1919 o "Club Villarino" da Habana como lugar de encontro dos inmigrantes desta localidade, no que gardaban os seus vínculo e a súa cultura viva, un centro que pervive até hoxe. [14]
Finalmente, en 1974 ampliouse o concello de Villarino, ao integrarse nel a vila de Cabeza de Framontanos.[15]
As armas editar
Ao redor do ano 1896 está documentada en Villarino a posesión de armas por parte dos mozos locais, tanto brancas como de fogo. Todas as noites ao pór do sol realizábase a "descarga de armas", un rito no que os mozos se reunían nun ambiente de desquite para axustar contas, o que, ante a pasividade das autoridades, implicaba o morte de varios mozos a mans doutros da mesma localidade ou doutros como Aldeadávila de la Ribera, cos que había rivalidade. Os xesuítas intermediaron para cesar esas prácticas. Os mozos deixaron na ermida de Humilladero, as pistolas, coitelos, revólveres, puñais, navallas e outras armas. Como lembranza deste acto, colocouse na igrexa da vila un gran corazón de 2 metros de altura, cuberto na súa totalidade coas armas que entregaron os mozos e aos seus pés pódese ler un cartel que di «Los mozos de Villarino entregan sus armas al Sagrado Corazón de Jesús».[16]
Demografía editar
| Gráfica de evolución demográfica de Villarino de los Aires entre 1900 e 2021 |
 |
| Fonte: Instituto Nacional de Estadística |
Segundo o INE, Villarino tiña, a 31 de decembro de 2018, unha poboación de 805 habitantes, dos cales 417 eran homes e 388 mulleres. Respecto ao ano 2000, o censo reflicte 1067 habitantes, dos cales 540 eran homes e 527 mulleres. Polo tanto, a perda de poboación no municipio no período 2000-2018 foi de 262 habitantes, o que supón un descenso do 25%.
O concello está dividido en catro núcleos de poboación. Dos 308 habitantes que tiña o municipio en 2018, Villarino tiña 734 e Cabeza de Framontanos 71. Nas Cañadas e na Zarza de Don Beltrán non hai habitantes empadroados.
Economía editar
A localidade é coñecida por albergar unha das centrais hidroeléctricas máis grandes da conca do Douro e de toda España (segunda en potencia). Construída en 1970, obtén a súa auga do río Tormes no encoro de Almendra situado na localidade do mesmo nome, a 15 km. A auga é conducida por un conduto subterráneo que chega a Villarino. Unha vez utilizada, a auga devólvese ao río Douro.
Ademais da central hidroeléctrica, e grazas ao microclima da comarca da Ribera, as cooperativas de aceite e viño son as outras dúas ocupacións importantes da vila. Nos últimos tempos o turismo comeza a moverse grazas ás casas rurais e ás paisaxe que se contemplan dende a vila, con distintos miradoiros como Ambasaguas, lugar de encontro do río Tormes e do Douro.
Administración e política editar
Alcaldes editar
.jpg)
Cultura editar
Las Arribes constitúe unha comarcas con forte personalidade cultural, distinguida pola súa paisaxe, folclore, arquitectura e pola fala con trazos lingüísticos derivados da lingua asturiana.[7]
Fala editar
Ya se muriú el burru que acarraba la vinagre, Que tu ru ru ru rú El era valienti Que tu ru ru ru rú Estiró la pata Que tu ru ru ru rú Todas las vecinas Que tu ru ru ru rú —burru de Villarinu
|
- Véxase tamén: lingua asturleonesa e idioma leonés.
En toda a comarca da Ribera existía antigamente unha profunda e arraigada influencia do leonés, en concreto utilizábase unha variedade local chamada fala riberana.[14]
O canto do "burro do tío Silguero", coñecido fóra da vila como o do "burro villarino", é unha reminiscencia destacada da lingua tradicional da zona, traducida posteriormente ao castelán. Hoxe aínda é moi coñecido e o famoso burro, que ten unha escultura de granito diante dos colexios, converteuse nun emblema.
