Ramón Santamarina

Ramón Joaquín Manuel Cesáreo Santamarina, nado en Ourense o 25 de febreiro de 1827 e finado en Buenos Aires o 23 de agosto de 1904, foi un facendado arxentino de orixe galega.

Ramón Santamarina

Biografía
Nacemento	25 de febreiro de 1827 Ourense, España
Morte	23 de agosto de 1904 (77 anos) Buenos Aires, Arxentina
Lugar de sepultura	Cemitério da Recoleta (pt)
Datos persoais
País de nacionalidade	Arxentina España
Actividade
Ocupación	Hacendado, empresario
Lingua	Lingua castelá
Familia
Cónxuxe	Ana Alduncin Ana Irazusta
Fillos	Enrique Santamarina Valcárcel, Jorge Alejandro Santamarina Valcárcel, Antonio Santamarina Valcárcel, Ramón Santamarina Valcárcel

Traballou como peón de campo e co que gañaba foi mercando bois e carretas, comezando un negocio de carretas co que foi creando a súa fortuna. Mercou numerosas estancias e finalmente fundou unha firma que continúa vixente: Santamarina e Hijos. Os seus fillos continuaron traballando nesta empresa familiar e catro deles adicáronse a funcións públicas: Antonio Santamarina, Jorge Alejandro Santamarina, Ramón Santamarina II e Enrique Santamarina Valcárcel. Varios lugares da cidade de Tandil, coma unha escola, unha rúa, un hospital e un club deportivo, levan o seu nome, e a vila Ramón Santamarina da provincia de Buenos Aires foi nomeado na honra do seu fillo, Ramón II.

Traxectoria

Infancia e xuventude

Ramón Santamarina pertencía a unha distinguida familia galega. Os seus pais eran José García Santamarina Varela, capitán da Garda de Corps do rei Fernando VII, e Manuela Valcárcel Pereira, unha rica dama ourensá. O 25 de febreiro de 1827 foi bautizado na parroquia de Santa Eufemia a Real, da súa cidade natal. O seu nome homenaxea a varios dos seus antepasados, ó seu avó materno Ramón María Valcárcel, ó seu avó paterno Joaquín Roque García Santamarina e ó seu bisavó materno Manuel Valcárcel Quiroga e Cesáreo. A familia vivía nun pazo en Ourense, na rúa Tomás María Mosquera 4, sobre a Praza de Ferro.

Os primeiros anos da súa vida, entre 1827 e 1835, transcorreron baixo o coidado da súa nai e en compañía dos seus primos Castro (da vila de Padrón), Valcárcel (de Monforte de Lemos), Almanza, Quiroga e López de Agra. Santamarina vía pouco ó seu pai xa que este viaxaba moito a Madrid, onde debía permanecer moito tempo debido ás súas funcións como Garda de Corps.

A instancias de Teresa Varela e Rubio de Valcárcel, avoa materna de Santamarina, o Capitán Xeneral da Garda de Corps sancionou a José García Santamarina polas súas aventuras amorosas na Corte de Madrid cunha irmá da Condesa de Priegues e por outros actos. Ademais, xa perdera parte da fortuna herdada de parte dos Valcárcel e dos López de Agra. O 3 de abril de 1835 viaxou á Coruña co seu fillo e estando no faro da Torre de Hércules, logo de xuntarse coas autoridades da Garda de Corps, confesouse ante o seu fillo e fíxolle prometer que había refacer a súa fortuna e formar unha familia ben constituída. Logo, disparouse na cabeza fronte a este.

O político arxentino Julio A. Costa dedicou a iso un artigo, do cal se extraen algunhas pasaxes:

O pai era o prototipo do pródigo, afectuoso, frívolo e desordenado, e o neno era xa un traballador en miniatura, xuizoso, aplicado, disciplinado e económico. (...) Cando o capitán gastara en Madrid toda a fortuna da nai, volveu ao fogar disimulando a súa pena para non contrariar a súa esposa, á cal amaba e con quen era galante e rendido, e convidou ao neno, que estaba en vacacións, a unha excursión a cabalo á Coruña, a gran capital das provincias galegas. O neno aceptou e aprestou coidadosamente o seu cabaliño andaluz e poñendo a súa capa e os seus avíos na anca, como veu facer ao pai, partiron de galope.

