Rícino

Rícino (Ricinus communis)
Clasificación científica
Reino: Plantae
Subreino: Tracheobionta
División: Magnoliophyta
Clase: Magnoliopsida
Subclase: Rosidae
Orde: Malpighiales
Familia: Euphorbiaceae
Subfamilia: Acalyphoideae
Tribo: Acalypheae
Subtribo: Ricininae
Xénero: Ricinus
Especie: R. communis
Nome binomial
Ricinus communis
L., Sp. Pl., 2, p. 1007, 1753 [1]

O rícino[1], Ricinus communis, é a única especie aceptada do xénero: Ricinus, planta arbustiva da familia Euphorbiaceae, de follas moi grandes, pecioladas, e froito capsular. Das súas sementes extráese un aceite purgante[2].

Vista xeral da planta.
Follas.
Ricinus communis (La Gomera): froitos incipientes.
Flores e froitos inmaturos.
Inflorescencia en frutificación.
Sementes.
Detalle da folla
Plántula

Descrición

editar

O rícino é un arbusto de talo groso e lígneo, oco que, ao igual que os pecíolos, nervios e incluso as propias follas nalgunhas variedades, pode tomar unha cor púrpura escura e adoita estar cuberto dunha voaxa abrancazada, semellante á cera.

As follas son moi grandes, de nervación palmada e fendidas de 5 a 9 lobos, de bordos irregularmente dentados; as follas son alternas, con pecíolo moi longo, unido pola súa parte inferior.

As flores están dispostas en grandes inflorescencias, ergueitas, que, cando son novas, abrollan dunha espata nos nós entre o talo e os pedúnculos das follas; na parte inferior de ditas inflorescencias áchanse as flores masculinas, cun cáliz, con cinco pezas lanceoladas/triangulares e múltiples estames soldados, con forma de columna, ramificada en forma de coliflor. As flores femininas atópanse na parte superior da panícula, con ovario, formado por tres follas carpelares e rematado por un pistilo trifurcado, con papilas destinadas a captar o pole. Florea case todo o ano.

O froito é globuloso, trilobado, case sempre cuberto por abundantes pugas, que lle dan aspecto de ourizo; ten tres cavidades, cada unha cunha semente, grande e xaspeada, de superficie lisa e brillante, rematada por unha excrecencia e que contén unha toxina chamada de ricina.[3] Cando os froitos secan, a codia espiñenta ténsase aos poucos producindo finalmente un efecto de resorte que guinda a sementa a distancias superiores aos dez metros, sendo este o xeito de se espallaren.

Hábitat e distribución

editar

Cómpre dun clima cálido sen xeadas, está espallado por case todas as rexións cálidas do globo, téndose naturalizado por ser unha planta cultivada dende a antigüidade. Semella ser orixinaria do corno de África (Abisinia).

Toxicidade e usos

editar

As sementes son mou tóxicas, pola presenza dunha albumina chamada ricina, xa que abonda a inxestión dunhas poucas, mastigadas ou engolidas, para produciren un cadro de intensa gastroenterite con deshidratación; pode danar seriamente o fígado e mailo ril e incluso producir a morte. É unha das toxinas biolóxicas máis potentes que se coñecen.

O aceite de rícino, obtido por prensado das sementes e quentado para destruír a ricina, é un dos purgantes máis reputados, debéndose a súa acción ao ácido ricinoleico; ten o inconveniente do seu desagradábel sabor. Na actualidade encontra aplicacións na industria de tinturas e vernices, así como para a fabricación de lubrificantes e líquidos para freos.

Química
Media da composición de ácidos graxos do óleo de rícino
Nome do ácido Rango de porcentaxes
Ácido ricinoleico 85 fins 95%
Ácido oleico 6 fins 2%
Ácido linoleico 5 fins 1%
Ácido linolénico 1 fins 0,5%
Ácido esteárico 1 fins 0,5%
Ácido palmítico 1 fins 0,5%
Ácido dihidroxisteárico 0,5 fins 0,3%
re 0,5 fins 0,2%

Emprégase principalmente pola súa follaxe e penacho floral para muros de separación, sebes, pantallas e dar tons de cores nos fondos dos xardíns. As variedades que se utilizan son variacións na cor das follas e talos. Algunhas delas son:

  • Cambogensis: con talos cun púrpura moi escuro (case negro)
  • Gibsonii: con follas de cor encarnada escura
  • Saguineus
  • Zinzibarensis: con follas verdes

