Cortes de Navarra

As Cortes de Navarra ou tamén denominadas os Tres Estados, foron unha institución do Reino de Navarra que se xestou con Sancho VII o Forte e que se mantería ata 1841, en que Navarra deixou de ser reino coa Lei de Modificación de Foros de Navarra, desaparecendo xunto á maior parte das súas institucións.

Estandarte dos reis de Navarra desde 1212.

Bandeira de Navarra na actualidade.

En 1979 durante a transición española estableceuse o Parlamento de Navarra como ente de representación electa previa á autonomía, que en 1982 coa Lei Orgánica de Reintegración e Amelloramento do Réxime Foral de Navarra se regulamentou a súa composición e as súas atribucións actuais. O Parlamento ten como segunda denominación Cortes de Navarra.

Tres Estados

A aparición desta institución na Baixa Idade Media en Navarra non era un organismo completamente orixinal. En Europa, na mesma época, xurdían estruturas similares. Foi unha evolución da Curia ou Corte do rei, convocada polo monarca, con interaccións das asembleas, xuntas e irmandades con intencións máis ou menos sediciosas.

Non tiñan unha sede fixa, pero predominaban Pamplona e Olite como lugares onde se realizaban as reunións, en menor medida Tafalla e ocasionalmente en Estella, Sangüesa e Tudela. Aínda así existiron outros puntos de reunión esporádicos.

A denominación de Tres Estados é de orixe francesa. Está recollida no ano 1319, pero se xeneralizaría para o século XV. Refírese aos tres estamentos que, tras o rei, estaban presentes nas Cortes Xerais, segundo a súa influencia de poder.

• O estamento Militar correspondente á clase dos Ricos-homes;
• O estamento Eclesiástico correspondente á Igrexa;
• e as Universidades que corresponde ás Boas Vilas.

Ademais, na sociedade navarra e seguindo de arriba a abaixo existían outros estamentos, non presentes nas Cortes:

• O dos Campesiños peiteiros que ten que pagar peitas sen dereito a estar nas Cortes pero si en concellos e consellos.
• Os Collazos son campesiños atados á terra, de servidume, aínda que evolucionarían a ser arrendatarios.
• Para rematar, na escala social estaban as minorías relixiosas de xudeus, musulmáns e os grupos marxinais.

Cada estamento deliberaba por separado e logo expuñan as súas decisións ao resto dos estamentos.

O estado da nobreza ou brazo Militar

Dentro da nobreza navarra do século XIII existían tres chanzos:

• Ricos-homes ou baróns con grandes patrimonios e con vinculación co monarca polos seus servizos militares. Participaban nas rendas do mesmo e eran habituais na Curia ou Corte rexia.
• Cabaleiros, tamén prestaban servizos militares coas súas prebendas, pero eran de segundo grao.
• Infanzóns, de escaso patrimonio, con escasas rendas. Desprazados do poder e das funcións militares. Con Sancho VII o Forte , ocasionalmente aparecen na contorna soberano.

Ao principio a presenza era a título persoal, pero posteriormente eran representativos. Os infanzóns foron especialmente activos no século XII, formando unha Xunta, con autorización real, para defender os seus intereses. Con Teobaldo I creouse unha comisión para fixar por escrito os deberes e dereitos da nobreza. Dada a actitude levantisca dos infanzóns, frecuentemente non eran convocados, sendo ao final prohibidos por Xoana I de Navarra e Filipe de Evreux. Nas reunións solemnes eran entre vinte e trinta e cinco membros, pero noutras convocatorias acudían un menor número.

O estado Eclesiástico ou dos prelados

Era o menos numeroso dos estados. Oscilaban entre os 6 e 14 membros. Previamente ás Cortes, a presenza dalgún prelado na Curia rexia era habitual. O bispo de Pamplona era o máis habitual, pero tamén outros bispos, pois parte do territorio de Navarra pertencía a outras dioceses, como Tarazona, Calahorra, Baiona e Dax. Así mesmo participaban outros priores (San Juan de Xerusalén e de Roncesvalles) e abades do reino (Irache, La Oliva, Leire, Iranzu e Urdax). Inicialmente a título persoal e logo como representación de toda a clerecía. A partir de 1328 a súa presenza fíxose habitual. Á cabeza atopábase o bispo de Pamplona, e a partir do século XV o prior de Roncesvalles dirixía aos prelados en ausencia do bispo.

