Mordente

O mordente (de latín mordida, "mordida") en música é un adorno melódico que xeralmente indica que a nota principal ou actual (a nota escrita) debe tocarse cunha única alternancia rápida desa nota coa inmediatamente superior ou inferior a graos conxuntos. Esta alternancia pode estar composta por tres, catro ou cinco notas. En calquera caso, as notas do mordente deben interpretarse exclusivamente no tempo ocupado anteriormente pola nota principal. O mordente pode aparecer en combinación con outros adornos musicais como o trilo, o acento ou a dobre cadencia.

• 
  Figura 1. Mordente superior.
• 
  Figura 2. Mordente inferior.

Tipoloxías

Os mordentes pódense clasificar segundo varios criterios.

Mordentes superiores e inferiores

• Superior: cando se alternan tres notas: a primeira é a nota principal, na que está situado o símbolo mordente, móvese en graos conxuntos cara á seguinte nota (segundo a escala diatónica) e volve á nota principal. Este tipo de mordente nunca se usou na música barroca.
• Baixo ou invertido: cando se alternan tres notas: a primeira é a nota principal, na que se atopa o signo mordente, móvese en graos conxuntos cara á nota anterior (segundo a disposición diatónica) a volve á nota principal.

Mordentes simples e dobres

• Simple: cando as notas a alternar son só tres, como nos tipos anteriores.
• Dobre: cando está constituído pola unión de dous mordentes, independentemente de que sexan inferiores, superiores ou de distinto tipo. O efecto será un grupo de catro ou cinco notas tocadas nunha primeira parte que se obtén comezando segundo a subdivisión ternaria a figura sobre a que se coloca. Se a propia figura constitúe unha subdivisión, o mordente ocupará a totalidade dela, dando lugar a un trilo.

Mordentes con nota inicial

Xusto antes do mordente pode haber unha nota auxiliar superior ou inferior adicional que xeralmente serve para garantir que o curso da melodía non se interrompa. Hai dúas variantes dependendo da duración desta nota inicial e do estilo en que se toca:

• Unha pequena recta vertical antes do mordente significa que o intérprete terá que tocar un pequeno acento ou polo menos parar na nota auxiliar. A nota auxiliar será maior ou menor segundo se coloque a liña por riba ou por debaixo do mordente.
• Unha pequena liña curva diante do mordente significa que o intérprete terá que tocar a nota auxiliar sen parar demasiado tempo, retardándoa lixeiramente se o desexa. Do mesmo xeito, a nota auxiliar será maior ou menor dependendo de se a liña curva se coloca por riba ou debaixo do mordente.

Figura 3. Mordentes con nota inicial.

Mordentes de grao e salto

• De grao, mordente no que a distancia entre a nota principal e a nota auxiliar é de un grao, é dicir, está a unha distancia de segunda.
• De salto, mordente no que a distancia entre a nota principal e a nota auxiliar é superior a un grao.

Mordentes de anticipación e de retardo

• En anticipación, mordente no que a nota auxiliar está antes do compás. Están adxuntos á nota anterior e anticipan a seguinte, sen demora.
• De retardo, mordente no que a nota auxiliar está despois do compás. Adxúntanse á seguinte nota, atrasando a súa execución.

Mordentes directos e circulares

• Directo, mordentes que van "directamente" á nota principal.
• Circular ou groupet, mordentes que non van "directamente" á nota principal. Este tipo de mordentes teñen dúas variantes:
  • Mordente circular horizontal: consta de catro notas na seguinte orde: nota encima da nota principal, nota principal, nota inferior e nota principal.
  • Mordente circular vertical ou invertido: tamén está composto por catro notas na seguinte orde: nota debaixo da nota principal, nota principal, nota superior e nota principal de novo.

• 
  Mordente circular horizontal,
  ou grupeto descendente.
• 
  Mordente circular vertical,
  ou grupeto ascendente.

Representación gráfica

Este adorno musical está representado nas partituras e partichelas por unha liña ondulada como a que se usa para indicar o trilo, pero esta vez máis curto. Hai dúas variantes principais para os dous tipos básicos de mordentes:

• O "mordente superior" está representado por un pequeno garabato sobre a nota.
• O "mordente inferior" indícase co mesmo garabato atravesado por unha liña vertical.

Figura 4. Notación dos mordentes superior e inferior. Reproducir

Do mesmo xeito que co trilo e a apoiatura, as notas auxiliares que compoñen o mordente pódense modificar cromaticamente, que está representado por unha pequena alteración (bemol ♭, sostido ♯ ou becuadro ♮), sen que tal alteración afecte ao resto da medida. A alteración, no caso do mordente superior, colócase sobre o signo mordente e abaixo no caso do mordente inferior.

