Lousame

Lousame é un concello galego situado no suroeste da provincia da Coruña, pertencente á comarca de Noia. Segundo o padrón municipal (INE 2020) ten 3.268 habitantes (1.624 homes e 1.644 mulleres). O seu xentilicio (véxase no Galizionario) é lousamán.

Lousame
Casa do concello.
Situación
Xentilicio	lousamán/lousamá
Xeografía
Provincia	Provincia da Coruña
Comarca	Comarca de Noia
Poboación	3.210 hab. (2022)
Área	93,6 km²
Densidade	34,29 hab./km²
Entidades de poboación	7 parroquias
Capital do concello	Portobravo
Política (2019)
Alcaldesa	Teresa Villaverde Pais (PPdeG)
Concelleiros	BNG: 1 PPdeG: 6 PSdeG-PSOE: 4
Eleccións municipais en Lousame
Uso do galego (2011)
Galegofalantes	84,91%
Na rede
www.concellodelousame.gal
[ editar datos en Wikidata ]

É un concello principalmente agrario. Está dividido en 7 parroquias e a el pertencen 75 núcleos de poboación.

Etimoloxía

O nome de Lousame consérvase dende a época romana. Provén da palabra latina lausia, que corresponde ás lousas que tanto abundan no concello.

Xeografía

O concello ten unha superficie de 93 km², e abrangue 7 parroquias. Limita ao norte co concello de Brión, ao sur con Boiro e Rianxo, ao leste con Rois e Dodro e ao oeste con Porto do Son. É un territorio cun relevo abrupto, con fortes contrastes entre o fondo dos vales (20 msnm) e cumios de altitude media (monte Iroite, de 685 m, e a Muralla, de 674 m).

Historia

Nos terreos ocupados polo concello consérvanse restos prehistóricos (mámoas), da Idade de Bronce (petróglifo de Lesende) e da época castrexa. De feito, no propio escudo do concello aparecen reflectidos sete castros (Coto do Castro, Castro de Comparada, Castro de Servia, Castelo de Fruíme, Castelo de San Lourenzo, Castro de Berrimes e Castro do Lourido).

Da época da romanización consérvase o topónimo do concello, procedente da palabra celtolatina lausia, que corresponde aos xistos ou lousas que tanto abundan nesa parroquia (montes de Aldeagrande, Seoane e Cruído).

Na Idade Media fundouse o mosteiro de Toxos Outos, na beira dereita do río de San Xusto. No tombo de san Xusto, do século XII, aparece reflectida moita documentación da época medieval. No século XVII o mosteiro foi anexionado ao de Sobrado dos Monxes, converténdose en priorado do mesmo. Xa coa desamortización de Mendizábal desintegrouse por completo, converténdose na igrexa parroquial de San Xusto de Toxos Outos e perdendo a autonomía xurisdicional que tivera na Idade Media.

Entre 1730 e 1777 viviu na aldea de Fruíme Diego Antonio Cernadas de Castro, escritor e defensor de Galicia, que exerceu o cargo de cura nesta aldea, aínda que neste época a parroquia de Fruíme non era de Lousame.

O concello de Lousame conformouse como tal en 1836, cando tiña 3.514 habitantes. Foi anexionada a parroquia de San Martiño de Fruíme (que pertencía ao concello de Boiro) e a de San Xoán de Camboño (Porto do Son). Amais, a parroquia de Santa María de Roo, que pertencía á xurisdición de San Xusto, pasou ao concello de Noia.

Durante a segunda metade do século XIX chegou a haber 5 fábricas de papel en Lousame na ribeira de varios ríos. A máis importante foi a de Diego Fontán, na ribeira do río Vilacova.

A casa consistorial está na aldea de Portobravo desde a década de 1950, se ben ata entón estivera no lugar de Cruído. Nesa época acadouse o período de máxima poboación (6.555 habitantes) debido ao auxe das explotacións mineiras de Finx.

Poboación

Censo total 2014	3.513 habitantes
Menores de 15 anos	400 (11.39 %)
Entre 15 e 64 anos	2.047 (58.27 %)
Maiores de 65 anos	1.066 (30.34 %)

Evolución da poboación de Lousame   Fontes: INE e IGE.
1900	1930	1950	1981	2004	2009	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
5.543	5.857	6.555	5.014	3.912			3.621					{{{13}}}	{{{14}}}	{{{15}}}	{{{16}}}	{{{17}}}
(Os criterios de rexistro censual variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)

Patrimonio

Mosteiro de San Xusto de Toxos Outos

Artigo principal: Mosteiro de Toxos Outos.

Minas de Finx

Artigo principal: Minas de San Fins.

Fábrica de papel de Fontán

Chegou a haber cinco fábricas de papel á beira dos ríos Vilacoba e San Xusto, sendo a máis importante a fundada en 1863 polo matemático e xeógrafo Domingo Fontán. Estaba situada na ribeira esquerda do Vilacoba, á altura do lugar do Castro. O edificio, de planta rectangular, tiña cuberta a dúas augas e gran cantidade de fiestras dispostas de xeito rítmico. Esta arquitectura era funcional, pois as fiestras servían para ventilar o interior para o secado do papel. Había dous niveis de catorce fiestras, tendo o corpo máis baixo catro aberturas máis grandes. A auga chegaba a través dunha canle de pedra de lonxitude considerable e con moita capacidade, que recollía a auga río arriba.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Lousame.

• 

  Igrexa de San Xusto

• 

  Antiga casa parroquial de San Xusto. Hoxe albergue.

• 

  Río San Xusto

• 

  Fervenza en Toxos Outos

• 

  Moas dos muíños en Toxos Outos

• 

  Restos do antigo mosteiro en Toxos Outos

Lugares de Lousame

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Lousame vexa: Lugares de Lousame.

Véxase tamén

Bibliografía

González Pérez, Clodio (2014): Concello de Lousame. Patrimonio arqueolóxico, histórico, artístico e arquitectónico, Ed. Toxosoutos - Concello de Lousame, ISBN 978-84-943014-4-5