Cando desmontaron fronte á explanada da Torre de Hércules, onde ruxía o mar sombrío salpicándoos coa espuma das súas ondas, o triste capitán díxolle ao neno: Fillo, en min péchase o pasado que se derruba e ti es o futuro que debes reconstruílo, porque a fortuna non está nas propiedades nin na facenda, senón no home animoso e económico. Xúrasme, fillo, por esta cruz da miña espada e por Deus noso Señor, que se eu morro, ti restaurarás a fortuna da nai e nada lle faltará do benestar ao que está afeita? O neno, poñendo a palma sobre a cruz coa solemnidade dun vello castelán, contestoulle: Pai, aínda que rapaz, vin e comprendinte, se vosa mercede chega a faltar, o que Deus non permita, eu coa súa axuda e co meu traballo multiplicarei a fortuna da miña casa e de nada carecerá a miña nai nin os meus irmáns.

O pai levantouno en brazos ata a súa alta estatura, cubriuno de bicos e chorou as primeiras bágoas da súa vida sobre aquela cabeciña loira. Despois púxoo de novo sobre a adusta explanada da Torre de Hércules, sobre a pena ruxinte do vello Cantábrico.

Os que acudiron encontraron aquel neno abrazado a aquel corpo sen vida e levárono á nai, quen se deitou esa noite prostrada de dor e non volveu a despertar. Despois viñeron os acredores e non quedou pedra sobre pedra da casa arruinada.

O orfo liou nun pano de herbas as súas roupiñas, que ensartou nun pau a modo de fardelo, e foise ao porto da Coruña axudar na descarga dos bagaxes dos pasaxeiros, co que gañaba algúns centéns. De noite marchaba a pé como vinte quinteiros ata a Torre de Hércules, onde lle daban albergue, porque no día fatal fixérase amigo do fillo do garda do faro; este neno foi o primeiro que acudira á detonación e puxérase a chorar xunto co orfo. (...)

Julio A. Costa

Trala morte do seu pai, e logo da súa nai, Santamarina e os seus irmáns foron distribuídos entre os seus familiares. A bebé Dolores foi enviada cos seus avós e os dous varóns, Ramón de oito anos e Francisco Javier de case catro anos, cos seus tíos. Logo dun período de tutela, Santamarina foi internado polos seus tíos no Hospicio de Santo Domingo, na periferia de Santiago de Compostela, para evitar que comezase a mendigar.

En 1844, Santamarina escapou do hospicio coa axuda dun dos frades do lugar, quen lle entregou a chave da porta traseira. Dirixiuse ao porto de Vigo, onde foi empregado como grumete na corveta La Española, que partía a Buenos Aires.

O seu amigo José Varela e Pose relatou que a viaxe durou, con escalas incluídas, uns noventa e cinco días. Foi aí onde Santamarina trabou amizade con Juan Antonio López, a cal perdurou co correr dos anos, a pesar dos distintos rumbos que elixiu cada un.

O libro de entrada de Pasageros al Puerto de Buenos Ayres, do período de febreiro 1 a novembro 16, di que Santamarina desembarcou o 20 de agosto de 1844 nesta cidade. Neses momentos o país estaba gobernado por Juan Manuel de Rosas, que naquela época mantiña controlados a franceses e ingleses que circulaban libremente polos ríos da república, e a cidade contaba con máis de setenta mil habitantes. Santamarina pasou a aloxarse na pensión de Barracas, xunto ao Riachuelo.

