A lenda da papisa Xoana trata acerca dunha muller que exercería o papado católico ocultando o seu verdadeiro sexo. O pontificado da papisa adóitase situar entre 855 e 857, é dicir, o que, segundo a lista oficial de papas, correspondeu a Benedito III, no momento da usurpación de Anastasio o Bibliotecario. Outras versións afirman que o propio Benedito III foi a muller disfrazada e outras din que o período foi entre 872 e 882, é dicir, o do papa Xoán VIII.

Representación medieval da papisa Xoana (chamábase Johanna, ao facerse pasar por un monxe cambiou o nome a Johannes) como Xoán VIII.
Representación medieval da morte da papisa Xoana.

A lenda da Papisa editar

 
A papisa Xoana nas cartas do tarot, representada como a rameira de Babilonia.

En síntese, os relatos sobre a papisa sosteñen que Xoana, nada no 822 en Ingelheim am Rhein, preto de Maguncia, era filla dun monxe. Segundo algúns cronistas tardíos, o seu pai, Gerbert, formaba parte dos predicadores chegados do país dos anglos para difundir o Evanxeo entre os saxóns. A pequena Xoana creceu inmersa nese ambiente de relixiosidade e erudición, e co apoio da súa nai e ás agachadas do seu pai, tivo a oportunidade de poder estudar, o cal estaba vedado ás mulleres da época. Xoana puido aprender grego, o cal lle permitía ler a Biblia, que por aquela época estaba traducida a moi poucos idiomas.

Posto que só a carreira eclesiástica permitía continuar uns estudos sólidos, Xoana entrou na relixión como monxe copista, baixo o nome masculino de Johannes Anglicus (Xoán o Inglés); segundo Martín o Polaco.

Na súa nova situación, Xoana puido viaxar con frecuencia de mosteiro en mosteiro e relacionarse con grandes personaxes da época. En primeiro lugar, visitou Constantinopla, onde coñeceu á anciá emperatriz Teodora. Pasou tamén por Atenas, para obter algunhas precisións sobre a medicina do rabino Isaac Israeli. De regreso en Germania, trasladouse ao Regnum Francorum (reino dos francos), á corte do rei Carlos o Calvo.

Xoana trasladouse a Roma en 848, e alí obtivo un posto docente. Sempre disimulando habilmente a súa identidade, foi ben recibida nos círculos eclesiásticos, en particular na Curia. Por mor da súa reputación de erudita, foi presentada ao papa León IV e enseguida converteuse na súa secretaria para os asuntos internacionais. En xullo de 855, tras a morte do papa, Xoana fíxose elixir a súa sucesora co nome de Benedito III ou Xoán VIII. Dous anos despois, a papisa, que disimulaba un embarazo froito da súa unión carnal co embaixador Lamberto de Saxonia, comezou a sufrir as contraccións do parto no medio dunha procesión e deu a luz en público. Segundo Jean de Mailly, Xoana foi lapidada polo xentío enfurecido. Segundo Martín o Polaco, morreu a consecuencia do parto.

Sempre segundo a lenda, a suplantación de Xoana obrigou a Igrexa a proceder a unha verificación ritual da virilidade dos papas electos. Un eclesiástico estaba encargado de examinar manualmente os atributos sexuais do novo pontífice a través dunha cadeira perforada. Acabada a inspección, se todo era correcto, debía exclamar: «Duos habet et bene pendentes» (‘ten dous e colgan ben’). Ademais, as procesións, para afastar os recordos ignominosos, evitaron en diante pasar pola igrexa de San Clemente, lugar do parto, no traxecto do Vaticano a Letrán.

Utilizada polos detractores, esas versións sostivéronse por moitos anos ata que en 1562 o agostiño Onofrio Panvinio redactou a primeira refutación seria daquela lenda.

