John Constable, nado en East Bergholt o 11 de xuño de 1776 e finado en Londres o 31 de marzo de 1837, foi un pintor inglés.

Infotaula de personaJohn Constable

Editar o valor em Wikidata
Biografía
Nacemento11 de xuño de 1776 Editar o valor em Wikidata
East Bergholt (pt) Traducir Editar o valor em Wikidata
Morte31 de marzo de 1837 Editar o valor em Wikidata (60 anos)
Charlotte Street (Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda) Editar o valor em Wikidata
Lugar de sepulturaSt John-at-Hampstead (en) Traducir Editar o valor em Wikidata
Datos persoais
País de nacionalidadeReino de Gran Bretaña
Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda Editar o valor em Wikidata
EducaciónAcademia Real Inglesa (pt) Traducir
Desenho anatómico (pt) Traducir Editar o valor em Wikidata
Actividade
Lugar de traballo Londres
Hampton (en) Traducir
Dedham (pt) Traducir
Lavenham (en) Traducir Editar o valor em Wikidata
Ocupaciónpintor , pintor de paisaxes , debuxante arquitectónico Editar o valor em Wikidata
EmpregadorUniversidade de Cambridge Editar o valor em Wikidata
Membro de
Xénero artísticoArte de paisaxes, arte de xénero, arte marinha (pt) Traducir, retrato, arte sacra e Natureza morta Editar o valor em Wikidata
MovementoRealismo e Romanticismo Editar o valor em Wikidata
LinguaLingua inglesa Editar o valor em Wikidata
Obra
Obras destacables
Familia
CónxuxeMaria Bicknell (1816–valor descoñecido)
FillosCharles Golding Constable (pt) Traducir, Lionel Constable (pt) Traducir, Isabel Constable Editar o valor em Wikidata
PaisGolding Constable (en) Traducir Editar o valor em Wikidata  e Ann Watts (en) Traducir Editar o valor em Wikidata
Cronoloxía
claim for restitution of an artwork (en) Traducir Editar o valor em Wikidata
Premios

Musicbrainz: 50384096-9094-4156-8e51-a12801606d97 Discogs: 2593082 WikiTree: Constable-2 Find a Grave: 5392 Editar o valor em Wikidata

Traxectoria editar

Primeiros anos editar

John Constable foi o segundo fillo de Golding e Ann Constable. Golding era un muiñeiro rico con dous muíños e un membro moi destacado da súa comunidade. John asistiu a algunhas clases, aínda que basicamente foi autodidacta. A educación do seu irmán máis vello, que tiña unha certa discapacidade mental, centrouse en seguir os pasos do seu pai e, cando rematou a escola, comezou a traballar na empresa familiar, que o irmán máis novo finalmente asumiu.

Comezou a debuxar moi novo na súa vila baixo a influencia de John Dunthorne, un fontaneiro-vidreiro local, co que mantivo unha amizade toda a vida. En 1795, John Constable chegou a Londres para traballar como debuxante topográfico. Alí foi un esporádico alumno de John Thomas Smith, que en 1797 publicou Remarks on Rural Scenary. Non obstante, regresou á súa vila onde levou as contas do seu pai de 1797 a 1799.[1] En 1797 fíxose amigo da familia Fisher, en cuxa casa de Salisbury estivo en varias ocasións. O máis vello dos Fisher, bispo de Salisbury, acabou por encargar unha vista da catedral. En 1799, impulsado polo seu primeiro mecenas, o duque de Dysart, convenceu o seu pai para que lle permitise estudar na Royal Academy de Londres.

 
The Vale of Dedham (1802)

Entre os autores que máis o inspiraron durante este primeiro período están Thomas Gainsborough, Joshua Reynolds, Claude Lorrain, Peter Paul Rubens, Annibale Carracci e Jacob Ruysdael. En 1802 expuxo por primeira vez na Royal Academy. Despois exhibiu regularmente, progresando algo lentamente.

O mesmo ano da súa primeira exposición, rexeitou ser profesor de debuxo no Marlow Military College, xa que decidira converterse nun paisaxista profesional. Nestes primeiros anos dedicouse especialmente a traballar coa acuarela, o xis e o lapis, interesándose especialmente por debuxar, plasmando a sendas, as cabanas e as pontes das inmediacións. Aos poucos, a súa pintoresca visión da natureza deixou paso a unha pintura máis naturalista que se afastaba dos estereotipos. Daquela, xa tiña a práctica de pintar ao ar libre. Aínda que o seu pai o mantiña, para conseguir algo de diñeiro dedicouse ao retrato, copiando os clásicos, e á pintura relixiosa.

