Cobras

As cobras son réptiles carnívoros poiquilotérmicos, é dicir, de sangue frío, e carentes de patas pertencentes á suborde Serpentes. Como tódolos escamosos, as cobras son vertebrados amniotas ectotermos cubertos por escamas superpostas. Moitas especies de cobras teñen cranios con máis xuntas que os seus predecesores lagartos, o que lles permite inxerir presas meirandes que a súa testa grazas ás mandíbulas móbiles. Para acomodar os seus estreitos corpos, os órganos pares das cobras (como os riles) están situados un despois do outro, no canto de estar ó carón, e a maioría só ten un pulmón funcional. Algunhas especies conservan a pelve e un par de poutas vestixiais a ámbolos lados da cloaca. Cobra en galego é sinónimo de serpe en xeral, non só da especie asiática que tomou o nome do galego-portugués. Pódense distinguir dos lagartos sen patas pola súa falta de pálpebras e oídos externos.

Cobras Rango fósil: Cretáceo – Actualidade
Collage de cobras
Clasificación científica
Reino: Animalia Filo: Chordata Subfilo: Vertebrata Clase: Sauropsida Subclase: Diapsida Superorde: Lepidosauria Orde: Squamata Suborde: Serpentes
Distribución mundial aproximada das especies de cobras Distribución mundial aproximada das especies de cobras
Subgrupos
Alethinophidia – Nopcsa, 1923 Scolecophidia – Cope, 1864

As cobras atópanse en tódolos continentes agás na Antártida, os Océanos Pacífico e Índico, algunhas illas grandes, coma Irlanda e Nova Zelandia, e nas pequenas illas do Atlántico e o Pacífico central.

A atracción polas cobras coñécese como ofiofilia, a repulsión ofiofobia. O estudo dos réptiles chámase herpetoloxía (da palabra grega usada para serpente).

Taxonomía

Todas as cobras modernas agrúpanse dentro da suborde Serpentes na taxonomía Linneana , parte da orde escamosos, aínda que a súa colocación precisa dentro dos escamadas segue sendo controvertida.

As dúas infraordes de cobras son Alethinophidia e Scolecophidia. Esta separación baséase en características de morfolóxicas e na similitude de secuencias de ADN mitocondrial. Os aletiinofidios ás veces divídense en henofidios e caenofidios, sendo estes últimos as cobras "colubroides" (colúbridos, vipéridos, elápidos, hidrofiinos e atractaspídidos) e os acrocórdidos, mentres que as demais familias de aletiinofidios forman os henofidios. Aínda que non existen na actualidade, os Madtsoiidae, unha familia de cobras xigantes, primitivas e parecidas as pitóns, existiron ata hai 50.000 anos en Australia, representados por xéneros como Wonambi. Estudos moleculares recentes apoian a monofilia dos clados de cobras modernas, escolecofidios, tiflópidos + anomalépidos, aletiofidios, aletiofidios do núcleo, uropéltidos (Cylindrophis, Anomochilus, uropeltinos), macrostomatanes, búfidos, búfidos, pitónidos e caenofidios.

Familia

Existen numerosos debates na sistemática dentro do grupo. Por exemplo, moitas fontes clasifican a Boidae e Pythonidae como unha soa familia, mentres que algunhas manteñen separadas ás Elapidae e Hydrophiidae (cobras mariñas) por razóns prácticas a pesar do seu parentesco extremadamente próximo.

Actualmente recoñécense unhas 20 familias de cobras, arredor de 500 xéneros e unhas 3.400 especies. En canto ó seu tamaño, abrangue dende a máis pequena Leptotyphlops carlae de 10 cm ata o pitón reticulado de 8,7m de longo. A especie fósil Titanoboa cerrejonensis medía 15 metros. Pénsase que as cobras evolucionaron dos lagartos acuáticos durante o período Cretáceo, e o fósil máis antigo atopado ten 112 millóns de anos. A diversidade das cobras modernas produciuse durante Paleoceno (c 66 a 56 millóns de anos). A descrición de cobra preservada máis antiga é o Papiro de Brooklyn.

