Micaela Bastidas

Micaela Bastidas Puyucahua, nada Pampamarca o 23 de xuño de 1744 e finada en Cuzco o 18 de maio de 1781, foi unha prócer da independencia hispanoamericana, xogou un importante papel na historia do Perú. Esposa e conselleira de Túpac Amaru II, o seu desempeño tivo vital importancia na rebelión de Tinta. O seu exemplo de coraxe e determinación ao defender os seus ideais de xustiza e liberdade até a súa tráxica e desapiadada morte en man dos españois, convertérona en lenda e símbolo da loita americana contra a opresión e a explotación colonial.

Virxe da Carmen con doantes, tamén coñecida como Túpac Amaru II e familia.

Traxectoria

Filla de Manuel Bastidas e Josefa Puyucahua. Polas súas raíces africanas e amerindias foi coñecida como zamba.

O 25 de maio de 1760 casou co mozo mestizo descendente da nobreza incaica José Gabriel Condorcanqui, na igrexa da nosa Señora da Purificación, no pobo de Surimana, lugar do curacazgo do seu marido. Condorcanqui era descendente directo por liña paterna do último inca Túpac Amaru I. En 1764 foi nomeado cacique dos territorios que lle correspondían por herdanza: Pampamarca, Tungasuca e Surimana, e fixaron a súa residencia en Tinta, localidade pertencente a Cuzco.

Tiveron tres fillos homes, Hipólito (1761), Mariano (1762) e Fernando (1768).

Micaela recibiu na infancia a educación elemental en letras e artes que era usual nesa época para as mulleres. O seu marido foi o seu mestre ideolóxico, ela concienciouse rapidamente da complexa situación da súa xente e involucrouse coa causa. Apoiábao firmemente, defendendo e divulgando os postulados que farían rexurdir a conciencia do dereito dos labregos a liberar a súa terra e a súa existencia da man opresora española.

Mentres José Gabriel recibira unha educación privilexiada en colexios xesuítas de Lima e Cuzco. Dominaba o castelán, o quechua e o latín, era un ávido lector e o seu interese por diversos temas deulle un nivel cultural remarcábel. Posuidor de grandes extensións de terras e riqueza, cumpría múltiples roles na administración dos seus bens. Como curaca debía mediar entre o corrixidor e os indíxenas ao seu cargo. Como próspero facendado viuse afectado como o resto da poboación debido ás alzas fiscais e a creación de alfándegas internas. Como arrieiro percorría o seu territorio, vivindo de cerca as historias e desgrazas dos traballadores e as súas duras condicións. Como mestizo sentía que toda a inxustiza coa súa xente tocábao en carne propia. Realizou reclamos e solicitudes oficiais ás autoridades coloniais de Tinta, Cuzco e Lima, para que os indíxenas fosen liberados do traballo obrigatorio nas minas e exonerados do cumprimento da mita, obtendo sempre negativas ou indiferenza e comezou a desenvolver unha ideoloxía libertaria baseada na defensa de indíxenas, escravos, crioulos e mestizos, orientada á independencia do seu territorio e comercio das decisións da coroa de España.

A rebelión

Efixie de Micaela Bastidas no Panteón dos Próceres en Lima.

En 1780, esgotadas as vías de diálogo cos representantes da coroa española, José Gabriel Condorcanqui inicia un movemento en contra da dominación española. É apoiado por curacas ligados a facendados de Cuzco unidos en contra da nova alfándega, crioulos, indios e mestizos. Nese momento adopta o nome de Túpac Amaru II, en honra do seu antepasado o último Inca de Vilcabamba. O 4 de novembro de 1780 Túpac Amaru II deu o primeiro berro de liberdade e difundiu unha proclama independentista, dando comezo á rebelión de Túpac Amaru II. O corrixidor Antonio de Arriaga foi tomado prisioneiro e condenado a morrer no cadalso. Os rebeldes instalaron o seu cuartel xeral en Tungasuca.

Desde ese momento, Micaela converteuse na principal conselleira de Túpac Amaru, participou no xuízo sumario contra Arriaga e asumiu múltiples roles no movemento. Actuaba con dinamismo e persuasión, talvez máis concientizada mesmo que o seu marido, xa que o papel da muller indíxena era o máis vilipendiado polos opresores.

Os indíxenas tiñan prohibida a tenencia de armas de fogo, un dos maiores problemas aos que se enfrontaron foi a obtención de armamento. Micaela foi a encargada do aprovisionamento das tropas, o que incluía conseguir e distribuír diñeiro, alimentos, vestimentas e armas. Expedía os salvoconductos para facilitar o movemento de quen viaxaban a través de amplos territorios. Estivo a cargo da retagarda indíxena, demostrando dilixencia e capacidade, implementando medidas de seguridade e loitando contra a espionaxe. Implementou un eficiente sistema de comunicacións, organizando un servizo de chasquis dacabalo que levaban rapidamente información dun punto a outro do territorio rebelde.

