Sublevación do cuartel de San Gil

A sublevación do cuartel de artillaría de San Gil foi un motín contra a raíña Isabel II de España que se produciu o 22 de xuño de 1866 en Madrid baixo os auspicios dos partidos progresista e democrático coa intención de derrubar a monarquía. Segundo Jorge Vilches, a novidade que presentou a sublevación do cuartel de San Gil foi que "os movementos revolucionarios ata 1866 non puxeran en dúbida a lexitimidade de Isabel II, limitándose a pedir unha política ou un texto máis liberais, outra Rexencia, ou un cambio de goberno", e en cambio "a partir daquela data a revolución engadía ás súas aspiracións o destronamento dos Borbóns".

Sublevación do cuartel de San Gil
Ataque e defensa dos artilleiros pronunciados no cuartel de San Gil o día 22 de xuño de 1866. Gravado de Marcelo París por debuxo de Alfredo Perea: Carlos Rubio, Historia filosófica da revolución española de 1868, Madrid, 1868.
Data 22 de xuño de 1866 Lugar Madrid, España Resultado Vitoria gobernamental e fracaso do motín
Belixerantes
Goberno de España (Unión Liberal)	Partido Progresista e Partido Democrático
Líderes
Isabel II Leopoldo O'Donnell Francisco Serrano Ramón María Narváez	Joan Prim Blas Pierrad Alcedar Juan Contreras

Antecedentes

En xuño de 1865, tras os sucesos da Noite de San Daniel, o xeneral unionista Leopoldo O'Donnell substituíu o moderado xeneral Narváez á fronte do goberno. O'Donnell ofreceu ao xeneral Prim un amplo grupo parlamentario para os progresistas nas futuras eleccións se conseguía que abandonasen o retraemento, pero na xunta xeral do partido que se celebrou en novembro de 1865 a súa proposta de participación nas eleccións volveu saír derrotada pois só conseguiu 12 votos dos 83 emitidos. Ao non conseguir que o seu partido apoiase a volta ás institucións, o xeneral Prim optou pola vía do pronunciamento para que a raíña o nomease presidente do goberno, emulando a experiencia da Vicalvarada de 1854. Así o 3 de xaneiro de 1866 Prim encabezou o pronunciamento de Villarejo de Salvanés que resultou un rotundo fracaso. Isto fixo que Prim apoiase a partir de entón a liña maioritaria do seu partido baseada no retraemento e na alianza cos demócratas, e que se dedicase en corpo e alma a preparar unha insurrección que derrubase á Monarquía de Isabel II.

Isabel II de España

Os preparativos

Así as cousas, organizouse desde a primavera un movemento cívico-militar cuxo obxectivo era destronar á Raíña. Á fronte da organización militar e desde o exilio atopábase o xeneral Prim, fuxido e condenado á morte desde o fracasado pronunciamento de Villarejo de Salvanés. Os partidarios de derrocar á Coroa designaron a Ricardo Muñiz como o responsable de axitar aos barrios obreiros e pobres de Madrid para acompañar o golpe de estado cunha reacción popular. Entre os civís atopábase tamén Sagasta.

Fixouse a data do 26 de xuño para a sublevación, nomeándose como xenerais ao mando a Blas Pierrard e Juan Contreras, dirixidos por Prim, que debía entrar pola fronteira francesa para facer unha proclama en Guipúscoa e axudar así ao levantamento de distintas unidades en todo o territorio nacional. A primeira unidade en sublevarse ese día debía ser o cuartel de artillaría de San Gil —situado no interior de Madrid, onde hoxe atópase a praza de España, moi próximo ao Palacio Real– que ao parecer, xunto con unidades de Infantaría, debía tomar o Palacio Real.

Os acontecementos

Os suboficiais sarxentos do cuartel de San Gil eran os que debían reducir aos oficiais o día 26, pero os feitos precipitáronse. Medorentos de ser descubertos, xa que O'Donnell e o goberno estaban informados de certos movementos militares en torno ao acuartelamento, subleváronse catro días antes, o 22, co capitán Baltasar Hidalgo de Quintana á fronte conseguindo o seu primeiro obxectivo.

