Lionor de Guzmán

Lionor de Guzmán
	;
Biografía
Nacemento	(es) Leonor Pérez de Guzmán y Ponce de León ; 1310 (Gregoriano) ; Sevilla, España
Morte	1351 (Gregoriano) (40/41 anos); Talavera de la Reina, España
Causa da morte	homicidio, decapitación
Actividade
Ocupación	amante real, conselleira real
Familia
Familia	Casa de Guzmán
Parella	Afonso XI de Castela
Fillos	Pedro de Aguilar, Sancho Afonso de Castela, Henrique II de Castela, Fadrique Afonso de Castela, Fernando Afonso de Castela, Tello de Castela, Xoán Afonso de Castela, Xoana Afonso de Castela, Sancho de Castela, Pedro Afonso de Castela
Pais	Pedro Núñez de Guzmán e Xoana Ponce de León

Lionor de Guzmán,^[1] nada en Sevilla no 1310 e finada en Talavera de la Reina no 1351, foi unha nobre castelá, amante do rei Afonso XI de Castela. Froito da relación entre ambos naceu, entre outros, Henrique II de Castela, primeiro monarca da Casa de Trastámara. A relación entre Lionor de Guzmán e o rei de Castela serviría de inspiración para a ópera La Favorita, de Gaetano Donizetti.

Liñaxe

Era filla de Pedro Núñez de Guzmán e de Juana Ponce de León, neta por parte paterna de Álvar Pérez de Guzmán e a súa esposa, María González Girón e polo lado materno de Fernán Pérez Ponce de León, adiantado maior da fronteira de Andalucía, e a súa esposa, Urraca Gutiérrez de Meneses. Era tataraneta do rei Afonso IX de León por liña materna, por ser bisneta de Aldonza Alfonso de León, filla ilexítima que devandito rei tivo con Aldonza Martínez de Silva.

Os seus irmáns foron Alonso Meléndez de Guzmán, Mestre da Orde de Santiago, e Juana de Guzmán, que contraeu matrimonio con Enrique Enríquez o Mozo, señor de Villalba de los Barros e adiantado maior da fronteira de Andalucía.

Traxectoria

Lionor era unha nova viúva cando o rei Afonso XI namorouse da súa beleza. Contraera matrimonio previamente e enviuvado de Juan de Velasco e era pouco menos dun ano maior que Afonso.

Gravado de Lionor de Guzmán, a Favorita do Rei, con Fernando, o franciscano co que terminaría contraendo matrimonio. Gilbert Duprez (1806-1896) como Fernando e Rosine Stoltz (1815-1903) como Lionor de Guzmán no Acto IV da ópera; Sáelle Lle Peletier en París en 1840-1841.

Na crónica do rei, descríbea así:

Era, dueña muy rica y muy fija dalgo y era en fermosura la mas apuesta muger que avia en el Reyno.

Afonso XI

O rei, con todo, contraeu matrimonio en 1328 coa súa prima María de Portugal. A ausencia inicial de fillos até ao redor de 1333 no matrimonio real resultou prexudicial para a raíña, que foi relegada e excluída de ocupar un papel máis activo. Nestas circunstancias Afonso coñeceu a Lionor e estableceu con ela unha relación amorosa extramatrimonial que duraría até a morte do monarca. Cos anos foi converténdose na súa principal conselleira, polo que foi unha das mulleres máis poderosas de Europa, chegando a desatar as iras do sogro de Afonso, o rei de Portugal, o que chegou a provocar serias friccións entre ambos os reinos. Finalmente foron superadas e Afonso IV axudou ao seu xenro contra os benimerines.

Ao longo dos anos da relación que mantivo co rei, Lionor foi reunindo un gran patrimonio, en boa medida grazas ás doazóns do monarca que adoitaba recompensala polo nacemento de cada un dos seus fillos con distintos señoríos, converténdose desta maneira nunha importante señora feudal, que permitiría que os seus fillos desempeñasen un papel importante nos conflitos da coroa.