En 1802, Constable escribiu unha carta a John Dunthorne en que expresaba a súa determinación de converterse nun paisaxista profesional:

Durante os últimos dous anos estiven correndo detrás de imaxes e buscando a verdade de segunda man ... Non tentei representar a natureza coa mesma elevación de ánimo coa que me propuxen, pero tratei de convertela nas miñas actuacións parecen obras doutros homes ... Hai espazo suficiente para un pintor natural. O gran vicio de hoxe é a valentía, un intento de facer algo máis alá da verdade.[2]

O seu estilo inicial tiña moitas calidades asociadas ao seu traballo maduro, incluída a frescura da luz, a cor e a textura, e revelaba a influencia compositiva dos vellos mestres que estudara, particularmente Claude Lorrain. Os temas habituais de Constable, escenas da vida cotiá ordinaria, pasaron de moda nunha época que buscaba visións máis románticas de paisaxes e ruínas salvaxes. Fixo viaxes ocasionais máis lonxe.[3]

En 1803 expuxo cadros na Royal Academy e en abril pasou case un mes a bordo do barco East Indiaman Coutts cando visitaba os portos do sueste mentres navegaba de Londres a Deal antes de partir cara á China.

Constable está considerado un dos primeiros pintores de paisaxes ao ar libre; decidiu comezar a facelo en 1810. Entrou na rutina de pasar o inverno en Londres e pintar en East Bergholt no verán. En 1811 visitou por primeira vez a John Fisher e a súa familia en Salisbury, cidade cuxa catedral e paisaxe circundante inspiraron algúns das súas mellores obras.

En 1806 atopábase en Lake District, o que deu lugar a unha serie de acuarelas ao estilo de Thomas Girtin. Despois coñeceu o poeta Wordsworth. Díxolle ao seu amigo e biógrafo, Charles Leslie, que a soidade das montañas oprimía o seu espírito[3] e Leslie escribiu:

A súa natureza era peculiarmente social e non podía estar satisfeito cunha paisaxe grande en si mesma que non abundase en asociacións humanas. Necesitaba aldeas, igrexas, granxas e casas de campo.[3]
 
Wivenhoe Park, Essex (1816)

Para chegar a fin de mes, Constable tamén se dedicaba ao retrato, o que lle resultaba aburrido, a pesar de facer moitos bos. Tamén pintou cadros relixiosos ocasionais pero, segundo John Walker, "non se pode esaxerar a incapacidade de Constable como pintor relixioso".[4]

Outra fonte de ingresos foi a pintura de casas de campo. En 1816, o xeneral de división Francis Slater-Rebow encargoulle que pintase a súa casa de campo, Wivenhoe Park, en Essex. O xeneral tamén encargou unha pintura máis pequena do pavillón de pesca no recinto de Alresford Hall, que agora está na National Gallery of Victoria. Constable empregou o diñeiro destas comisións para a súa voda con Maria Bicknell.[5]

En 1819 viaxou a Venecia e a Roma, cidades onde descubriu as paisaxes clasicistas de Claude Lorrain e as recreacións de Nicolas Poussin. Nese mesmo ano, foi nomeado membro asociado da Royal Academy. A partir deste momento frecuentou Hampstead, onde, nos anos 1821 e 1822, realizou unha serie de estudos de nubes sinalando a hora e data exactas da realización e, a miúdo, mesmo o tempo que ía.

 
Retrato de Maria Bicknell, pintado por Constable en 1816.