O estado das Universidades ou boas vilas

Este estamento estaba formado por núcleos de poboación cun estatuto particular por medio de foros. Inicialmente agrupáronse en irmandades das boas vilas.

Parece ser que as primeiras foron o burgo de San Cernin, Estella, Sangüesa, Olite, Os Arcos e Ponte a Raíña que son as seis vilas que o monarca agrupa no momento de nomear xuíces. Con todo a primeira Irmandade coñecida é en 1274 que ademais dos seis anteriores agrupáronse ó Poboación de San Nicolás que estaba unida ao burgo de San Cernin, Viana, Laguardia, San Juan de pé de Porto e Burguete que eran ?francos? e non dependían de ningún señor, sen cargas señoriais, con liberdade de comprar e vender heredades, con normativas propias e autoridades como alcalde, preboste ou almirante e xurados.

Posteriormente fóronse incorporando outros como Tudela en 1283; Villafranca en 1294; Larrasoaina, Villava e Monreal en 1297; San Vicente, Lumbier, e un efémero desdobramento de Ponte a Raíña, Zubiurrutia en 1298; tras a morte da raíña Juana de Navarra sumáronse Corella e Aguilar, mentres que non participaban San Juan e Zubiurrutia.

Sucesivamente en 1328 para a sucesión de Carlos I de Navarra descolgábase algunha das previas e fóronse engadindo outras nas que se había dependencia dun señor e pago de pechas ata houbo representantes de núcleos de labradores. Isto provocou tensións que levou á exclusión dos núcleos dos labradores durante o reinado de Carlos II. A modificación das vilas participantes era habitual en cada período, exceptuando o núcleo principal.

As boas vilas participaban nas Cortes a través de representantes chamados procuradores, mandadeiros, mensaxeiros e en ocasións embaixadores, ao que se lles outorgaban plenos poderes para acordar.

Historia

Xurdimento

A presenza de elementos burgueses nos estamentos de poder é moi antiga. Xa con Afonso o Batallador, había presenza de esporádica e a título persoal dalgúns membros de comunidades urbanas na corte rexia.

Ao primeira intervención coñecida de representantes das boas vilas nun asunto político foi no reinado de Sancho VII o Forte, cando o rei lles fixo xurar o pacto de mutuo porfillamento (recoñecemento de descendencia) con Xaime I de Aragón, que supuña decidir sobre a sucesión na coroa.

Os distintos grupos sociais formaran diversas xuntas, irmandades ou unidades co fin de defender o seu status xurídico e incrementar a súa acción política. As primeiras xuntas deberon de ser a que agrupaban aos infanzóns, para defenderse dos ricos-homes. Coa dinastía Champaña estas xuntas evolucionaron e reivindicaban as súas dereitos fronte ao monarca, descoñecedor dos costumes do reino. Nesta conxuntura, tamén as comunidades burguesas comezaron a agruparse. Probablemente con Teobaldo I agrupáronse as seis principais boas vilas.

Tras a morte de Teobaldo I en 1253 as boas vilas uníronse cos diversos xunto a infanzóns, ricos-homes e o alto clero, para esixir ao monarca un xuramento que garantise os seus privilexios. Facéndoo nunha magna asemblea similar a unha Curia Xeral, é dicir unha corte ampliada. Aínda que esta denominación de Curia Xeral non aparecerá na documentación ata 1274. Dando lugar a un pacto entre o rei e o reino.

A partir dese momento son bastante frecuentes as reunións da Curia Xeral convocada polo rei ou polo seu lugartenente con asistencia de nobres, representantes de boas vilas e nalgúns casos prelados. Ata 1328 houbo polo menos dezaseis reunións, entre outros os conflitos sucesorios de 1305, 1316 e 1328 en ausencia dos monarcas capetos. Aínda que a Xunta de Infanzóns e a Irmandade de boas vilas actuaban por separado, en ocasións agrupábanse e á súa vez cos ricos-homes e prelados para que se tivesen ec conta os seus foros , usos, privilexios e franquezas. Eran asembleas irregulares pero os monarcas tiñan que telas en conta. A culminación foi en 1328 cando ricos-homes, cabaleiros e os representantes de boas vilas decidiron destituír ao gobernador para ?gardar o reino para quen deba reinar? e uns días despois sumándose os representantes do clero e de comunidades vilás proclamaron os dereitos ao trono de Juana II e o seu esposo Filipe de Evreux. Estes tiveron que negociar a fórmula de xuramento.