O historiador José María de Mena conta desta forma a historia da Favorita, que en boa medida é certa, salvo polos engadidos poéticos:^[2]

A raíña Doña María, que si amaba ao seu esposo e que intentaba atraerllo por todos os medios, non vacilou en acudir a unha feiticeira xudía que vivía na rúa da Pimienta, para que lle preparase un "filtro de amor" bebedizo que ela botaría disimuladamente na copa do rei, para que se namorase.
Con todo, por unha inesperada confusión, o botecillo do bebedizo foi a parar á enfermería do convento de San Francisco [...] e o enfermeiro créndoo unha medicina deullo a beber a un mozo novizo que estaba enfermo de quenturas.
O novizo [...] animado por un inesperado vigor, sentiu naquel punto fraquear a súa vocación, e abandonou o convento enrolándose para ir á guerra a loitar contra os mouros granadinos. Ao regreso da campaña, na que prestara brillantísimos servizos, foi invitado polo rei a unha festa no Palacio do Alcázar. O novo don Fernando, que así se chamaba, coñeceu na festa a dona Lionor de Guzmán, e ignorando que era a amante do rei, crendo que era unha dama do servizo do palacio, namorouse dela e pídelle ao rei que lla de por esposa.
[...] Accedendo a que ela se casase, convertíaa nunha dama respectable ante a corte, e evitaría o que se puidese murmurar, e chegar a oídos do seu sogro, o Rei de Portugal, que afrontaba á súa filla a raíña Doña María tendo unha amante no propio Palacio.
[...] Pero unha vez casado ela expúxolle [a Fernando] que era un matrimonio de pura fórmula posto que ela era e seguía sendo a Favorita do Rei.
Don Fernando, non podendo vingarse do rei, rompeu a súa espada, coa que lle serviu heroicamente, e arroxouna aos pés do monarca dicindo "Quedádevos coa vosa favorita, que eu me volvo ao meu convento".

Houbo de convivir coa máis asfixiante nobreza, fortalecida coas dous anteriores rexencias. Unha nobreza que crecía cada vez máis cando Castela ía a menos, como é o exemplo de don Juan Manuel, o seu principal detractor, con quen Lionor coidouse de manter a paz. A pesar de non existir fillos do matrimonio rexio (Pedro I non nacería até 1334), Lionor acertou rexeitando sutilmente o consello envelenado do antigo rexente, de que a raíña fose repudiada e o rei casase con ela, sabendo que iso implicaba o descrédito do rei, a guerra con Portugal e a sublevación dunha nobreza encabezada por el mesmo. Lionor non picou o anzol do ávido magnate, e como conselleira ambiciosa de Afonso, tentou substituír a esta nobreza por unha nova e máis leal, os seus fillos.

A última despedida, de Antonio Amorós e Botella. 1887. (Museo do Prado, Madrid). A obra representa o momento en que Fadrique Alfonso despediuse da súa nai en presenza da raíña María de Portugal.

Desenvolveu tamén importantes papeis nas relacións da coroa con outras monarquías. Entre os logros desta intelixente dama consta o matrimonio do futuro Henrique II con Xoana Manuel de Villena, herdeira do señorío de Biscaia (1350) e filla do seu inimigo Juan Manuel, morto dous anos antes.

En 1350 faleceu no sitio de Xibraltar, por mor da peste negra ou bubónica, o rei Afonso. Tras a súa morte, sucedeulle na coroa, sen aínda cumprir os dezaseis anos de idade, Pedro I de Castela, fillo do rei e María de Portugal.

Lionor foi feita prisioneira cando viaxaba a Sevilla no cortexo fúnebre do rei, sendo encerrada nos calabozos do Palacio Real.^[3] Aí puido recibir visitas, especialmente do seu fillo Henrique, quen, a instancias da súa nai, consumou o matrimonio con Xoana Manuel en 1350. Isto tivo consecuencias inmediatas, endurecéndose as condicións de prisión. Foi trasladada a Carmona e máis tarde pasou, baixo a tutela de María de Portugal, a Talavera de la Reina, no castelo de Abderrahman III, onde foi executada en 1351 por orde da dita raíña nai.