Matrimonio editar

A partir de 1809, a súa amizade na infancia con Maria Elizabeth Bicknell converteuse nun amor profundo e mutuo. O seu matrimonio en 1816, cando Constable tiña corenta anos, foi rexeitado polo avó de Maria, o doutor Rhudde, reitor de East Bergholt. Consideraba os Constable como socialmente inferiores e ameazou a Maria con desherdala. O pai de Maria, Charles Bicknell, avogado do rei Xurxo IV e do Almirantado, mostrouse reticente a deixar que Maria renunciase á súa herdanza. Maria sinaloulle a John que un matrimonio sen un penique restaríalle calquera posibilidade de éxito na súa carrira na pintura. Golding e Ann Constable, aínda que aprobaban o matrimonio, non ofreceron ningunha oportunidade de apoiar o matrimonio ata que Constable estivese seguro financeiramente. Porén, despois de morreren os pais nunha rápida sucesión, Constable herdou unha quinta parte do negocio familiar.[3]

 
Baía de Weymouth (c. 1816)

Despois de cinco anos de oposición por parte do pai dela, o matrimonio de John e Maria en outubro de 1816 na igrexa de St Martin-in-the-Fields (con Fisher oficiando) foi seguido por un período na vigaría de Fisher e unha viaxe de lúa de mel pola costa sur. O mar en Weymouth e Brighton estimulou a Constable a desenvolver novas técnicas de cores brillantes e pinceladas vivas. Ao mesmo tempo, comezou a expresarse un maior rango emocional na súa arte.[3]

Tres semanas antes do seu matrimonio, Constable revelou que comezara a traballar no seu proxecto máis ambicioso ata esa data.[6] Nunha carta a Maria Bicknell desde East Bergholt, escribiu:

Agora estou a traballar aquí nunha gran pintura que contemplara para a próxima exposición.

A pintura era Flatford Mill (Scene on a Navigable River), que era o lenzo máis grande dunha escena de traballo no río Stour en que traballara ata ese momento e o máis grande que xamais completou en gran parte ao ar libre.[7] A maior escala, o seu obxectivo non só era atraer máis atención nas exposicións da Royal Academy senón tamén, ao parecer, proxectar as súas ideas sobre a paisaxe a unha escala máis acorde cos logros dos paisaxistas clásicos que tanto admiraba. Aínda que Flatford Mill non puido atopar un comprador cando foi exposta na Royal Academy en 1817, a súa man de obra fina e intricada atraeu moitos eloxios, o que levou a Constable a pasar aos lenzos aínda máis grandes que seguiron a este.[7]

John e Maria tiveron sete fillos. Foi un matrimonio excepcionalmente feliz, escurecido só pola mala saúde da muller. Nun intento de mellorala, dirixíronse a Brighton en 1824. Alí Constable estudou os cambios atmosféricos, o que el chamou "o clarescuro da natureza", é dicir, a gradación das sombras da luz natural.

As paisaxes monumentais editar

Aínda que conseguiu obter ingresos pola pintura, non foi ata 1819 cando Constable vendeu o seu primeiro gran lenzo, The White Horse, descrito por Charles Robert Leslie como "o cadro máis importante que Constable pintou nunca".[8] O cadro (sen o marco) vendeuno polo seu prezo substancial de 100 guineas ao seu amigo John Fisher, proporcionando finalmente a Constable un nivel de liberdade financeira que nunca antes coñecera. The White Horse supuxo un importante punto de inflexión na carreira de Constable; o seu éxito levouno a ser elixido membro asociado da Royal Academy[9] e deu lugar a unha serie de seis paisaxes monumentais que representaban narracións sobre o río Stour coñecidas como os "six-footers" (os de seis pés, pola súa escala). Vistas como "as paisaxes máis fortes producidas na Europa do século XIX", para moitos son as obras que definen a carreira do artista. A serie inclúe tamén Stratford Mill, 1820 (National Gallery), The Hay Wain, 1821 (National Gallery), View on the Stour near Dedham, 1822 (Huntington Library and Art Gallery); The Lock, 1824 (colección privada) e The Leaping Horse, 1825 (Royal Academy of Arts, Londres).[10]

 
O carro de feo, 1821

O ano seguinte, expúxose o segundo cadro de seie pés, Stratford Mill. Un crítico describiuno como "un aspecto da natureza máis preciso que calquera imaxe que nunca vimos pintada por un inglés".[11] A pintura foi un éxito, sendo o comprador de novo John Fisher,[12] que a mercou por 100 guineas, un prezo que el mesmo considerou demasiado baixo. Fisher mercou o cadro ao seu avogado e amigo, John Pern Tinney.[13] A Tinney encantoulle tanto que ofreceu a Constable outras 100 guineas para pintar un cadro complementario, unha oferta que o artista non aceptou.[11]

