Puente la Reina

Puente la Reina (en éuscaro e cooficial Gares) é un municipio de Navarra, situado na comarca de Puente la Reina, no val de Valdizarbe e a 24 km da capital da comunidade, Pamplona. Esta vila é un punto importante no Camiño de Santiago ao xuntarse nela os dous camiños que veñen desde Francia.

Puente la Reina

Gares (eu)
Localización
42°41′31″N 1°49′01″O
Estado	España
Comunidade foral	Navarra
Poboación
Poboación	2.944 (2023) (74,16 hab./km²)
Lingua oficial	lingua éuscara (zona lingüística) lingua castelá (zona lingüística)
Xeografía
Parte de	Q107553818 Q107553831 Zona mixta de Navarra
Superficie	39,7 km²
Bañado por	Río Arga
Altitude	345 m
Comparte fronteira con	Mañeru (pt) Legarda (pt) Belascoáin (pt) Zabalza-Zabaltza Obanos (pt) Guirguillano (pt) Mendigorria (pt) Artazu (pt) Cendea de Cizur (pt)
Organización política
• Alcalde	Oihan Mendo Goñi (en) (2015–)
Identificador descritivo
Código postal	31100
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	31206
Páxina web	puentelareina-gares.es

Topónimo

Segundo a tradición o nome de Puente la Reina provén da ponte románica sobre o río Arga, que foi mandada construír no século XI por unha anónima raíña de Navarra. Xeralmente faise referencia a que esta raíña foi Dona Maior, dona de Sancho o Maior ou Dona Estefanía, dona de García Sánchez III de Navarra.

Algúns etimoloxistas disenten da tese tradicional e así José María Jimeno Jurio cría que o nome derivaba dun orixinario Pons Rune, onde Runa sería o nome que antigamente tiña o río Arga, derivado á súa vez de Iruña, o nome en lingua vasca de Pamplona.

O nome que se daba en lingua vasca á localidade, Gares, deixou de empregarse á vez que desaparecía o uso do éuscaro na comarca. Este nome conservouse ata a actualidade principalmente pola testemuña que deixou escrita o cronista navarro José de Moret no século XVII) e por algúns topónimos menores da comarca (p.ex. Garesbidea (camiño de Gares) na vila próxima de Uterga). É posible que o topónimo sobrevivira oralmente ata principios do século XX entre algúns habitantes da zona. Na segunda metade do século XX recuperouse o nome de Gares como nome da localidade en lingua éuscara e actualmente é cooficial xunto co nome en castelán.

Xeografía

Situación

A vila de Puente la Reina está situada na parte central de Navarra, ao sur da serra do Perdón, no Val de Valdizarbe a unha altitude de 344 msnm. O seu termo municipal ten unha superficie 39,7 km² e limita polo norte cos municipios de Belascoáin e Zabalza; polo sur co de Mendigorria; polo oeste cos de Guirguillano, Mañeru e Artazu; e ao leste cos de Obanos e Legarda.

Clima

Puente la Reina ten un clima mediterráneo, cunha media de precipitacións anuais de 593 mm, e unha temperatura media anual que oscila entre os 11 °C e os 14 °C.

Flora e fauna

A paisaxe está fortemente antropizada. Entre as especias arbóreas hai coníferas, queixais, lamigueiros, carrasca, coscoxares e enebrais alternando con monte baixo e terras de labranza.

Dentro da fauna destaca a presenza do xabaril e o corzo ademais de diversas especies de aves rapaces, perdiz vermella, gato montés, xeneta, texón e garduña. Diversas variedades de anfibios e no río Arga, practicamente todas as especies de auga doce de Navarra, exceptuando o salmón.

Historia

Existen varios xacementos arqueolóxicos en Puente la Reina que fan pensar nunha temperá ocupación humana do territorio de Valdizarbe. Moi preto, en Mendigorria, están as ruínas de Andelos, vila romana.

A finais do século XI, coas loitas entre o primitivo Reino de Pamplona e o de Castela como fondo, e a política de repoboación con xentes do norte contra o inimigo común musulmán, o Rei Afonso I o Batallador deu Carta Poboa a unha poboación de francos para que viñesen establecerse nas marxes do río Arga na localización da antiga aldea vasca de Garesch, Garex ou Garez ("Trigales", segundo algunhas fontes). No 1122 concédeselles o foro de Estella. O transcurso do Camiño de Santiago, facilitado pola construción da ponte románico pola Raíña Doña Maior, favoreceu o florecemento do comercio.