Lagartos sen patas

Mentres que as cobras son réptiles sen extremidades, evolucionadas a partir (e agrupadas con) dos lagartos, hai moitas outras especies de lagartos que perderon as súas extremidades de forma independente pero que superficialmente parécense ás cobras. Entre elas atópanse a lución, a cobra de cristal e as anfisbéneas.

Evolución

Panorama filoxenético das cobras modernas.

Scolecophidia   Leptotyphlopidae       Anomalepididae     Typhlopidae       Alethinophidia Amerophidia   Anilius     Tropidophiidae     Afrophidia Uropeltoidea   Uropeltidae       Anomochilus     Cylindrophis       Macrostomata Pythonoidea   Pythonidae     Xenopeltis     Loxocemus     Caenophidia   Acrochordidae     Xenodermidae     Pareidae     Viperidae     Homalopsidae     Colubridae     Cyclocoridae     Buhoma     Elapidae     Pseudaspididae     Prosymnidae     Psammophiidae     Atractaspididae     Pseudoxyrhophiidae     Lamprophiidae     Booidea   Boidae     Erycinae     Calabaria     Ungaliophiinae     Sanzinia     Candoia

Nota: a árbore só indica relacións, non tempos de ramificación evolutiva.

O rexistro fósil das cobras é relativamente escaso porque os seus esqueletos adoitan ser pequenos e fráxiles, polo que a fosilización é pouco común. Os fósiles facilmente identificables como cobras (aínda que a miúdo conservando as extremidades posteriores) aparecen por primeira vez no rexistro fósil durante o período Cretáceo. Os primeiros fósiles coñecidos de verdadeiras cobras (membros do grupo Serpentes) proceden dos simoliofidos mariños, o máis antigo dos cales é do Cretáceo Superior (Cenomaniano) Haasiophis terrasanctus', datada entre 112 e 94 millóns de anos.

En base á análise xenómica é certo que as serpes descenden dos lagartos. Esta conclusión tamén está apoiada pola anatomía comparada e o rexistro fósil.

As pitóns e as boas -grupos primitivos entre as cobras modernas- teñen extremidades posteriores vestixiais: pequenos dedos con garras coñecidos como esporóns pelvianos, que utilizan para agarrarse durante o apareamento. As familias eptotyphlopidae e typhlopidae tamén posúen restos da cintura pelviana, que aparecen como proxeccións córneas cando son visibles.

Todas as cobras coñecidas carecen de extremidades anteriores. Isto débese á evolución das súas xenes Hox, que controlan a morfoxénese das extremidades. O esqueleto axial do devanceiro común das cobras, como o da maioría dos demais tetrápodos, presentaba especializacións rexionais consistentes en vértebras cervicais (pescozo), torácicas (tórax), lumbares (parte inferior das costas), sacras (pelve) e caudais (cola). Ao principio da evolución das cobras, a expresión do xene Hox no esqueleto axial responsable do desenvolvemento do tórax fíxose dominante. Como resultado, as vértebras anteriores ás xemas das extremidades posteriores (cando están presentes) teñen todas a mesma identidade torácica (excepto as vértebras atlas, axe e as 1-3 vértebras do pescozo). Noutras palabras, a maior parte do esqueleto dunha cobra é un tórax extremadamente estendido. As costelas atópanse exclusivamente nas vértebras torácicas. As vértebras cervicais, lumbares e pelvianas son moi reducidas en número (só están presentes entre 2 e 10 vértebras lumbares e pelvianas), mentres que das caudais só queda unha curta cola. Con todo, a cola segue sendo o suficientemente longa como para ser de utilidade importante en moitas especies, e está modificada nalgunhas especies acuáticas e arborícolas.

Moitos grupos de cobras modernas orixináronse durante o Paleoceno, xunto coa radiación adaptativa dos mamíferos tras a extinción dos dinosauros (non avianos). A expansión das praderías en América do Norte tamén provocou unha radiación explosiva entre as cobras. Anteriormente, as cobras eran un compoñente menor da fauna norteamericana, pero durante o Mioceno o número de especies e a súa prevalencia aumentaron drasticamente coas primeiras aparicións de víboras e elápidos en América do Norte e a importante diversificación das Colubridae (incluíndo a orixe de moitos xéneros modernos como Nerodia, Lampropeltis, Pituophis, e Pantherophis).