Chegada á Arxentina

Chegada a Tandil

Santamarina comezou a traballar como recadeiro nun café-hotel, chamado a Posada de las Cuatro Naciones, situado na, daquela, rúa Potosí, entre Chacabuco e Perú, que era frecuentada por viaxantes procedentes do sur. Santamarina cruzaba o Riachuelo a nado, levando os bois atados ao seu pulso cunha corda, xa que a Ponte Gálvez (posteriormente chamada Ponte Pueyrredón) estaba destruída. Ademais, limpaba a vaixela e acomodaba as habitacións do hotel, ensinaba lectura básica e axudaba na carga e descarga das carretas que se detiñan nos Matadoiros Vellos.

Mentres observaba as carretas que transportaban a equipaxe dos hóspedes á Praza Constitución ocorréuselle a idea de ir ao campo arxentino, que era descoñecido para el nese momento. Marcelino Pareja (irmán de Rosendo Pareja, alcalde do partido de Chapaleofú, antigo nome do partido de Tandil) fíxolle unha carta de recomendación para traballar no campo da familia Gómez. Ofreceuse como axudante de boieiro nunha desas carretas, comandada por Faustino Ruiz, e chegou ao antigo Forte Independencia, situado na zona de Tandil, cidade onde se instalou en marzo de 1845. Nesa época, Tandil tiña só dúas décadas de historia, setecentos habitantes e aínda estaba baixo a ameaza dos malóns.

Peón de campo

Ramón Santamarina en 1863, á idade de 36 anos.

Comezou a traballar na estancia San Ciriaco de Ramón Gómez, de trinta e sete leguas, onde foi empregado como peón e onde aprendeu os rudimentos das tarefas do campo arxentino. Debido á súa boa educación, Gómez tomouno como peón de patio, onde axudaba no comedor e noutras tarefas nas proximidades da casa e da familia.

Logo dun ano, produciuse a súa emancipación de Gómez e advertiu a importancia que tiña para os habitantes a chegada das carretas e o envío dos produtos. Decidiu mercar cos seus aforros unha carreta e algúns bois, cos que iniciou a súa carreira de financeiro e colonizador. A súa fama de cumpridor chegou a oídos do Coronel Benito Machado, comandante do Forte, con quen iniciou unha relación de respecto mutuo, sen chegar á amizade.

Desde esa época ata a chegada do ferrocarril a Tandil en 1883, Santamarina foi o maior provedor da vila e das zonas circundantes, traendo dende Buenos Aires azucre, mate, viño, bombachas de campo, sombreiros, pezas feitas con fío de cánabo e outros obxectos de tenda, ademais de artigos máis sofisticados que chegaban por primeira vez á cidade. Entre estes encóntranse un piano, para a señora de Antonio Lambín, unha mestra do lugar; unha colleitadora, traída a Juan Fugl en 1855; unha máquina de coser da marca La Silencieuse, polo que tomara clases en Buenos Aires para poder ensinar aos interesados como utilizala; libros para a escola; 71.000 ladrillos para a construción da igrexa deseñada por Taylor e logo trouxo, en 1857, o altar, o púlpito, chapas e madeiras para o teito e a pía bautismal, que aínda se conservan.

Adquisición da súa primeira estancia

En 1849, cando se trazou a cidade de Tandil co plano que el mesmo trouxera dende Buenos Aires, Santamarina comprou catro lotes. Naqueles tempos posuía xa vinte e catro carretas que transportaban, entre outras cousas, o capital das mercancías entre Tandil e Buenos Aires. Para ser enviado á guerra de Crimea, realizou unha compra masiva de coiro. As ganancias obtidas neste negocio déronlle un pouco de diñeiro e a posibilidade de comprar a súa primeira estancia, "Dos Hermanos". Logo disto, Santamarina puido adquirir outra estancia, "El Cristiano", que lle vendeu Aarón Castellanos. Co paso do tempo, foi adquirindo outras vinte e cinco estancias máis, situadas nunhas cen leguas, consideradas as mellores do sur. Nelas chegou a ter vinte mil vacas e setecentas mil ovellas, e seis casas de negocios como bancos, os cales enriqueceron a moitos dos seus habilitados.

