Filomena Dato

Filomena Dato Muruais, nada en Ourense o 26 de xullo de 1856 e finada na Coruña o 27 de febreiro de 1926, foi unha poetisa e escritora galega do Rexurdimento (na segunda metade do século XIX). Viviu en Galicia toda a súa vida, participando en numerosos movementos e iniciativas de reivindicación da cultura galega e de liberación da estigmatización da muller. A súa obra máis destacada é Follatos, que xunto a Cantares gallegos e Follas novas de Rosalía de Castro, foron os únicos libros en galego publicados por mulleres no século XIX, os tres de poesía.

Filomena Dato

Biografía
Nacemento	(gl) Filomena Dato Muruais 1856 Ourense, España
Morte	1 de maio de 1927 (70/71 anos) A Coruña, España
Actividade
Ocupación	poetisa, escritora
Período de actividade	1877 - 1911
Membro de	Real Academia Galega (membro correspondente)
Movemento	Rexurdimento

Traxectoria

Filomena Dato naceu en Ourense no 1856. Pouco se sabe da súa vida, e a meirande parte dos seus datos biográficos están relacionados co seu labor social e cultural. Colaborou con composicións poéticas en xornais como El Heraldo Gallego, Galicia Recreativa ou o Álbum Literario. Igualmente, colaborou co movemento literario que daquela encabezaba Valentín Lamas Carvajal en Barbaña. En 1906 foi nomeada membro correspondente da Real Academia Galega.

Placa na casa onde viviu a escritora, en Ourense.

Filomena Dato Muruais foi unha fervente feminista. Canda Rosalía de Castro, é unha das máis senlleiras representantes da lírica feminista do século XIX, unha época na que a sociedade aínda estaba moi marcada polo machismo, non só entre a xente sen formación cultural, senón tamén entre a intelectualidade. Cuestións como se as mulleres tiñan alma, conciencia e remorsos, ou se eran as portadoras do pecado por herdanza de Eva eran comúns nos debates sociais e filosóficos da época. Eran tempos de adversidades para mulleres como a propia Filomena Dato, Rosalía de Castro ou Cecilia Böhl de Faber (Fernán Caballero), feito que dota de maior valor á súa produción literaria.

Así, as súas reivindicacións contra estas ideas discriminatorias están patentes no poemario Follatos (publicado en Ourense no 1891), o seu único libro en lingua galega. Está adicado á infanta Isabel de Borbón («La Chata»). Trátase dunha compilación de corenta e cinco poemas que tratan de temas variados: dende a denuncia contra os estereotipos de xénero ata escritos sobre relixiosidade e intimismo (moi na liña do Romanticismo típico do século XIX). Destaca o texto "Defensa das mulleres", que leva exactamente o mesmo título que o Discurso XVI do Teatro crítico universal (1726-1740) do Padre Feijoo. Con este texto dá comezo á obra e nel desmonta os tópicos sobre as mulleres máis frecuentes na súa época, facendo referencia a mulleres como Rosalía de Castro ou María Pita.

Foi desenvolvendo cegueira de forma progresiva, ata o seu falecemento aos 69 anos de idade, o 27 de febreiro de 1926.

Recoñecemento

Filomena Dato foi galardoada en varios certames literarios. Grazas a Follatos, obtivo tres premios: un nun certame en Ourense no 1887 como mellor composición baseada na defensa das mulleres feita polo Padre Feijoo, outro en Pontevedra no 1888 e, nese mesmo ano e traducida ó castelán, unha rosa de ouro en Sevilla. Ademais, foi unha dos cinco poetas premiados nos Xogos Florais de Tui de 1891, onde gañou o "clavillo" pola súa composición "O gaiteiro de Xixón".

En 1906, ano de fundación da Real Academia Galega, grazas en boa parte ó seu traballo de reivindicación da figura da muller na literatura, foi nomeada académica correspondente desta xunto con outras mulleres como Carmen Beceiro, Emilia Calé e Sofía Casanova.

En 2019 bautizouse co seu nome un edificio no Campus das Lagoas-Marcosende, da Universidade de Vigo. Ese mesmo ano convocouse o I Premio de Oratoria Filomena Dato, en homenaxe á súa traxectoria literaria.

Obra

Ademais de Follatos, a súa máis importante e influínte obra na literatura galega, tamén tivo obras en castelán. Todos eles foron libros de poesía:

• La letanía lauretana en verso. Ourense, 1877. Imprenta de La Propaganda Gallega.
• Penumbras. Madrid, 1880. Establecimiento tipográfico de R. Labajos.
• Follatos. Ourense. 1891. Imprenta de Antonio Otero.
• Romances y cantares. Ourense, 1895. Imprenta de Antonio Otero.
• A la tuna conimbricense. Santiago de Compostela, 1898. Imprenta El Eco.
• Fe. Poesías religiosas. A Coruña, 1911. Tipografía El Noroeste.

Conserváronse tamén poemas soltos non publicados dentro de ningunha obra en concreto (como "Xa non son", máis abaixo). Isto débese en parte a que se sabe que estaba a escribir un poemario a modo de 'segundo Follatos', pero tras a crítica recibida polo seu último libro, decidiu non publicar nada máis (se ben si seguiu escribindo).

Análise da obra

"Defensa d'as mulleres", o texto co que abre o seu poemario Follatos, é unha das súas máis coñecidas producións literarias. Ten un marcado carácter de defensa da figura da muller e a súa valía para participar na sociedade en igualdade de condicións cos homes. Así, hai fragmentos nos que recorre unha gran cantidade de figuras históricas, como o seguinte:

Os que decís, qu' a muller
non ten a cabeza feita
pra soster unha coroa
e que non sirve pra reina.
É qu' esquencedes cicais
que tod' a hestoria está chea
de nomes qu' o brilo teñen
luminosas estrelas.
Semíramis y-Artemisa:
duas Aspasias y-a nena.
File, filla d' Antipatro,
con quen iste s' aconsella.