En 1821, o seu cadro máis famoso The Hay Wain amosouse na Royal Academy. Aínda que non atopou un comprador, foi visto por algunhas persoas importantes da época, incluídos dous franceses, o artista Théodore Géricault e o escritor Charles Nodier. Segundo o pintor Eugène Delacroix, Géricault regresou a Francia "bastante atordado" pola pintura de Constable, mentres que Nodier suxeriu que os artistas franceses tamén deberían mirar a natureza en lugar de confiar en viaxes a Roma para inspirarse.[14] Finalmente comprouno xunto con View on the Stour near Dedham o comerciante anglofrancés John Arrowsmith en 1824. Constable engadiu un pequeno cadro do peirao de Yarmouth ao acordo, por unha venda total de 250,18 libras esterlinas.[12] Expuxéronse ambas as pinturas no Salón de París dese ano, causando sensación e O carro de feo recibiu unha medalla de ouro por parte de Carlos X.[14] Os críticos acollérona con eloxios, considerándoa como un exemplo vangardista de representación naturalista da paisaxe.

 
A Boat Passing a Lock (1824)

Sobre a cor de Constable, Delacroix escribiu no seu diario: "O que di aquí sobre o verde dos seus prados pódese aplicar a todos os tons". Delacroix repintou o fondo de Masacre de Scio de 1824 despois de ver as obras de Constable na Galería Arrowsmith, que, segundo dixo, lle fixera moito ben.[15]

Diversas distraccións impediron que The Lock (A esclusa) se completase a tempo para a exposición de 1823, deixando A catedral de Salisbury, desde Bishop's Grounds, como a principal contribución do artista. Isto puido ocorrer despois de que Fisher enviase a Constable os cartos para a pintura, o que o axudou a afastarse das dificultades económicas e levouno a rematar a pintura.[11] Entón, The Lock puido amosarse o ano seguinte con máis fanfarria e vendeuse por 150 guineas[16] o primeiro día da exposición. The Lock é a única paisaxe vertical da serie Stour e o único dos "six-footers" do que Constable pintou máis dunha versión. Unha segunda versión agora coñecida como a "versión Foster" foi pintada en 1825 e gardada polo artista para enviar a exposicións. Unha terceira versión, coñecida como A Ship Passing a Lock (1826) está na colección da Royal Academy of Arts.[17] The Leaping Horse foi o único da series que non se vendeu en vida do autor.[11]

A partir dese momento foi un gran promotor da técnica de dividir as pinceladas para expresar as variacións da luz. Influíu significativamente en Delacroix, Géricault e nos pintores da escola de Barbizon, clave para o futuro nacemento do impresionismo.

Últimos anos editar

A alegría de Constable polo seu propio éxito diminuíu despois de que a súa muller comezase a mostrar síntomas de tuberculose.[16] A súa crecente enfermidade fixo que Constable aloxase a súa familia en Brighton de 1824 a 1828, coa esperanza de que o ar do mar puidese restablecer a súa saúde.[5] Durante este período, Constable dividiu o seu tempo entre Charlotte Street en Londres e Brighton. Este cambio fixo que Constable se afastase das escenas a grande escala do val do Stour en favor das escenas costeiras.[2] Continuou a pintar lenzos de seis pés, aínda que inicialmente non estaba seguro da idoneidade de Brighton como tema para pintar.

Na súa vida, Constable vendeu só vinte cadros en Inglaterra, pero en Francia vendeu máis de vinte en poucos anos. A pesar diso, rexeitou todas as invitacións para viaxar internacionalmente para promover o seu traballo, escribíndolle a Francis Darby: "Prefiro ser un home pobre [en Inglaterra] que un home rico no exterior".[4] En 1825, quizais debido en parte a preocuparse pola mala saúde da súa esposa, a falta de simpatía por vivir en Brighton ("Piccadilly by the Seaside"[2]) e a presión de numerosos encargos pendentes, pelexou con Arrowsmith e perdeu a súa saída para Francia.