Descendencia

Da relación que mantivo co rei Afonso XI naceron dez fillos:

Pedro de Aguilar (1331/1332–1338), I señor de Aguilar de Campoo, Liébana e La Pernía e das vilas de Orduña, Paredes de Nava, Baena, Luque e Zuheros e chanceler maior de Castela.
Sancho Afonso de Castela (1332/1333–1342), chamado «o Mudo», I señor de Ledesma, Béjar, Granadilla, Montemayor, Galisteo, Salvatierra e outros lugares, durante un curto período de tempo, señor de Cabrera e Ribeira, e alférez do rei.
Henrique II de Castela (1333/1334–1379), xemelgo do seguinte, señor do condado de Noreña, conde de Trastámara, señor de Lemos e Sarria, en Galicia, e as vilas de Cabrera e Ribeira, fundador da Casa de Trastámara.
Fadrique Afonso de Castela (1333/1334–1358), xemelgo do anterior, mestre da Orde de Santiago, señor de Haro, adiantado maior da fronteira de Andalucía e camareiro maior do rei; de quen descenden os almirantes de Castela-duques de Medina de Rioseco (Casa de Enríquez), foi o primeiro dos irmáns que foi asasinado por orde de Pedro;
Fernando Afonso de Castela (1334–1350), I señor de Ledesma, Haro, Béjar, Granadilla, Montemayor, Galisteo, Salvatierra e doutros lugares.
Tello de Castela (1337–1370), I señor de Aguilar de Campoo, Castañeda, Berlanga, Monteagudo e señor consorte de Lara e de Biscaia, e de quen descenden os marqueses de Aguilar de Campoo;
Xoán Afonso de Castela (1340–1359), I señor de Jerez de los Caballeros e posteriormente de Ledesma, Salvatierra, Montemayor, Miranda, Galisteo e Granadilla, mandouno matar o seu irmán Pedro;
Xoana Afonso de Castela (1342-despois de 1376), I señora de Medina de Rioseco, Tordehumos, Paredes de Nava e outros lugares, casada en primeiras nupcias con Fernán Ruiz de Castro e en segundas con Felipe de Castro;
Sancho de Castela (1342–1374), I conde de Alburquerque e I señor de Ledesma, Haro, Briones, Belorado, Cerdeira, Alba de Liste, Medellín, Tiedra e Montalbán. Sucedeu ao seu irmán Tello como alférez maior do rei Henrique II de Castela, que era o seu irmán, en 1371;
Pedro Afonso de Castela (1345–1359), mandouno matar o seu irmán Pedro.

Notas

↑ "Guía de nomes galegos". Real Academia Galega. Consultado o 2023-09-17.
↑ De Mena 1987, p. 105.
↑ Chapman, Charles Edward and Rafael Altamira, A history of Spain, (The MacMillan Company, 1922) p.118

Véxase tamén

Bibliografía

Fuente, María Jesús. Reinas medievales en los reinos hipánicos. ISBN 84-9734-102-3.
Flores de Setién y Huidobro, Enrique. Memorias de las reynas catholicas, historia genealógica de la casa real de Castilla y de León. p. 1077.
González Crespo, Esther (1988). "El afianzamiento económico y social de los hijos de Leonor de Guzmán". Anuario de estudios medievales (Madrid: Consello Superior de Investigacións Científicas, CSIC: Institución Milá y Fontanals. Departamento de Estudios Medievales) (18): 289–304. ISSN 0066-5061.
González Crespo, Esther. «El patrimonio dominical de Leonor de Guzmán» (PDF). Archived from the original on 02 de marzo de 2011. Consultado o 30 de maio de 2018.
Moxó y de Montoliu, Francisco de (1997). Estudios sobre las relaciones entre Aragón y Castilla (SS. XIII–XV)]. Zaragoza: Institución «Fernando el Católico». ISBN 84-7820-387-7.
De Mena, José María (1987). Tradiciones y Leyendas Sevillanas (Segunda edición ed.). Plaza&Janes Editores.
Merino, Ignacio (2000). Amor es Rey tan Grande. Leonor de Guzmán.. Maeva Ediciones. ISBN 84-95354-27-6.

[1] "Guía de nomes galegos". Real Academia Galega. Consultado o 2023-09-17.

[FOOTNOTEDe_Mena1987105-2] De Mena 1987, p. 105.

[3] Chapman, Charles Edward and Rafael Altamira, A history of Spain, (The MacMillan Company, 1922) p.118

[1]

[2]

[3]