Arquitectura editar
As vilas da Ribera teñen unha arquitectura tradicional propia, froito da súa xeografía, microclima e xentes. Un dos factores polos que se conservou mellor que noutras zonas puido ser a súa situación fronteiriza, illada das principais cidades da meseta. Entre as localidades limítrofes, Villarino é unha das mellor conservadas. [17]
A típica casa de ribeira de residencia habitual adoita presentar unha soa fachada xa que está situada xunto a outras edificacións lindeiras. Son moi características dúas formas estéticas, pintadas de branco (antes con cal) ou con cachotería de pedra vista. Do segundo andar sobresae un gran balcón adornado de forma característica con macetas que protexe da choiva a porta de entrada inmediatamente debaixo. Ao seu carón adoita haber un "poyo" ou asento. Nalgúns casos, en lugar do balcón, atópase unha fiestra adornada con dous "andróns" (morillo)ou pedras a modo de peitoril (alféizar). Entre os exemplos das moitas casas representativas que aínda se conservan en Villarino de los Aires destacan, por exemplo, o nº 2 da praza Mayor, ou o número 11, que alberga unha oficina de Caja Duero, así como o número 23 da rúa Aceras, que a Deputación de Salamanca sinala como exemplo da arquitectura tradicional da comarca no artigo que a revista turística Emociones dedica a este tema.[17]
O balcón é quizais o elemento máis característico da arquitectura da Ribera, por iso un deles está exposto no xardín situado fronte aos colexios, xunto á escultura do burro. Pode estar cuberto ou sen teito. Ás veces pequeno ou grande, segundo as dimensións da vivenda, e sempre apoiado en ménsulas antigas.[17]
Dentro do patrón común da comarca, en Villarino era habitual dedicar a primeira planta ao uso exclusivo de cuadras, palleiras e/ou almacéns. Por iso, as vivendas que se organizaron dese xeito presentaban un exterior diferente. En lugar do impoñente balcón, tiñan dúas portas na fachada, unha para o primeiro andar e outra para a segunda, a zona de estar, á que se accedeu por unha escaleira exterior dende a rúa. Nestes casos, a planta alta, ademais de albergar a estancia con vistas á rúa e a escaleira de acceso ao "sobrao", tamén albergaba a cociña e a súa despensa. Co paso dos anos, o interior das vivendas foi evolucionando cara a un trazado máis moderno, pero no aspecto exterior, as vilas con arquitectura tradicional definitoria tenden a manter a estética de antano.[17]
As portas e fiestras están cubertas xeralmente por perpiaño de granito con estrutura redondeada na parte superior. [17]
Tamén son moi característicos os cruceiros así como os chozos e as cortinas do campo. As cabanas son edificios abovedados, circulares ou cadrados, que serven para resgardar da choiva aos pastores que se sorprenderon no medio do campo. As cortinas, moi representativas da paisaxe, son leiras de uso agrícola e/ou gandeiro delimitadas por muros de pedra.[17]
Lendas editar
En Villarino existía unha crenza arraigada nas meigas, da que aínda hoxe hai reminiscencias, sobre todo no que se refire ao uso ritual da botánica para previr e loitar contra o mal de ollo. Hai unha gran riqueza patrimonial neste sentido, sobre todo no uso da cana de San Xoán (Magydaris panacifolia) como remedio preventivo ou curativo, xa que aínda se recolle, sobre todo na zona do Teso de San Cristóbal, para secar e manter en portas e xanelas. Nalgunhas chemineas colocábanse botellas de auga bendita. Tamén se emprega a oliveira, o loureiro e o romeu, un simbolismo pagán que a relixión cristiá asimilou, sobre todo no que rodea o Domingo de Ramos, o Corpus Christi e a noite de San Xoán. En Villarino a fogueira celébrase o 11 de xuño en vez do 23 de xuño para honrar a San Xoán de Sahagún, atribuíndo a ese santo a desaparición da peste. Na fogueira quéimase o tomiño de San Xoán, a cana de San Xoán e a herba do mal de ollo. Tamén se saltan as fogueiras e algunhas señoras recollen cinzas para pór debaixo da almofada nun escapulario para protexerse durante todo o ano.[18][19]
Cóntase que as meigas de Villarino celebraban aquelarres no val de Zarapayas, debaixo das nogueiras, onde se reunían todas as meigas da comarca daRibera, ademais das da veciña zamorana de Sayago. "Zarapayar" en asturleonés e mais en galego[20] significa enlear. Villarino foi declarado oficialmente «pueblo de brujas» pola Inquisición. En 1591 celebrouse alí un proceso contra dúas meigas que foron queimadas no lume.[18]
En 1952 o párroco de Villarino, Juan Manuel Hernández, escribiu que «hay en este pueblo una creencia tan aferrada a la existencia de las brujas, que por mucho que trabaje, es difícil desarraigarla. Y cuidado que en el catecismo de adultos lo combato con todas mis fuerzas. Procuraremos trabajar todo lo posible para que desaparezca».[18]
As meigas da Ribera chamábanse “las urgas” e así o recolle Antonio Llorente Maldonado de Guevara no seu libro sobre xornadas dialectais do norte da comarca:
Pasa, entonces, D. Clodo. Habíamos quedado en que hoy le acompañaría en la visita, y en efecto me voy con él. Como me quedan pocas horas de estar en el pueblo, si quiero lograr una visión aproximada del habla pereñala no tengo más remedio que hacer esto e interrogar a los niños de la escuela. Y no es método malo el acompañar al médico en su visita: se oye hablar en poco tiempo a personas de las más distintas edades y condiciones, y en su salsa, con toda naturalidad y confianza (el método se lo recomiendo a los futuros investigadores). Los enfermos se han debido de creer que soy un médico nuevo que voy a ejercitarme, y no se escaman nada. Hemos visitado a un viejecito al que, según él, le persiguen las brujas (las urgas): lo maltratan, lo llevan al campo, lo ahogan; y él, para defenderse dice que les da ahumaza, como a los conejos.Seis jornadas de encuesta dialectal nas Arribas, (1989), Antonio Llorente
Notas editar
- ↑ Navarro Tomás, T. (1975). "Sinonimia peninsular del aguijón". Capítulos de geografía lingüística de la península ibérica (PDF) (en castelán). Bogotá: Instituto Caro y Cuervo. p. 169.