Livia que domin' á Augusto
y-o mundo co-él goberna:
Agripina qu' ô seu fillo
de Roma o imperio lle dera
a ilustrada Amalasunta
qu' entende todal-as lengoas:
a gran reina anque croel
Sabela d' Ingalaterra:
a Catelina de Médeces
y-a Católeca Sabela,

Filomena Dato, "Defensa d'as mulleres" IV

Ademais, hai outros fragmentos nos que Filomena, na vez de remitirse a figuras pasadas, opta por unha crítica moito máis directa da sociedade do seu momento:

'Os que negan â muller
intelixencia e talento,
a millor contestaceon
cicais que fose o disprecio.
¿D' ónde sacaron qu' as almas
teñen com' os corpos seuso?
Porqu' as probes d' as mulleres
nunca tiveron enseño
como os homes, qu' eran tontas,
os homes tontos dixeron;

pois anqu' algus qu' eran sábeos
probar quixesen o mesmo,
soilo logran porbar
que n' human' entendemento
todo é falibre e que poden
os mais grandes teren erros.
Eu non me met' a estudear
si tein húmido o cerebro.

Filomena Dato, "Defensa d'as Mulleres" VI

En Follatos, amosa tamén unha poesía máis na liña do romanticismo e o intimismo típico da época, como se pode ver en "Neve", o seguinte poema. Contrasta a neve do campo, do inverno, que sempre acaba derretendo o sol, coa neve da duda, da alma, a dor existencial:

Por branca nevada
os campos cubertos
parecen desertos,
tan soilos están.
¡Probiña d' a y-alma
qu' está mais deserta
de neve cuberta
d' inverno e de vran!
A neve d' os campos
o sol a derrete
y-âs veces pormete
cosecha millor,

que baixo d' a saba
que tanto branquexa
o xérmen latexa
de novo verdor.
A neve d' a duda
que cai sobr' o peito,
matando d' afeito
os xérmenes vai,
y-as santas creenzas
xa nunca frorecen,
xamais reverdecen
n-a y-alma en que cai.

Filomena Dato, "Neve"

Son moi famosos estes catro versos que Filomena lle pronunciou a modo de despedida a Alejandro Pérez Lugín nunha entrevista que este lle fixo na Coruña no 1912. Ante a pregunta de por que non se ía a Madrid, que alí viviría mellor, respondeu:

Teño unha casiña branca
N’a Mariña entre loureiros.
Teño paz e teño amor.
Estou vivindo n’o ceo.

Filomena Dato, a Perez Lugín

Lugín utilizou precisamente este cantar para rematar a súa famosa novela A casa da Troia, publicada tres anos máis tarde. Nesa entrevista tamén fala sobre como o rexeitamento co que se recibiu o seu último libro (Fe, 1911) desanimouna de continuar publicando, aínda que é ben sabido que nunca parou de escribir. O seguinte poema é un dos derradeiros de Filomena, recollido polo xornal La Voz de Galicia coa noticia do seu enterro e xunta outra composición en castelán. Nel expresa a fatiga e dor que sente, aparecendo a morte como aquilo que lle porá fin:

¿Para qué pedides versos, s´están rotas
as cordas de cristal da miña lira?
Eu era n´outros tempos unha ave
que pasaba cantando pola vida;
agora son tan soilo un alma en pena
que d´un eterno loito vai vestida,
buscando un leito en que pousar para sempre
esta corga que tanto me fatiga.
Vou arrastrand´os pés de car´a cova
cravando n´eles ao pisar, espiñas...
Non lle pidas cancións ó paxariño
que antr´espiños e toxos agoniza!
Deixádeme morrer no meu curruncho.
Téndelle compasión a esta velliña!

Filomena Dato, "Xa non son"

Véxase tamén

Bibliografía

• Alvarellos, Enrique (1993). Mulleres destacadas de Galicia. Alvarellos. p. 76. ISBN 84-85311-96-5. 
• Couceiro Freijomil, A. (1951). "DATO MURUAIS, Filomena". Diccionario bio-bibliográfico de escritores (en castelán) I. Santiago de Compostela: Bibliófilos Gallegos. p. 342. 
• Curros Enríquez, Manuel (1911). Hijos ilustres de Galicia. Obras Completas v. IV (en castelán). Madrid: Sucesores de Hernando. 
• Fernández del Riego, Francisco (1992). Diccionario de escritores en lingua galega. Sada: Ediciós do Castro. p. 110. 
• García Rodríguez, C.; Fontoira Surís, L. (2005). "Dato Muruais, Filomena". Gran Enciclopedia Galega. ISBN 84-87804-88-8. 
• Marco, Aurora (2007). Dicionario de Mulleres Galegas. Edicións A Nosa Terra. pp. 128–129. ISBN 978-84-8341-146-9. 
• Román Alonso, J. F. (2009). Filomena Dato. A poeta galega de entre séculos. Ourense: Duen de Bux. 
• VVAA (2010-2011). "Dato Muruais, Filomena". Dicionario biográfico de Galicia 1. Ir Indo Edicións. p. 320. 

Ligazóns externas

• González Fernández, Helena (2006). "Filomena Dato". Álbum de Mulleres do Consello da Cultura Galega. 
• Filomena Dato na Biblioteca Virtual Galega.
• Dato Muruais, Filomena na páxina da AS-PG.