Taxonomía

editar

Ricinus communis foi descrito por Carl von Linné e publicado en Species Plantarum 2: 1007. 1753.[4]

Etimoloxía

O nome do xénero, aplicado xa a esta planta por Plinio (15, 25) —aínda que tamén o aplicou á amora (froito dunha silveira (23, 137)— e outros autores látinos, alude á semellanza das súas sementes con certas carrachas, chamadas tamén de ricinus en latín. Mais o rícino era coñecido dende había moito antes, pois nomeábano xa autores gregos, como Teofrasto e Dioscórides, co nome de «croton» —nome que tamén usou Plinio (15, 25)— e as súas sementes apareceron en tumbas exipcias, moi anteriores.

Sinonimia

Todos os innumerábeis táxones infra-específicos (subespecies, variedades, formas) son meros sinónimos da especie,[5] ademais das especies a seguir e os seus táxones infra-específicos:

  • Cataputia major Ludw.
  • Cataputia minor Ludw.
  • Croton spinosus L.
  • Ricinus africanus Mill.
  • Ricinus angulatus Thunb.
  • Ricinus armatus Andr.
  • Ricinus atropurpureus Pax & K.Hoffm.
  • Ricinus badiusRchb.
  • Ricinus borboniensis Pax & K.Hoffm.
  • Ricinus cambodgensis Benary
  • Ricinus compactus Huber
  • Ricinus digitatus Noronha
  • Ricinus europaeus T.Nees
  • Ricinus gibsonii auct.
  • Ricinus giganteus Pax & K.Hoffm.
  • Ricinus glaucus Hoffmanns.
  • Ricinus hybridus Besser
  • Ricinus inermis Mill.
  • Ricinus japonicus Thunb.
  • Ricinus krappaSteud.
  • Ricinus laevis DC.
  • Ricinus leucocarpus Bertol.
  • Ricinus lividus Jacq.
  • Ricinus macrocarpus Popova
  • Ricinus macrophyllus Bertol.
  • Ricinus medicus Forssk.
  • Ricinus medius J.F.Gmel.
  • Ricinus megalosperma Delile
  • Ricinus megalospermus Delile
  • Ricinus messeniacus Heldr.
  • Ricinus metallicus Pax & K.Hoffm.
  • Ricinus microcarpus Popova
  • Ricinus minor Mill.
  • Ricinus nanus Bald.
  • Ricinus obermannii Groenl.
  • Ricinus peltatus Noronha
  • Ricinus perennis Steud.
  • Ricinus persicus Popova
  • Ricinus purpurascens Bertol.
  • Ricinus ruber Miq.
  • Ricinus rugosus Mill.
  • Ricinus rutilans Müll.Arg.
  • Ricinus sanguineus Groenl.
  • Ricinus scaber Bertol. ex Moris
  • Ricinus speciosus Burm.f.
  • Ricinus spectabilis Blume
  • Ricinus tunisensis Desf.
  • Ricinus undulatus Besser
  • Ricinus urens Mill.
  • Ricinus viridis Willd.
  • Ricinus vulgaris Mill.
  • Ricinus vulgaris Garsault nom. inval.
  • Ricinus zanzibarensis auct.
  • Ricinus zanzibarinus Popova[5]
  1. Nome vulgar galego en Guía de plantas medicinais de Galicia, Vigo, Galaxia, 1996; Termos esenciais de botánica, Universidade de Santiago de Compostela, 2004; Gran dicionario Xerais da lingua galega, Vigo, Xerais, 2009
  2. Definición en Diccionario Cumio da lingua galega, Vigo, Edicións do Cumio, 1999
  3. Soto-Blanco B, Sinhorini IL, Gorniak SL, Schumaher-Henrique B. 2002. Ricinus communis cake poisoning in a dog. Vet Hum Toxicol. Jun 44(3):155-6.
  4. "Rícino". Tropicos.org. Missouri Botanical Garden. Consultado o 11 de novembro de 2012. 
  5. 5,0 5,1 Ricinus communis en The Plant List

Véxase tamén

editar

Outros artigos

editar

Bibliografía

editar
  • Manual de plantas de jardín. Michael Wright. Ed. Serbal. 1984.
  • González Torres, Dionisio M. (2009): Catálogo De Plantas Medicinales (y Alimenticias y Útiles) Usadas En Paraguay., Editorial Servilibro, Asunción-Paraguai. ISBN 99925-859-6-X