Una verdadeira lexión de loitadoras andinas, quechuas e aymaras traballaron xunto a Micaela no levantamento, realizaron estratexias e deron apoio ás tropas. Para elas tratábase non só de liberar o seu pobo da explotación española, senón tamén de restablecer o rol da muller indíxena con participación na vida social e política, tradición que o sistema colonial tentou abolir converténdoas en vítimas de todo tipo de abusos. Foron líderes dentro do movemento Cecilia Túpac Amaru e Tomasa Tito Condemayta, cacica de Acos, entre moitas outras.

Estas mulleres participaban tamén na batalla, xunto aos seus fillos e maridos. Tamén o facía Micaela, quen co seu carácter enérxico infundía alento a Túpac Amaru desde o mesmo campo de batalla. Logo do triunfo de Sangarará foi constituída xefe interino da rebelión.

O 18 de novembro de 1780 o exército rebelde vencía os españois na batalla de Sangarará. Túpac Amaru expediu unha mensaxe aos pobos do Perú, convocando os crioulos a unirse á causa india: «Vivamos como irmáns e congregados nun só corpo. Coidemos da protección e conservación dos españois; crioulos, mestizos, zambos e indios por ser todos compatriotas, como nados nestas terras e dunha mesma orixe».

En marzo de 1781 o exército de Túpac Amaru contaba con sete mil homes e mulleres dispostos a pelexar até a morte contra a coroa española, quen proclamaron a Túpac Amaru II como Emperador de América.

En testemuños da época é Micaela quen aparece como principal estratego a través de tarefas políticas, militares e administrativas e principal conselleira do líder. Coa súa sólida convicción, claridade de pensamento e alta intuición, converteuse no sexto sentido da rebelión.

Execución

Cando ela aconsellaba realizar un ataque inmediato a Cuzco para lograr a súa rendición, o seu marido non a escoitou e nun grave erro táctico concentrouse noutras vilas, á vez que foron delatados por un traidor, o continxente de Túpac Amaru foi rodeado e emboscado, e xunto a Micaela, os seus fillos Hipólito de 18 anos e Fernando de 10, e varios dos seus familiares foron apresados e levados a Cuzco, onde permaneceron presos no convento da Compañía de Xesús convertido en cuartel militar. Foron sometidos a interrogatorios e tormentos para poder situar o resto das tropas revolucionarias, prometíanlles diminuír a pena se delataban os seus amigos, mais non lograron conseguir deles ningunha información e o 14 de maio foron condenados á pena capital.

A sentenza ordenaba o «despezamento en vida para o xefe principal, mutilacións e pena de morte para os outros reos, a máis diso outros castigos».

O 18 de maio de 1781 foron levados á Praza de Armas do Cuzco para ser executados un a un. Ao seu fillo Hipólito primeiro foille cortada a lingua, por falar en contra dos españois, e logo foi aforcado. Micaela e José Gabriel foron obrigados a presenciar a morte do seu fillo, e logo fixérona subir a ela ao taboado. Á vista do seu esposo e do seu fillo Fernando, Micaela loitou cos seus verdugos, até que finalmente a someteron e lle cortaron a lingua, o seu pescozo delgado non alcanzaba ao torno para afogala, e botáronlle lazos ao pescozo que tiraban dun e doutro lado para estrangulala, dándolle garrote e terminaron de matala a fartar no estómago e os peitos.

Logo levaron ao centro da praza a Túpac Amaru, quen tamén foi sometido a unha espantosa morte. Ambos foron despezados e as súas partes enviadas a diferentes pobos da rexión para ser exhibidos nas prazas públicas, alertando os seus habitantes sobre as consecuencias de rebelarse.

Constituíu unha inspiración para as guerras de independencia hispanoamericanas.

Véxase tamén

• Túpac Amaru II
• Rebelión de Túpac Amaru II
• Vicerreinado do Perú

Bibliografía

• Baruc Villanueva (2004, 2006). Divagaciones históricas en la web, Libro 1. Chincha, Perú: AHC Ediciones Perú (RUC N° 10078391575). ISBN 9972-2908-1-6 (ISBN 978-9972-2908-1-7), Bookland EAN-13: EAN 9789972290817; Depósito Legal Nº 2006-10934 en la Biblioteca Nacional del Perú. 
• Baruc Villanueva (2004, 2006). Divagaciones históricas en la web, Libro 2. Chincha, Perú: AHC Ediciones Perú (RUC N° 10078391575). ISBN 9972-2908-2-4 (ISBN 978-9972-2908-2-4), Bookland EAN-13: EAN 9789972290824; Depósito Legal Nº 2006-10935 en la Biblioteca Nacional del Perú. 

Ligazóns externas

• Homenaxe a Micaela Bastidas Puyucahua
• Micaela Bastidas