 
Catedral de Salisbury desde os prados (1831)

Chain Pier, Brighton foi o seu único e ambicioso cadro de seis pés cun tema de Brighton, exposto en 1827. A familia permaneceu en Brighton durante cinco anos para axudar á saúde de Mary, mais sen éxito.[5] Despois do nacemento do seu sétimo fillo en xaneiro de 1828 , regresaron a Hampstead, onde Maria morreu o 23 de novembro aos 41 anos.[5] Tristemente, Constable escribiulle ao seu irmán Golding:

Cada hora sinto a perda do meu anxo morto; só Deus sabe como se criarán os meus fillos .. . a cara do mundo cambiou totalmente para min.[3]

Despois, vestiuse de negro e foi, segundo Leslie, "presa de pensamentos melancólicos e ansiosos". Coidou só dos seus sete fillos o resto da súa vida. Os nenos foron John Charles, Maria Louisa, Charles Golding, Isobel, Emma, ​​Alfred e Lionel. Só Charles Golding Constable tivo descendencia, un fillo.[18]

Pouco antes de que María falecese, o seu pai tamén morrera, deixándolle 20 000 libras esterlinas. Constable especulou desastrosamente cos cartos, pagando o gravado dalgunhas das súas paisaxes en preparación para a súa publicación. Estivo dubitativo e indeciso, a piques de pelexar co seu gravador e, cando se publicaron os folios, non puido interesar a suficientes subscritores. Constable colaborou estreitamente co gravador David Lucas en 40 impresións das súas paisaxes, unha das cales pasou por 13 etapas de proba, corrixidas por Constable a lapis e pintura. Constable dixo: "Lucas mostroume ao público sen os meus defectos", mais a aventura non foi un éxito financeiro.[19]

Neste período, a súa arte pasou da serenidade da súa fase anterior a un estilo máis roto e acentuado. A confusión e a anguria da súa mente víronse claramente nas súas obras mestras posteriores, como Hadleigh Castle (1829) e Salisbury Cathedral from the Meadows (1831), que figuran entre as súas pezas máis expresivas.[5]

Foi elixido membro da Royal Academy en febreiro de 1829, aos 52 anos. En 1831 comezou a impartir clases na Royal Academy sobre a historia da paisaxe que revelaron un profundo coñecemento da obra dos seus predecesores. En 1833 comezou a dar conferencias públicas sobre a historia da pintura de paisaxes, ás que asistiu público distinguido. Nunha serie de conferencias na Royal Institution, Constable propuxo unha tese tripla: en primeiro lugar, a pintura de paisaxes é científica e poética; segundo, a imaxinación por si soa non pode producir arte que poida compararse coa realidade; e terceiro, ningún gran pintor foi autodidacta.[3] Tamén se pronunciou contra o novo movemento Gothic Revival, que consideraba mera "imitación".

En 1835, a súa última conferencia aos estudantes da Royal Academy, en que eloxiou a Rafael e chamou a Academia o "berce da arte británica", foi "aplaudida de todo corazón".[3]

Morreu a noite do 31 de marzo de 1837, aos sesenta anos, ao parecer por insuficiencia cardíaca, e foi enterrado con Maria no cemiterio da igrexa St John-at-Hampstead en Hampstead, Londres. Os seus fillos John Charles Constable e Charles Golding Constable tamén están enterrados nesta tumba familiar.

Obra editar

Ao comezo da súa carreira pintou retratos e algúns cadros relixiosos, mais a partir de 1820 dedicouse case exclusivamente ás paisaxes. Os temas das súas pinturas eran as súas paisaxes máis familiares: Suffolk, Essex e Brighton. Está considerado o gran renovador do paisaxismo inglés.

A visión da natureza desde a súa infancia quedou gravada na súa memoria cunha luz tan brillante e cunha definición tan nítida que foi a súa principal fonte de inspiración artística ao longo da súa vida. As súas paisaxes son paisaxes vivas e, polo tanto, non se pode dicir que sexan neutras: é o que o distingue da pintura realista. Constable non busca o realismo exacto na representación das cousas, senón a capacidade que teñen as cousas para evocar ideas ou emocións.

A partir de 1825 produciuse un punto de inflexión na súa obra e pouco a pouco foise vendo nela un naturalismo máis sombrío e melancólico, de saudade, onde as paisaxes estaban cargadas de máis sentimento. O naturalismo dos seus primeiros anos deixou paso a un maior expresionismo e subxectividade. Isto será aínda máis pronunciado despois da morte da súa esposa en 1828.