Período de consolidación (1329-1441)

Cos novos reis en 1329 prohibíronse as xuntas e asembleas e a participación canalizouse a través da Corte Xeral ou Cortes, quedando, probablemente entón, articulada en Tres Estados:

• Eclesiásticos: polo bispo de Pamplona ademais de priores e abades que eran donos de amplos dominios.
• Nobiliario: por ricos-homes e cabaleiros e escudeiros ligados por servizos militares á coroa que eran convenientemente pagos.
• Boas vilas. Representantes dos núcleos de poboación franca.

Tiña atribucións xudiciais e velaba pola conservación dos foros e privilexios de cada grupo e o xuramento que fixeran os soberanos. Neste período as Cortes fóronse consolidando con convocatorias periódicas, cun ritmo como pouco anual. Unha das funcións principais era a de sufragar gastos dos monarcas, que como representación do reino, outorgaban ao mesmo, a maior parte das veces sen opor resistencia. Non supuña unha fiscalización dos ingresos da monarquía, nin se encargaban do cobro, que o realizaban os funcionarios do rei. Pero se era unha forma, como os soberanos nalgunha ocasión tiveron que recoñecer, de que esta achega non era obrigatoria, senón donativos. As achegas realizábanse de dúas formas. Unha polos cuarteis é dicir axudas directas por lume, por casa. O outro tipo era a imposición, unha cantidade proporcional polo prezo de venda. Inicialmente o pago era de todos os súbditos, pero posteriormente os reis foron concedendo excepcións, primeiro a algúns nobres, logo ao alto clero e a algunhas vilas.

Tamén os reis e os seus herdeiros xuraban aos Tres Estados ao comezo, como fixo Carlos II en 1350, Carlos III en 1390, Branca e Juan en 1429.

Na mesma tamén se presentaban reclamacións contra actuacións dos monarcas ou dos seus lugartenentes. Os agravios tiña que reparalos o rei mediante ordenanzas correspondentes.

Cando o Cisma no Concilio de Constanza de 1416 enviáronse embaixadores navarros investidos dos poderes dos Tres Estados, e ata entón obrigóuselle ao monarca a manterse xunto ao papa de Aviñón. En canto ás guerras, a petición de consello, parece que era motivada para conseguir recursos monetarios.

Guerra Civil ( 1441-1512)

Véxase tamén: Guerra civil de Navarra.

A morte de Branca I levou a que o rei consorte Xoán II quedase para se a coroa, no canto de cedela ao seu fillo Carlos de Viana iniciándose en 1451 unha longa Guerra civil. Neste clima Xoán II e o Príncipe convocaron ás Cortes, pero a elas só acudían os correspondentes a cada bando. En trinta e oito anos reuníronse polo menos en sesenta e nove ocasións. Tras a morte de Xoán II en 1479 os Tres Estados nalgunhas ocasións reuníanse por separado pero noutras se xuntaban representantes de ambas as faccións. Entón as reunións no canto de durar uns días empezaron a alargarse durante semanas.

Seguiron gardando os foros e privilexios, pero cun mellor aparello burocrático que tiña un secretario á fronte, e os reis seguiron xurando ante elas como foi en 1479 por Magdalena como rexente de Francisco I de Foix, este mesmo cando se coroou en 1481, e os reis Catarina e Xoán en 1494.

O número de reclamacións fixo que se crease ao figura do síndico en 1508.

Conquista e Idade Moderna

Véxase tamén: Conquista de Navarra.

Tras a invasión de Navarra e a súa primeiro intento de liberación, co control militar do territorio e co illamento diplomático de Xoán III de Albret, produciuse a primeira convocatoria tras a conquista e a máis polémica da historia das Cortes. Fernando o Católico ordenou a convocatoria dos Tres Estados o 13 de marzo de 1513.