Se documenta a presenza da Orde dos Templarios, a quen Afonso o Batallador deixara en herdanza todos os seus territorios. Como non se aceptou ese testamento, Reino de Navarra separouse da Coroa de Aragón nomeando rei a García Ramírez, o Restaurador que, con todo, continuou favorecendo ao Temple, a quen o novo monarca doa o lugar puentesino de Murugarren, ata a extinción da Orde en 1312 cando os seus bens e membros pasan á Orde dos Hospitalarios (os cales non toman posesión ata 1443).

Houbo sublevacións durante a Guerra da Independencia, así como na Guerra Realista. Durante as guerras carlistas, a poboación mantívose leal a Don Carlos, chegando a producirse enfrontamentos armados nas proximidades, como a "acción de Puente la Reina" entre os xenerais cristinos Espoz y Mina e Fernández de Córdova contra as partidas do Xeneral Moreno. Atópanse as ruínas do forte cristino Infanta Isabel no contiguo Cerro de San Guillerme, xunto á Ermida de Arnotegui, e cara ao cal apuntan as troneiras que aínda poden verse nas tapias da Rúa do Crucifixo. Durante a Terceira Guerra Carlista, os enfrontamentos foron entre o xeneral liberal Moriones e o carlista Ollo. No 1874, o propio Carlos María de Borbón e Austria-Este establece o seu cuartel xeral no Palacio do Patrimonial, ata que abandona a poboación para a defensa de Estella. Ata fai poucas décadas era frecuente atopar restos de munición polos arredores do Convento do Sancti Spiritus.

Política e administración

Administración municipal

Resultados eleccións municipais de 2011

Partidos políticos no Concello de Puente la Reina

Partido político	Concelleiros
Agrupación Puentesina (AEP)	4
Agrupación Ximénez de Rada (AXR)	4
Bildu EA-Alternatiba (Bildu)	3

Alcaldes

Lista de alcaldes

Mandato	Nome do alcalde	Partido político
1979 - 1987	Feliciano Vélez Medrano	AEP
1987 - 1991	Antonio Martínez Lautre	AXR
1991 - 1995	Xabier Vélez Medrano	HB
1995 - 1996	Carmen Etayo	AEP
1997 - 1999	Xabier Vélez Medrano	HB
1999 - 2003	Eva Erro Ochoa	AXR
2003 - 2007	Eva Erro Ochoa	AXR
2007 - 2011	Feliciano Vélez	AEP
2011-	Fidel Aracama Azcona	AEP

Monumentos

A ponte románica de Puente la Reina

Monumentos relixiosos

• Igrexa Parroquial de Santiago (século XII). No seu interior, talla románica en madeira do apóstolo Santiago o Maior que, por estar cuberta de feluxe cando se descubriu, é coñecida como "Beltza" (negro). Talla da Virxe do Rosario; de San Bartolomé, en pedra; rico retablo barroco. Tibores chineses da Dinastía Ming no presbiterio.
• Igrexa do Crucifixo, pertencente á Orde de Malta, e administrada polos PP. Reparadores. No seu interior, un magnífico Cristo gótico de orixe germánico, cunha orixinal forma de E.
• Igrexa de San Pedro. No seu interior a Virxe do Puy, máis coñecida por Virxe "do Txori" por unha lenda do século XIX.
• Ermida de San Martín de Gomacin, prerrománica, próxima ao Señorío de Villanueva.

Monumentos civís

• Ponte románica sobre o río Arga, que dá nome á vila, polo que discorre o Camiño de Santiago. Foi construído con tal propósito no século XI probablemente por orde de dona Maior, esposa do rei Sancho o Maior, ou dona Estefanía, esposa do rei García de Nájera.

A súa lonxitude é de 110 metros, por onde discorre unha calzada de 4 metros de anchura, mentres que está sostido sobre 6 arcos de medio punto e 5 alicerces.