Estaba preocupado pola paisaxe e, sobre todo, polos efectos ambientais da luz sobre a natureza. Escolle paisaxes con nubes inestables, onde a aparencia cambia dun momento a outro. Constable afirmou:

A forma dun obxecto é indiferente; a luz, a sombra e a perspectiva sempre o farán fermoso.

A súa técnica é renovadora: pequenas manchas e trazos solapados. Aplica unha pasta grosa, ás veces cunha espátula, que o afasta da limpeza e luminosidade doutros artistas británicos da época, cultivadores de acuarelas, unha técnica máis de moda.

Notas editar

  1. Mayoux, Jean-Jaques (1972). La Pintura Inglesa. SKIRA. 
  2. 2,0 2,1 2,2 Thornes, John E. (1999). John Constable's skies : a fusion of art and science. ISBN 1-902459-02-4. OCLC 42624209. Consultado o 2021-02-28. 
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Parkinson, Ronald (1998). John Constable: the Man and His Art. V & A Publications. ISBN 1-85177-243-X. OCLC 39948907. Consultado o 2021-02-28. 
  4. 4,0 4,1 Walker, John, Dec. 1906- (1979). John Constable. Thames and Hudson. ISBN 0-500-09133-1. OCLC 5850667. Consultado o 2021-02-28. 
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Reynolds, Graham (1983). Constable's England. Metropolitan Museum of Art. ISBN 0-87099-335-6. OCLC 9669273. Consultado o 2021-02-28. 
  6. Tate: Flatford Mill
  7. 7,0 7,1 "Constable's Great Landscapes". www.nga.gov. Consultado o 2021-03-01. 
  8. Sotheby’s: The White Horse
  9. Tate: Constable’s ‘Six-Footers’
  10. Cotter, Holland (2006-10-06). "Constable’s Great Landscapes: The Six-Foot Paintings (Published 2006)". The New York Times (en inglés). ISSN 0362-4331. Consultado o 2021-03-01. 
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 Bailey, Anthony (2007). John Constable : a kingdom of his own. Vintage Books. ISBN 978-1-84413-833-3. OCLC 163615499. Consultado o 2021-03-01. 
  12. 12,0 12,1 Johnson, Paul (1991). The Birth of the Modern: World Society, 1815-1830 (First Edition ed.). HarperCollins Publishers. ISBN 0-06-016574-X. OCLC 24011371. Consultado o 2021-03-01. 
  13. "John Constable | Stratford Mill | NG6510 | National Gallery, London". www.nationalgallery.org.uk. Consultado o 2021-03-01. 
  14. 14,0 14,1 "John Constable | The Hay Wain | NG1207 | National Gallery, London". www.nationalgallery.org.uk. Consultado o 2021-03-01. 
  15. Kelder, Diane (1980). The great book of French impressionism. Abbeville Press. ISBN 0-89659-151-4. OCLC 6447850. Consultado o 2021-03-01. 
  16. 16,0 16,1 Charles, Victoria (2015). Constable. Confidential Concepts. ISBN 978-1-78042-954-0. OCLC 936299573. Consultado o 2021-03-01. 
  17. "A Boat passing a Lock | Works of Art | RA Collection | Royal Academy of Arts". www.royalacademy.org.uk. Consultado o 2021-03-01. 
  18. "Chapter 33". www.bomford.net. Consultado o 2021-03-01. 
  19. Mayor, A. Hyatt (1980). Prints & people : a social history of printed pictures. Princeton University Press. ISBN 0-691-00326-2. OCLC 13898113. Consultado o 2021-03-01. 

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • "John Constable" no dicionario de arte, Pintores del siglo XIX, LIBSA, Madrid, 2001. ISBN 84-7630-842-6
  • Pérez Sánchez, A.E., "Escultura y pintura del siglo XVIII: Italia, Francia e Inglaterra"; e Ramírez Rodríguez, J.A., "Clasicismo y romanticismo en la pintura", ambos en Historia del arte, Anaya, Madrid, 1986. ISBN 84-207-1408-9
  • Vaughan, W., "John Constable", en Diccionario Larousse de la Pintura, Vol. 1, Planeta DeAgostini, S.A., 1987. ISBN 84-395-0649-X
  • Walther, I.F. (dir), Los maestros de la pintura occidental, Taschen, 2005. ISBN 3-8228-4744-5

Ligazóns externas editar