Á convocatoria só acudiron nobres da facción Beaumontesa, e do brazo eclesiástico, a pesar da ameaza da bula papal Exigit Contumacium só foron tres abades, sendo, xa que logo dubidosa a súa lexitimidade. O vicerrei en nome de Fernando, fixo público un perdón xeral, polo que se autorizaba a regresar ás súas casas a todos aqueles exiliados que xurasen obediencia perpetua ao monarca castelán-aragonés. Ademais o vicerrei en nome de Fernando o Católico prestou solemne xuramento de respectar os foros, usos e costumes do Reino, cunha fórmula moi similar á tradicionalmente empregada. O novo monarca comprometeuse expresamente a que a interpretación dos dereitos fixésese sempre en beneficio do reino, a non acuñar moeda sen consentimento do reino; a facer que os cargos e rendas navarras recaesen en naturais do reino e para rematar que os altos cargos da administración e o mando das fortalezas recaesen sempre en súbditos navarros. Estas promesas foron condicionadas á finalización da guerra, polo que os cargos foron entregados a persoal castelán.

Xa na primavera dese ano os Tres Estados reuníronse para denunciar os contraforos que supuñan confiscacións e outras irregularidades con doazóns a favor de estranxeiros. En febreiro de 1514 repetiron de novo as súas reclamacións. O 30 de maio de 1515 é o propio Fernando II quen admitiu que as reclamacións se tramitasen a través das Cortes. Aínda que non hai constancia de que atendese ningunha.

A maior parte dos membros das Cortes seguiron sendo navarros, pero o presidente, que era o bispo de Pamplona, era nomeado sempre polos casteláns, coa única excepción dun bispo no século XVIII. Os brazos pasaron a deliberar de forma conxunta.

Meiriñados de Navarra (Estella, cor azul; Olite, marrón escuro; Pamplona, verde; Sangüesa, rosa; e Tudela, marrón claro;

O brazo das universidades foi sensible aos cambios económicos e demográficos co que foron aumentado desde os vinte cando ocorreu a invasión ao máximo de trinta e oito. Estas trinta e oito boas vilas non superaba o 40% da poboación total. Non se buscaba a representatividade, aínda que se existía unha certo equilibrio dos cinco meiriñados, con 7 votos da de Pamplona, 7 de Sangüesa, 7 de Estella, 6 de Olite e 7 de Tudela.

En principio os Tres Estados tíñanse que reunir anualmente, posteriormente pasaron a facelo cada dous anos e co paso do tempo aínda con menor frecuencia. Aínda así mantiveron as reunións ata ben entrado o século XIX, a diferenza do que ocorreu coas distintas Cortes do Reino de España, xa que as de Cataluña reuníronse por última vez en 1632, as de Valencia en 1645, as de Castela en 1665 e as Aragón en 1683. Foron abolidas en 1707 tras o Decreto de Nova Planta, pasando as castelás a ser as Cortes españolas e manténdose as de Navarra.

A súa función era a de facer e recompilar as leis da Alta Navarra, e examinaban as ordes dos monarcas españois, ou dos seus vicerreié ou doutro funcionario, para ver se constituían "contraforo", é dicir, se eran contra as leis e costumes navarros. Nalgúns casos conseguíanse retirar parcial ou totalmente e noutras non o lograban. Antes de que se coroasen, tomaban xuramento aos novos reis, que o facían por poderes, de gardar, defender e mellorar os foros e costumes de Navarra. Autorizaban ou rexeitaban a recadación solicitada polos monarcas, converténdose nunha imposición directa, aínda que en teoría supúñase que era unha doazón voluntaria.

Da man das Cortes xurdiu a Deputación do Reino en 1576, para o intervalo en que non se reunían os Tres Estados. O seu fin era pór en práctica as súas decisións e ordes. Na medida en que as Cortes se foron reunindo con menor frecuencia a importancia da Deputación foise incrementando. Estaba composta por navarros. A partir de 1643 pasaron a reunirse semanalmente no canto de mensual, sinal de que o seu traballo e recursos aumentaran.