Os sarxentos de artillaría tiñan motivos de queixa contra o goberno porue este, a diferenzas do resto de armas do exército, non lles permitía promocionar máis aló do emprego de capitán, ao non saír da Academia de Artillaría de Segovia. Isto foi causa de conflito en 1864, cando o xeneral Córdova ocupou o posto de director de artillaría e ofreceu esta posibilidade de ascenso coa que non estaban de acordo os facultativos, ao considerar que os prácticos non tiñan a preparación científica para ocupar estes cargos de responsabilidade. A cambio ofrecíanlles retiros máis vantaxosos que noutras armas segundo os seus anos de servizo.

Sobre o ocorrido no interior do cuartel de San Gil de Madrid o 22 de xuño de 1866 as contradicións de detalle abundan nas distintas fontes e mesmo hai versións de conspiradores que difiren totalmente entre si, como a "carta de xustificación" de Baltasar Hidalgo de Quintana. Nos días inmediatos aos sucesos publicáronse en prensa versións contraditorias, das que algúns historiadores adoptaron a que consideraron máis verosímil. Así, Fontana indica que:

"O caso é que os artilleiros do cuartel de San Gil, que planearan sorprender aos seus oficiais de garda para encerrarlles, atopáronse con que uno deles resistíase e disparáballes, o que deu lugar a unha carnicería e desconcertou os plans de actuación previstos. Saíndo en desorde do cuartel, uns 1.200 homes vagaron polas rúas de Madrid con 30 pezas de artillaría, mentres o dous mil paisanos [progresistas e demócratas] que se sublevaron loitaban con heroísmo nas barricadas".

Mentres, outros historiadores como Lafuente ou Salcedo Ruiz describen a morte do tenente Martorell, a quen lle correspondía estar de garda no cuarto de bandeiras, sen citar máis detalles non constatados. Os datos obtidos en documentación oficial non coinciden na hora de inicio e escenario onde morren os oficiais.

Os tres rexementos de artillaría dirixíronse cara ao interior da cidade camiño da Porta do Sol á vez que animaban a sublevarse ao cuartel de infantaría da Montaña. Durante o traxecto enfrontáronse vitoriosos con unidades da Garda Civil. Ao mesmo tempo, O'Donnell, Narváez, Serrano, Isidoro de Hoyos e Zabala, ademais de boa parte do resto dos xenerais destinados en Madrid distribuíronse pola capital ocupando as unidades de artillaría que non se sublevaron para que permanecesen fieis, así como posicións defensivas no Palacio Real.

Na Porta do Sol estaba previsto que se unisen os milicianos mobilizados polos homes de Ricardo Muñiz, pero as forzas leais ao goberno mantiveron a posición con duros combates durante a noite. Ao mesmo tempo, as unidades sublevadas trataron de entrar no Palacio Real xunto con máis de mil milicianos sen conseguilo, ao ser detidos por unidades leais á raíña, que lles dispararon desde o interior da praza e do propio edificio.

Unha vez os sublevados non puideron seguir o seu avance, as tropas de Serrano e O'Donnell efectuaron un plan para ir reducindo as barricadas que se instalaron en varias rúas da cidade até cercar aos sublevados no propio cuartel do que partiran. O día 23 o edificio artilleiro estaba cercado e combateuse piso por piso até tomalo por completo nesa tarde.

As últimas barricadas rueiras foron asaltadas polas unidades que dirixía o xeneral Francisco Serrano, dando por concluída a sublevación.

Consecuencias

Os fusilamentos do 25 de xuño de 1866, por Juan de Alaminos (1892).

A sublevación fracasou pero O'Donnell atopouse nunha difícil situación pois varios oficiais habían resultado mortos polos insurrectos —a versión oficial foi que os sarxentos sublevados «asasinaran os seus xefes»—, o que lle obrigaba a aplicar unha dura represión. O'Donnell resaltou o feito de que os sarxentos repartiran «fusís aos paisanos proletarios que acudían a recibilos», o que a el lle pareceu o inicio dunha revolución social polo que chegou a afirmar nas Cortes aos poucos días: «os horrores da revolución francesa non se pareceron en nada ao que pasaría aquí... aquí non existían máis principios nin outro obxecto que o saqueo, o asasinato e a desaparición dos fundamentos sociais». E concluíu a súa intervención instando os deputados a esquecer «as nosas disensións pequenas... para facer fronte á revolución social». Opinión que era compartida por Narváez quen afirmou que este era o primeiro movemento que se produciu en España que tiña «un carácter social verdadeiro».