Tivo que enfrontarse a diversos perigos, tal como ocorreu cando tivo que loitar contra a banda do Tata Dios como relatou Julio A. Costa:

O 1 de xaneiro de 1872, aparecían os asasinos en Tandil, (...), co seu programa de exterminio de todos os estranxeiros. Tata Dios, como chamaban ao seu xefe, era o curandeiro e bruxo Jerónimo Solanet e mandou conminar a Ramón Santamarina, que estaba na súa estancia Los Ángeles, nos mesmos días nos que a banda sacrificaba á familia Chapar e outras.

Santamarina contestoulle ao mensaxeiro do Tata Dios que o esperara esa noite na estancia Dos Hermanos, onde ía defenderse e pelexar cos seus numerosos peóns armados. Tata Dios enfurecido e sabendo a que aterse respecto aos peóns, máis seus que do facendado, esperouno en Dos Hermanos toda a noite. Santamarina enganou ao bandido marchando de Los Ángeles a Tandil, só co seu cocheiro e a súa americanita, ao paso dos seus trotadores crioulos. Chegou alí á madrugada, onde se xuntaron e concertaron co coronel Machado e outros veciños, congregados para reprimir as atrocidades cometidas, e apoderáronse dos bandoleiros levándoos ao cárcere da vila. Alí morreu Tata Dios dun trabucazo, asestado por entre as rexas da prisión por un fillo das vítimas.

Naquela resposta ao bandido foi a única vez na vida que Santamarina non dixo a verdade e faltou a unha cita, derrotando aos asasinos do Tandil cunha figura de contradanza como as do manco Paz. Por esta vez, o honorable facendado puido dicir que o fin xustifica os medios.

Julio A. Costa

Vida familiar

A Pedra movediza de Tandil, fotografada por Samuel Boote en data descoñecida.

Ana Alduncin (1838-1866), a súa primeira esposa, faleceu un tempo despois do seu cuarto parto. Anos máis tarde, Santamarina contraeu matrimonio con Ana Irazusta (1849-1921), con quen tivo trece fillos máis.

Cando Ramón Santamarina, xa millonario, decidiu casar por segunda vez, pensou que os fillos do seu primeiro matrimonio poderían verse prexudicados. Para evitar isto, asociounos ao seu traballo, de forma de que aos poucos anos fixéranse tan ricos polas ganancias da asociación formada co seu pai como os do segundo matrimonio pola herdanza futura, quedando todos eles en igualdade de condicións. No contrato de sociedade, de nome Sociedad Santamarina e Hijos, proposto en 1890 obrigou aos seus fillos a plantar árbores, como unha forma de celebrar o Día da Árbore na provincia de Buenos Aires, que padecía unha minguada existencia deles.

En 1878 produciuse o seu regreso ao ámbito cidadán, cando comprou unha casa na rúa México 726, onde se instalou coa súa familia.

Falecemento

Santamarina suicidouse o 23 de agosto de 1904 sen que se chegase a saber o motivo, catorce anos despois da fundación da firma. O seu enterro, realizado ao día seguinte, foi unha multitudinaria manifestación de dó.

Descendencia

Don Ramón Santamarina (1905), de Joaquín Sorolla exposto na Sala Mercedes Santamarina do Museo Municipal de Belas Artes de Tandil.

Os fillos de Ramón Santamarina seguiron o seu exemplo, e catro deles adicáronse á función pública. Estes foron Ramón, Enrique, Antonio e Jorge Alejandro Santamarina.

Santamarina e Hijos

Artigo principal: Santamarina e Hijos.

Marca utilizada para os seus produtos.

A firma Santamarina e Hijos, que fundou Santamarina xunto aos seus fillos José e Ramón o 1 de xullo de 1890, adicouse a diversas ramas do ámbito económico, entre as que se atopaban as administracións urbanas e rurais, as explotacións industriais, os negocios bancarios e as comisións e consignas de froitos do país. A súa primeira sede foi na rúa Vitoria 864, posteriormente denominada Hipólito Yrigoyen. Entre os seus establecementos destacan Bella Vista, La Colina, La Elvira, La Energía, La Fortuna, La Gloria, La Providencia, La Totora, La Voluntad, Las dos Rosas, Las Gaviotas, Los Ángeles, Los Gauchos, Meriland, Ramón I, San Alberto, San José y San Ramón, San Pedro, Santa Elena e Sarah, entre outros. Todos estes establecementos están diseminados polas provincias de Buenos Aires, Santa Fe e Santiago del Estero.