Fósiles

Hai evidencias fósiles que suxiren que as cobras poden ter evolucionado a partir de lagartos escavadores, durante o período Cretáceo. Un antigo parente fósil das cobras, Najash rionegrina, era un animal escavador de dúas patas con sacro, e era completamente terrestre. Un taxóon análogo destes antepasados putativos é o lagarto monitor sen orellas Lanthanotus de Borneo (aínda que tamén é semiaquático). As especies subterráneas desenvolveron corpos aerodinámicos para escavar, e finalmente perderon as súas extremidades. Segundo esta hipótese, trazos como a transparencia , as pálpebras fusionadas (brille) e a perda das orellas externas evolucionaron para facer fronte ás dificultades fosoriais, como as córneas rabuñadas e a sucidade nas orellas. Sábese que algunhas cobras primitivas posuían extremidades posteriores, pero os seus ósos pelvianos carecían de conexión directa coas vértebras. Entre elas inclúense especies fósiles como Haasiophis, Pachyrhachis e Eupodophis, que son lixeiramente máis antigas que Najash.

Esta hipótese viuse reforzada en 2015 polo descubrimento dun fósil de 113 millóns de anos de antigüidade dunha cobra cuadrúpeda no Brasil que foi bautizada como Tetrapodophis amplectus. Ten moitos trazos de cobra, está adaptada para escavar e o seu estómago indica que se alimentaba doutros animais. Actualmente non se sabe con certeza se a Tetrapodophis é unha cobra ou outra especie da orde dos escamosos, xa que o corpo das cobras evolucionou de forma independente polo menos 26 veces. O Tetrapodophis non ten trazos distintivos de cobra na columna vertebral e o cranio. Un estudo realizado en 2021 sitúa ao animal nun grupo de lagartos mariños extintos do Cretáceo coñecidos como dolichosaurus e non relacionados directamente coas cobras.

Unha hipótese alternativa, baseada na morfoloxía, suxire que os antepasados das cobras estaban emparentados cos mosasauros - réptiles acuáticos extintos do Cretáceo- formando o clado Pythonomorpha. Segundo esta hipótese, as pálpebras fusionadas e transparentes das cobras evolucionarían para combater as condicións mariñas (perda de auga da córnea por osmose), e as orellas externas perdéronse por desuso nun medio acuático. Isto acabou dando lugar a un animal similar ás cobras mariñas actuais. A finais do Cretáceo, as cobras recolonizaron a terra e continuaron diversificándose ata converterse nas cobras actuais. Coñécense restos fósiles de cobras en sedimentos mariños do Cretáceo Superior, o que concorda con esta hipótese, sobre todo porque son máis antigos que a Najash rionegrina terrestre. A estrutura similar do cranio, as extremidades reducidas ou ausentes e outras características anatómicas atopadas tanto en mosasauros como en cobras conducen a unha correlación cladística positiva, aínda que algunhas destas características son compartidas cos varánidos..^{[Cómpre referencia]}

Os estudos xenéticos dos últimos anos indican que as cobras non están tan emparentadas cos lagartos monitor como se cría e, polo tanto, tampouco cos mosasauros, o devanceiro proposto no escenario acuático da súa evolución. Porén, hai máis probas que relacionan aos mosasauros coas cobras que cos varánidos. Restos fragmentarios achados no Xurásico e no Cretáceo cedo indican rexistros fósiles máis profundos destes grupos, o que podería refutar calquera das dúas hipóteses.

• 
  Tetrapodophis
• 
  Eupodophis descouensi
• 
  Eupodophis descouensi
• 
  Eupodophis descouensi hind leg

Bases xenéticas da evolución das cobras

Tanto os fósiles como os estudos filoxenéticos demostran que as cobras evolucionaron a partir dos lagartos, de aí que se preguntou que cambios xenéticos levaron á perda das extremidades nos antepasados das cobras. En realidade, a perda de extremidades é moi común nos réptiles actuais e produciuse ducias de veces en escíncidos, ánguidos e outros lagartos.