Aí gardábanse imaxes de Santos para a devoción dos peregrinos. Tamén consta a existencia dun Crucifixo e unha Cruz de pedra, así como un lugar destinado ás esmolas que peregrinos e visitantes destinaban aos presos do cárcere. Estas expresións socio-culturais foron desaparecendo co paso dos séculos. Algunhas pezas aínda se conservan, aínda que non nos seus lugares de orixe, e a ponte preséntase hoxe como símbolo dunha poboación antiga e á vez moderna estreitamente ligada á relixión. No centro había, ata 1834, unha fornelo cunha imaxe da Virxe do Puy, onde se sitúa a lenda do txori (o paxariño, en lingua éuscara).

• Muralla medieval con torreóns, rodeando o centro histórico
• Casa do Vínculo, de estilo italiano e contiguo á ponte.
• Palacio do Patrimonial: edificio de estilo italiano na Rúa Maior, residencia histórica do Fiscal defensor do patrimonio do Rei de Navarra ante a Cámara de Comptos.
• Restos do Forte Infanta Isabel, fortificación construída polo exército liberal no século XIX xunto á ermida de Arnotegui (Obanos).
• Restos do palacio real da Grana, onde pasaban tempadas os monarcas da dinastía Evreux.

Cara ao século XII edificouse xunto á ponte unha cidade de trazo rectangular, cunha rúa maior e outras dúas rúas aproximadamente paralelas flanqueadas por casas e igrexas. A ponte deu así nome ao pobo.

Camiño de Santiago

En Puente la Reina conflúen as rutas xacobeas franco-navarra e franco-aragonesa, procedentes, respectivamente, de Roncesvalles e Somport. Os historiadores sosteñen que é na vila de Punte la Reina onde efectivamente as dúas rutas principais, que non únicas, unen o seu trazado desde Puente la Reina ata Santiago de Compostela.

A unión dos dous camiños máis transitados é anunciada por un monumento ao Peregrino, artificialmente posto desde o cal penetra baixo o arco da Igrexa do Crucifixo, cruza a estrada e percorre a rúa Maior ata a bela ponte románico de sete ollos, construído sobre o río Arga pola raíña dona Maior para servizo dos peregrinos. A estrutura da poboación é de tipo bastida con tres cales paralelas; aínda poden verse entre as casas varios torreóns das súas murallas ao sur da vila.

Entre o seu acervo monumental destaca a Igrexa de Santiago, construída no século XII e ampliada posteriormente. Ten unha bela portada románica con influencias mouriscas, planta de cruz latina e bóvedas de crecería estrelada.

A Igrexa do Crucifixo, románica tardía do século XII, foi ampliada no século XIV. O seu fundación débese aos cabaleiros templarios que instalaron o albergue.

Tamén dignos de mención son a súa gran ponte medieval de cinco arcos, a Igrexa de San Pedro, do século XIV, e o Convento de Comendadoras de Sancti Spiritus.

Puente la Reina, cruzamento vital de camiños e xente, pronto se enriqueceu económica e culturalmente. Mostra diso é a Igrexa do Crucifixo tardo-románica construída polos templarios a metade do século XII, que acolle a Virxe con Neno do século XII e un Crucificado gótico, proveniente de Alemaña, rechamante pola forma de E que ten a súa cruz. A rúa Maior é rúa e arte á vez: arquitectura popular con casas blasoadas, palacios, comercios de artesáns,... A igrexa de Santiago o Maior, de final do século XII e reconstruída no XV, mostra a súa portada romana e as tallas góticas de San Bartolomé e de Santiago Beltza, denominado así pola cor escura que tiña antes de que se restaurase. "E desde aquí todos os camiños a Santiago fanse un só".

Festas

• Festas de Santiago: 24 de xullo ao 30 de xullo.
• Ferias: Último fin de semana de setembro.
• Romaría a San Martín de Gomácin: 1 de maio e o segundo domingo de setembro.
• Festas da xuventude segunda ou terceira fin de semana de maio.

Véxase tamén

Outros artigos

• Camiño francés

Bibliografía

• Puente la Reina y Sarría en la Historia. Alejandro Díez y Díaz, 1989.
• Puente la Reina, confluencia de rutas jacobeas. José María Jimeno Jurío, 2000.
• Documento de análisis y diagnóstico de la realidad integral de Puente la Reina-Gares, 2004 Agenda 21

Ligazóns externas

• Web do concello
• Instituto de estatística de Navarra
• Infraestrutura de Datos Espaciais de Navarra Arquivado 15 de setembro de 2019 en Wayback Machine.