- ↑ Consejo Supremo de Justicia Militar (1944). "ORDEN de 16 de diciembre 1943 por la que se declara con derecho a pensión a don Rogelio Macias Flores y otros." (PDF). Boletín Oficial del Estado (en castelán) (16): 419.
- ↑ Centro de Investigação e de Documentação de História Medieval (2003). Demarcações de Fronteiras (PDF) III. Porto. p. 36. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 30 de novembro de 2021. Consultado o 02 de febreiro de 2023.
- ↑ "Monumentos". www.monumentos.gov.pt (en portugués). Consultado o 2021-12-04.
- ↑ Capela, José Viriato [et al.] (2007). "As freguesias do distrito de Bragança nas Memórias Paroquiais de 1758: memórias, história e património" (PDF). RCAAP - Repositórios Científicos de Acesso Aberto de Portugal (en portugués). p. 188. Consultado o 2023-02-02.
- ↑ "Ayuntamiento de Villarino de los Aires". Portal de transparencia - Salamanca (en castelán). Consultado o 2023-02-02.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Llorente Maldonado, Antonio (1976). Las comarcas históricas y actuales de la provincia de Salamanca (en castelán). Centro de Estudios Salmantinos. p. 157. Consultado o 15 de decembro de 2014.
Dos comarcas salmantinas de las que se ha tenido siempre consciencia plena, y se sigue teniendo, son La Ribera y El Abadengo. Se trata, además, de dos comarcas de gran personalidad, con muchas características diferenciales, y que se distinguen, entre otras cosas, por la riqueza y peculiaridad de sus manifestaciones folklóricas, y por los rasgos lingüísticos dialectales y arcaizantes que presentan. La Ribera se lama a toda la orilla izquierda del Duero, desde la confluencia del Tormes, entre Fermoselle y Villarino, a la confluencia del Yeltes (o Huebra), entre Saucelle e Hinojosa: Los pueblos incluidos en La Ribera son Villarino, Pereña, Masueco, Corporario, Aldeadávila, Mieza, Vilvestre y Saucelle (páx. 60)
- ↑ "Guía de buenas prácticas para la observación del paisaje agrario como espacio patrimonial en el oeste peninsular" (PDF). Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de marzo de 2016. Consultado o 02 de febreiro de 2023.
La comarca de Vitigudino, a la que pertenece Brincones, cuenta con las subcomarcas de Las Arribes, El Abadengo, la Ramajería y Vitigudino (páx. 14)
- ↑ David (2021-10-31). ""Rutas en Villarino: Puerta de las Arribes"". Iberotrek, Ecoturismo Activo (en castelán). Consultado o 2023-02-02.
- ↑ "Ley 5/2002, de 11 de abril, de Declaración del Parque Natural de Arribes del Duero (Salamanca-Zamora)" (en español). 2002.
- ↑ "Resolución de 18 de febrero de 1994, aprobatoria del Escudo Heráldico Municipal de Villarino de los Aires (Salamanca); BOCYL-D-09031994-37" (PDF). bocyl.jcyl.es (en castelán).
- ↑ Bienvenido García, Martín (1982). El proceso histórico de despoblamiento en la provincia de Salamanca (en español). Universidad de Salamanca. p. 163.
- ↑ "Real Decreto de 30 de noviembre de 1833 sobre la división civil de territorio español en la Península e islas adyacentes en 49 provincias". Gaceta de Madrid (en castelán). 1833.
- ↑ 14,0 14,1 Llorente Maldonado, Antonio (1947). Estudio sobre el habla de la Ribera: (Comarca salmantina ribereña del Duero) (en castelán). Centro de Estudios Salmantinos.
- ↑ Decreto 3587/1974, de 20 de diciembre, por el que se aprueba la Incorporación del Municipio de Cabeza de Framontanos al de Villarino, de la provincia de Salamanca
- ↑ "Cuéntame un cuento" (PDF). Asociación Vinduero-Vindouro.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 "La casa de Las Arribes". Revista turística de Salamanca. Arquivado dende o orixinal o 02 de abril de 2017. Consultado o 02 de febreiro de 2023.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Radio Televisión de Castilla y León (8 de outubro de 2016). "Cuentos en la bruma.Villarino de los Aires, Salamanca; Herrera de Pisuerga, Palencia". YouTube.
- ↑ Holguera Illera, Jorge (24 de xullo de 2016). "La creencia en brujas fue tan relevante en la provincia como en el norte". El Norte de Castilla (en castelán).
- ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para zarapallar.
Véxase tamén editar
Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría: Villarino de los Aires  |