En 2016, dous estudos informaron de que a perda de extremidades nas cobras está asociada a mutacións do ADN na Secuencia Reguladora da Zona de Actividade Polarizante (ZAP), unha rexión reguladora do xene sonic hedgehog que é criticamente necesaria para o desenvolvemento das extremidades. As cobras máis avanzadas non teñen restos de extremidades, pero as cobras basais, como as pitóns e as boas, teñen restos de extremidades traseiras moi reducidas e vestixiais. Os embrións das pitón teñen mesmo xemas de extremidades traseiras completamente desenvolvidas, pero o seu desenvolvemento posterior detense polas mutacións do ADN na ZAP.

Distribución

Distribución mundial aproximada.

Hai arredor de 3.900 especies de serpes, que se estenden cara ao norte ata o Círculo Polar Ártico en Escandinavia e cara ao sur a través de Australia. As cobras poden atoparse en tódolos continentes agás na Antártida, nos océanos, ou por riba de 4.900 metros de altitude, como no Himalaia asiático. Tamén hai moitas illas nas que as cobras están ausentes, como Irlanda, Islandia e Nova Zelandia (malia que nas augas de Nova Zelandia son frecuentes as especies mariñas Pelamis platura e Laticauda colubrina).

Bioloxía

Unha serpe de Barbados adulta, Leptotyphlops carlae, sobre unha moeda estadounidense de vinte e cinco centavos

Tamaño

A agora extinta Titanoboa cerrejonensis medía 12,8 m de lonxitude. En comparación, as cobras existentes máis grandes son o pitón reticulado, que mide uns 6,95 m de longo, e a anaconda común, que mide uns 5,21 m de longo e, con 97,5 kg, está considerada a cobra máis pesada da Terra.

Veleno

Artigo principal: Veleno de cobra.

A maioría das especies non son velenosas, e as que teñen veleno úsano principalmente para matar e subxugar ás presas e non para autodefensa. Algunhas posúen un veleno potente abondo para causar lesións ou morte para os seres humanos. As non velenosas engolen a presa viva ou mátana por constrición.

En Galiza

En Galiza hai seis especies de cobras:

• Cobra lagarteira común (Coronella austríaca). É un ofidio de tamaño pequeno, e común nos toxais e queirogais.
• Cobra lagarteira meridional (Coronella girondica). É unha cobra pequena e mide entre 50 e 70 cm. Aliméntase sobre todo de saurios (e algún artrópodo).
• Cobra de escada ou serpe riscada (Elaphe scalaris). É un ofidio grande, con corpo musculoso. É unha especie pouco frecuente, agás algunha zona da costa meridional coruñesa.
• Cobra rateira ou cobregón (Malpolon monspessulanus). É a maior dos ofidios galegos, o maior exemplar medía 182 cm, mais a maioría miden entre 90 e 140 cm. A mordedura non acostuma ser perigosa para o ser humano.
• Cobra de colar (Natrix natrix). É o ofidio máis coñecido e abundante. Teñen mala sona, mais inxustamente pois son totalmente inofensivas. En moitos sitios confúndena coa víbora. Aliméntanse sobre todo de anfibios, aínda que tamén comen algunha ave e peixes.
• Cobra viperina ou cobra de auga viperina (Natrix maura). Esta cobra asemella unha víbora mais é inofensiva. É abundante na metade sur da Galiza.