As outras institucións existentes neste período, non dependentes das Cortes de Navarra:

• Vicerrei: representaba o poder militar supremo en Navarra, convoca Cortes e péchaas. Intermediario entre as Cortes e o rei. Non foron navarros, coa única excepción do bienio 1834-1836.
• Consello Real era o tribuna supremo do reino de Navarra, aconsellaba ao vicerrei e iniciaba investigacións xudiciais en asuntos de orde pública e relixiosos. Aconsellaban se as novas leis adecuábanse á normativa navarra ou ante unha protesta das Cortes valoraban se era aceptable ou non, coñecido como ?pase foral? ou dereito de "sobrecarga". O presidente do tribunal sempre era castelán ademais de dous membros máis, dun total de sete.
• Cámara de Comptos, actuaba en nome dos reis e controlaba gastos e recadaba. A metade dos membros eran navarros.

Última convocatoria

As últimas Cortes foron convocadas en 1828-1829, cando a anterior convocatoria fora nos anos 1817-1818. Nesta convocatoria #crear+se a Xunta Superior de Educación e fundouse o Colexio de Medicamento, Cirurxía e Farmacia. Tamén se trato o donativo que Navarra debía entregar ao Estado, así como a repartición das cargas fiscais. Debateuse a modificación das aduanas do Ebro aos Pireneos, quedando pendente de resolución.

Nesta última convocatoria participo como Síndico Angel Sagaseta de Ilurdoz Garraza que desde o seu desterro valenciano criticou a abolición do Reino de Navarra e as súas institucións.

Aínda que o regreso de Fernando VII supuxo o restablecemento do réxime privativo navarro, pero sen desaparecer a tendencia centralista do Goberno de España. Anulouse o dereito de "sobrecarga", polo que os "contraforos" producíronse sen dereito de réplica. Tanto Liberais como absolutistas intentaron acabar coa lexislación específica de Navarra, aínda que por motivos diferentes. Os primeiros ao pretender implantar unha administración moderna que fose racional e útil, cun Estado máis homoxéneo. Os absolutistas, pola súa banda porque estaban de acordo en que todos contribuísen ás cargas do Estado. Xa que logo previa á primeira Guerra Carlista os particularismos Forais eran rexeitados, en maior ou menor medida por absolutistas e liberais.

Tras a Primeira Guerra Carlista, coa intención de reducir a autonomía Foral decretouse a Lei de Confirmación de Foros, do 25 de outubro de 1839. Partindo desta lei negociouse entre a Deputación provincial e o Goberno unha nova lei para Navarra, a Lei de Modificación de Foros de Navarra de 1841. Entón disolvéronse as Cortes de Navarra. A Alta Navarra deixou de ser oficialmente reino pasando a ser unha das 49 provincias creadas en 1833 por Javier de Burgos. Creouse a Deputación Provincial, para a xestión de asuntos administrativos e fiscais, tras disolver en 1836 a Deputación do Reino.

Actualidade

Actual Parlamento de Navarra, Pamplona

Véxase tamén: Parlamento de Navarra.

Tras a morte de Franco en 1975 e iniciada a Transición Política a un sistema democrático, realizáronse as primeiras eleccións ao Parlamento de Navarra. Posteriormente tras negociar co goberno de España e aprobar a Lei Orgánica de Reintegración e Mellora do Réxime Foral de Navarra estableceuse o réxime xurídico da Alta Navarra que é equivalente a un Estatuto de Autonomía. Este Estatuto non foi referendado polos navarros. Nel mantense ao Parlamento de Navarra ou Cortes de Navarra, de elección directa, como órgano de participación da poboación navarra.

Véxase tamén

Bibliografía

• Gallego Gallego, Javier (1993): "Las Cortes del Reino", en Historia Ilustrada de Navarra. Pamplona: Diario de Navarra. ISBN 84-604-7413-5
• Serrano Izko, Bixente (2006): Navarra. Las tramas de la historia, Pamplona: Euskara Kultur Elkargoa. ISBN 84-932845-9-9.
• Esarte, Pedro (2001): Navarra, 1512-1530. Pamplona: Pamiela. ISBN 84-7681-340-6.
• Floristán Imizcoz, Alfredo (1993): "El reino cortes y diputaciones", en Historia Ilustrada de Navarra. Pamplona: Diario de Navarra. ISBN 84-604-7413-5
• Miranda Rubio, Francisco (1993): "Navarra durante el primer tercio del s. XIX", en Historia Ilustrada de Navarra. Pamplona: Diario de Navarra. ISBN 84-604-7413-5