A represión do levantamento foi moi dura. Foron fusiladas 66 persoas, na súa inmensa maioría sarxentos de artillaría, e tamén algúns soldados. O 7 de xullo producíronse os últimos fusilamentos, entre os que se inclúe o do xeneral carlista Juan Ordóñez de Lara, o de quen asasinara ao coronel D. Federico Puig e o dun paisano que dera morte a un garda civil na rúa de Toledo, segundo publicou A Gaceta.

A pesar diso, a raíña insistiu perante O'Donnell para que fosen fusilados inmediatamente todos os detidos, ao redor dun milleiro, ao que o xefe do goberno negouse e díxose que comentou: «Pois non ve esa señora que, se se fusila a todos os soldados colleitos, vai derramarse tanto sangue que chegará até a súa alcoba e se afogará nela?». Os condenados á morte foron fusilados xunto aos muros exteriores da praza de touros, que entón estaba situada a un centenar escaso de metros da Porta de Alcalá.

Doutra banda, a sublevación deixou claro que os progresistas se puxeran fóra do sistema e optaran pola "vía revolucionaria" polo que fracasara a estratexia da Unión Liberal e do propio O'Donnell de integralos mediante unha política moi liberal, asumindo moitas das súas propostas, co fin último de formar con eles o partido liberal do réxime isabelino que se alternaría co partido conservador, que representaban os moderados. Así que a raíña destituíu a O'Donnell e chamou de novo a Narváez para que formase goberno. Segundo Josep Fontana, a razón da substitución de O'Donnell foi que a raíña considerou que fora demasiado brando na represión da sublevación.

Segundo Juan Francisco Fuentes, «o carácter errático da Monarquía demostrouse unha vez máis tras o fracaso do levantamento do cuartel de San Gil. O'Donnell podía quedar aos ollos da raíña como o home que a salvou dun transo moi apurado. No canto diso, Isabel II aproveitou a primeira ocasión para forzar a caída do goberno: o 10 de xullo, o xeneral presentou un decreto nomeando novos senadores e a raíña negouse a pór a súa firma. A crise estaba servida, e a solución tamén. Isabel II recorreu de novo, por última vez, a Narváez. Díxose que aquela foi a peor decisión política tomada pola raíña ao longo do seu reinado, tras a cal moitos viron a influencia da súa confesor, o pai Claret, decidido partidario dunha política autoritaria e ultramontana... (e que nunca perdoou) a O'Donnell o recoñecemento do reino de Italia».

Véxase tamén

Bibliografía

• Anguera, Pere (2003). El general Prim. Biografía de un conspirador. Barcelona: Edhasa. ISBN 84-350-2625-6. 
• Espantaleón, Antonio e Pordomingo, Isabel. De San Daniel a San Gil. Revista Historia 16. núm. 53. Madrid, setembro de 1980.
• Fontana, Josep (2007). La época del liberalismo. Vol. 6 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares. Barcelona: Crítica/Marcial Pons. ISBN 978-84-8432-876-6. 
• Fuentes, Juan Francisco (2007). El fin del Antiguo Régimen (1808-1868). Política y sociedad. Madrid: Síntesis. ISBN 978-84-975651-5-8. 
• Lafuente, Modesto (1887-1890). Historia de España desde los tiempos primitivos hasta la muerte de Fernando VII / por Modesto Lafuente; continuada desde dicha época hasta nuestros días por Juan Valera, 25 vols. Barcelona: Montaner y Simón. 
• Michavila Gómez, María Nieves (2015). Voces desde el más allá de la historia. Madrid: Incipit Editores. ISBN 978-84-8198-931-1. 
• Salcedo Ruiz, Ángel (1914). Historia de España. Resumen crítico por Ángel Salcedo Ruiz Académico de número de la Real de Ciencias Morales y Políticas e Historia gráfica de la civilización española (ilustración y notas explicativas de la misma) por Manuel Ángel y Álvarez. Madrid: Saturnino Calleja. 
• Vigón, Jorge (1930). Un personaje español del siglo XIX: “el cuerpo de artillería”. Madrid: C.I.A.P. 
• Vilches, Jorge (2001). Progreso y Libertad. El Partido Progresista en la Revolución Liberal Española. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-6768-4. 
• VV.AA. Historia Contemporánea de España. Siglo XIX. Edit. Ariel. Madrid, 2004.

Outros artigos

• Crise final do reinado de Isabel II