Usos e efectos

O "mordente superior" implica unha única alternancia rápida entre a nota principal e a superior. O "mordente inferior" implica unha única alternancia rápida entre a nota principal e a nota inferior. A velocidade exacta coa que se debe tocar o mordente, como no caso do trilo, varía segundo o tempo da peza. Así, os mordentes da figura 4 a un "tempo" moderado deberían realizarse do seguinte xeito.

• 
  Figura 5. Execución dos mordentes superior e inferior. Reproducir

Os teóricos da música non sempre están de acordo cando chaman mordentes ós mesmos adornos. Este termo úsase cos seguintes criterios:

1. Para designar tanto este tipo de adorno como, ademais, o contrario, ao que chamamos "mordente inferior".
2. Para designar calquera motivo composto por dúas notas que se executan rapidamente antes da nota principal.
3. Para designar calquera adorno, independentemente do número de notas que o compoñan, que se toque rapidamente antes ou despois da nota principal.

Historia e exemplos

O significado preciso e a execución do mordente non son fixos, xa que depende tanto do tempo como do compositor. Polo tanto, sufriu varias modificacións ao longo da historia da música. Durante os séculos XVII e XVIII, a interpretación en termos de ritmo, a nota inicial, a duración así como a articulación da música varía considerablemente. A maioría dos compositores proporcionan no prólogo das súas obras unha táboa de execución dos adornos. En 1778, Dom Bédos de Celles detallou todos os adornos xunto coa súa execución no seu tratado titulado "L'art du facteur d'orgues" ("A arte do construtor de órganos") (láminas de CV a CXIII).

No período barroco un "mordente" referíase só ao "mordente inferior", mentres que o "mordente superior" chamábase Pralltriller ou Schneller. Pola súa banda, no século XIX o termo "mordente" normalmente aplicábase ao que actualmente se coñece como "mordente superior" e o "inferior" chamábase "mordente invertido". Nos nomes doutras linguas pódese observar a herdanza da evolución deste adorno. Por exemplo, en alemán 'Pralltrille e 'Morden corresponden a mordente superior e inferior respectivamente. Tamén en francés e ás veces en alemán úsase o nome mordant.

Por outra banda, actualmente considérase que os mordentes deben consistir nunha única alternancia entre notas. Non obstante, durante o período barroco os mordentes ás veces podían executarse mediante máis dunha alternancia entre a nota principal e a inferior, constituíndo así unha especie de trilo invertido.

En certos períodos os mordentes de todo tipo poderían comezar cunha nota extra non esencial, a nota auxiliar inferior, en vez de comezar coa nota principal. Esta práctica tamén é aplicable aos trilos, que durante o Barroco e o Clasicismo xeralmente comezaron coa nota auxiliar superior. Segundo unha interpretación historicista, a execución de mordentes foi máis rápida no período clásico que na época de Bach. En definitiva, a práctica, a notación e a nomenclatura destes adornos musicais varían moito; e este artigo no seu conxunto aborda os estándares aproximados do século XIX.

Este adorno aparece moi a miúdo na música de instrumentos de tecla do barroco,, así como en pezas para piano como o repertorio de Chopin. Como exemplo, a Toccata e fuga en re menor de Johann Sebastian Bach no seu comezo contén unha serie de "mordentes inferiores".

Figura 6. Inicio da Tocata e fuga en re menor, BWV 565, de Bach. Reproducir

Véxase tamén

Bibliografía

• Barjau, Eustaquio: «La música en los aledaños de la palabra: a propósito de la 'ornamentación musical'» Arquivado 30 de outubro de 2020 en Wayback Machine.. Palabra y música, 2005, pp. 83-93.
• Férriz Lozano, Eudoxia: "La ornamentación en el Barroco". Archivado el 5 de julio de 2019 en Wayback Machine. Paradigma Digital:19-22, 2009.
• Hiller, Johann A. & Beicken, Suzanne J.: Treatise on Vocal Performance and Ornamentation. Cambridge University Press, 2001.
• Kreitner, Kenneth et al.: «Ornaments». Grove Music Online, ed. L. Macy. Consultado o 14-09-2008.
• Marín Corbí, Fernando: «De la ornamentación a la improvisación musical». Quodlibet, 47:10-31, 2010.

Outros artigos

• Notación musical

Ligazóns externas

• «Music manuscript notation in Bach» texto seleccionado de Palmer, Willard A. (ed.): J.S. Bach, 1968