• 
  Cobra lagarteira común
  (Coronella austriaca)
• 
  Cobra lagarteira meridional
  (Coronella girondica)
• 
  Cobra de escada
  (Elaphe scalaris)
• 
  Cobra rateira
  (Malpolon monspessulanus)
• 
  Cobra de colar
  (Natrix natrix)
• 
  Cobra viperina
  (Natrix maura)

Véxase tamén

Bibliografía

• Behler, John L.; King, F. Wayne (1979). The Audubon Society Field Guide to Reptiles and Amphibians of North America. New York: Alfred A. Knopf. p. 581. ISBN 0-394-50824-6. 
• Bullfinch, Thomas (2000). Bullfinch's Complete Mythology. London: Chancellor Press. p. 679. ISBN 0-7537-0381-5. Arquivado dende o orixinal o 09 de febreiro de 2009. Consultado o 27 de marzo de 2014. 
• Capula, Massimo; Behler (1989). Simon & Schuster's Guide to Reptiles and Amphibians of the World. New York: Simon & Schuster. ISBN 0-671-69098-1. 
• Coborn, John (1991). The Atlas of Snakes of the World. New Jersey: TFH Publications. ISBN 978-0-86622-749-0. 
• Cogger, Harold; Zweifel, Richard (1992). Reptiles & Amphibians. Sydney: Weldon Owen. ISBN 0-8317-2786-1. 
• Conant, Roger; Collins, Joseph (1991). A Field Guide to Reptiles and Amphibians Eastern/Central North America. Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 0-395-58389-6. 
• Deane, John (1833). The Worship of the Serpent. Whitefish, Montana: Kessinger Publishing. p. 412. ISBN 1-56459-898-5. 
• Ditmars, Raymond L (1906). Poisonous Snakes of the United States: How to Distinguish Them. New York: E. R. Sanborn. p. 11. 
• Ditmars, Raymond L (1931). Snakes of the World. New York: Macmillan. p. 11. ISBN 978-0-02-531730-7. 
• Ditmars, Raymond L (1933). Reptiles of the World: The Crocodilians, Lizards, Snakes, Turtles and Tortoises of the Eastern and Western Hemispheres. New York: Macmillan. p. 321. 
• Ditmars, Raymond L; W. Bridges (1935). Snake-Hunters' Holiday. New York: D. Appleton and Company. p. 309. 
• Ditmars, Raymond L (1939). A Field Book of North American Snakes. Garden City, New York: Doubleday, Doran & Co. p. 305. 
• Freiberg, Dr. Marcos; Walls, Jerry (1984). The World of Venomous Animals. New Jersey: TFH Publications. ISBN 0-87666-567-9. 
• Gibbons, J. Whitfield; Gibbons, Whit (1983). Their Blood Runs Cold: Adventures With Reptiles and Amphibians. Alabama: University of Alabama Press. p. 164. ISBN 978-0-8173-0135-4. 
• Mattison, Chris (2007). The New Encyclopedia of Snakes. New Jersey: Princeton University Press. p. 272. ISBN 978-0-691-13295-2. 
• McDiarmid, RW; Campbell, JA; Touré, T (1999). Snake Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference 1. Herpetologists' League. p. 511. ISBN 1-893777-00-6. 
• Mehrtens, John (1987). Living Snakes of the World in Color. New York: Sterling. ISBN 0-8069-6461-8. 
• Nóbrega Alves, RôMulo Romeu; Silva Vieira, Washington Luiz; Santana, Gindomar Gomes (2008). "Reptiles used in traditional folk medicine: conservation implications". Biodiversity and Conservation 17 (8): 2037–2049. doi:10.1007/s10531-007-9305-0. 
• Romulus Whitaker (1996). நம்மை சுட்ரியுள்ள பாம்புகள் (Snakes around us, Tamil). National Book Trust. ISBN 81-237-1905-1. 
• Rosenfeld, Arthur (1989). Exotic Pets. New York: Simon & Schuster. p. 293. ISBN 978-0-671-47654-0. 
• Spawls, Steven; Branch, Bill (1995). The Dangerous Snakes of Africa. Sanibel Island, Florida: Ralph Curtis Publishing. p. 192. ISBN 0-88359-029-8. 

Outros artigos

• Cobra (homónimos)
• A cobra na cultura popular galega
• Mitos e lendas galegas sobre os anfibios e os réptiles
• Cuélebre
• Trabada de serpe
• Veleno de cobra

Ligazóns externas

• Snake Track.com (ed.). "Worldwide Snake Species List". 
• Biodiversity Heritage Library (ed.). "Bibliography for "Serpentes"".