Ao morrer Ramón Santamarina en 1904, o seu fillo Ramón fíxose cargo da administración. Pouco tempo despois, coa morte deste, a empresa quedou baixo a dirección de seu irmán Enrique. A partir de 1923 iniciouse na empresa a última gran reestruturación que lle permitiu seguir no negocio, nunha época de quebra para moitas casas consignatarias. Comezou unha nova etapa baixo a dirección de Jorge A. e Ramón III Santamarina e os seus irmáns, fillo e netos de Ramón Santamarina (p.). En 1936, a empresa pasou de ser unha sociedade colectiva a unha Sociedade Anónima. A partir de 1971, a nova xeración que xa viña acompañando aos maiores dende había varios anos fíxose cargo da dirección da firma.

En 2008, a empresa estaba presidida por Marcelo de Alzaga, neto de Jorge Alejandro Santamarina, e dirixida por Carlos Fernando Santamarina e José Ramón Santamarina, todos representantes da cuarta xeración de descendentes de Ramón Santamarina.

Legado á cidade de Tandil

Pouco despois da súa morte, a viúva doou á Congregación da Sagrada Familia un gran terreo onde se erixiu o Colexio San José. Cinco anos despois da morte do seu esposo, en 1909, a viúva tamén doou o edificio e o mobiliario para o Hospital Ramón Santamarina. Antes de morrer, en 1882, Santamarina xa doara á municipalidade o terreo onde se encontra a pedra movediza, que finalmente caeu en 1912.

Recoñecementos

Cristian IX, o Rei de Dinamarca, recoñeceu os esforzos de Ramón Santamarina en 1896 por axudar desinteresadamente a inmigrantes daneses que se afincaran en Tandil e concedeulle o título de Cabaleiro da Real Orde de Dannebrog.

No ano 1905, un ano despois da morte de Santamarina, a súa familia encargou a Joaquín Sorolla que pintase un cadro na súa honra. Esta obra encóntrase exposta na sala Mercedes Santamarina do Museo Municipal de Belas Artes de Tandil. Mercedes Santamarina, neta de Santamarina, foi quen doou a obra ao museo no ano 1971.

A cidade de Tandil erixiulle un monumento na súa honra o 10 de marzo de 1912, obra do escultor español Miguel Blay, o mesmo que realizou en Buenos Aires o monumento a Mariano Moreno e a San Francisco Solano en Santiago del Estero.

Na estancia Bella Vista, en Tandil, consérvase nunha urna de vidro unha das carretas de Santamarina, que foi un instrumento representativo do seu traballo e a súa fortuna, "como mellor atributo de nobreza do traballador".

Ademais, fundárase no Partido de Tres Arroyos unha localidade co nome de Orense, dándolle así unha homenaxe ao fogar dos seus antepasados e á antiga dona desas terras, Ángela Santamarina de Temes, que fora distinguida nesa cidade galega polas súas obras de beneficencia.

Unha avenida, o hospital municipal, unha escola da cidade e o club de fútbol máis popular de Tandil levan seu nome.

Véxase tamén

Bibliografía

• Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada (DVD). El Progreso. 2005. ISBN 84-87804-88-8. 
• Cagiao Vila, María del Pilar; Núñez, Xosé M. (2007). "Os galegos de ultramar: Galicia e o Río de la Plata". A gran historia de Galicia. 21. 10. 2. La Voz de Galicia. p. 30. ISBN 978-84-96931-00-8. 
• Gándara, Ana (2004). La Carreta, biografía novelada de Ramón Santamarina (en castelán). Emecé. 
• Reguera, Andrea (2006). Patrón de estancias, Ramón Santamarina: una biografía de fortuna y poder en La Pampa (en castelán). Eudeba. ISBN 9502315472.