Dúas versións editar

  • A versión de Martín de Opava é a seguinte:
Xoán o Inglés naceu en Maguncia, foi papa durante dous anos, sete meses e catro días e morreu en Roma, despois do cal o papado estivo vacante durante un mes. Afirmouse que este Xoán era unha muller, que na súa mocidade, disfrazada de home, foi conducida por un amante a Atenas. Alí fíxose erudita en diversas ramas do coñecemento, até que ninguén a puido superar, e despois, en Roma, profundou nas sete artes liberais (trivium e quadrivium) e exerceu o maxisterio con gran prestixio. A alta opinión que tiñan dela os romanos fixo que a elixisen papa. Ocupando este cargo, quedou embarazada do seu cómplice. Por mor do seu descoñecemento do tempo que faltaba para o parto, pariu o seu fillo mentres participaba nunha procesión desde a basílica de San Pedro a Letrán, nunha quenlla estreita entre o Coliseo e a igrexa de San Clemente. Despois da súa morte, díxose que fora enterrada nese lugar. O Santo Pai sempre evita esa rúa, e crese que iso é debido ao aborrecemento que lle causa este feito. Non está incluído este papa na lista dos sacros pontífices, polo seu sexo feminino e polo irreverente do asunto.
Martín de Opava, Chronicon Pontificum et Imperatum.
  • Jean de Mailly, pola súa banda, di:
Trátase de certo papa ou mellor devandito papisa que non figura na lista de papas ou bispos de Roma, porque era unha muller que se disfrazou como un home e converteuse, polo seu carácter e os seus talentos, en secretario da curia, despois en cardeal e finalmente en papa. Un día, mentres montaba dacabalo, deu a luz un neno. Inmediatamente, pola xustiza de Roma, foi encadeada polo pé á cola dun cabalo, arrastrada e lapidada polo pobo durante media legua. Onde morreu foi enterrada, e no lugar escribiuse: Petre, Pater Patrum, Papisse Prodito Partum (Pedro, pai de pais, propiciou o parto da papisa). Tamén se estableceu un xaxún de catro días chamado «xaxún da papisa».
Jean de Mailly, Chronica Universalis Mettensis

Historia da lenda editar

A opinión máis estendida é que se trata dunha lenda que, con todo, foi dada por certa pola propia Igrexa até o século XVI. As cadeiras perforadas exhibidas no seu apoio non son ao parecer outra cousa que as «cadeiras curiais», que simbolizaban o carácter colexial da Curia romana. Ningunha crónica contemporánea aos feitos narrados acredita a historia, e a lista de papas non deixa ningunha físgoa en que se poida inserir o pontificado de Xoana. En efecto, entre a morte de León IV, o 17 de xullo de 855, e a elección de Benedito III, entre os cales sitúa Martín o Polaco a papisa, transcorreu moi pouco tempo, incluso tendo en conta que o segundo non foi coroado até o 29 de setembro do mesmo ano a causa do antipapado de Anastasio. Estes datos son confirmados por probas sólidas, como moedas e documentos oficiais da época. A crónica de Jean de Mailly suxire, pola súa banda, un lugar do papado de Xoana un pouco anterior a 1100. Con todo, só transcorren uns meses entre a morte de Vítor III (16 de setembro de 1087) e a elección de Urbano II (12 de marzo de 1088), e só algúns días entre a morte deste último (29 de xullo de 1099) e a elección de Pascual II (13 de agosto de 1099).

As explicacións da lenda son diversas. O mito foi talvez ideado a partir do sobrenome de «papisa Xoana» que recibiu en vida o papa Xoán VIII polo que os seus opositores consideraron debilidade fronte á Igrexa de Constantinopla, ou quizais polo mesmo sobrenome aplicado a Marozia, autoritaria nai de Xoán XI quen dominaba a igrexa coma se fose un papa e influía na política. Por outra banda, o mito tamén remite ás inversións rituais de valores propios dos entroidos.

Outro punto de partida da lenda pode ser a prohibición do Levítico (21, 20) de que estea «ao servizo do Altar» un home «cos testículos esmagados», é dicir, un eunuco. A idea de que a prohibición leva verificar que só homes «enteiros» accedan ao trono papal, estivo probablemente na orixe da inspección cerimonial e do testiculum habet et bene pendebant, un tema suxestivo para unha disputatio de quodlibet estudantil na escolástica da Idade Media.

A lenda desenvolveuse ao longo da Idade Media. A primeira mención coñecida atópase na crónica de Jean de Mailly, dominico do convento de Metz, redactada cara a 1255. A lenda propagouse moi rapidamente e sobre unha grande extensión xeográfica, o que pode facer supor que existía con anterioridade e que o dominico limitouse a consignala por escrito. Cara a 1260, a anécdota reaparece no Tratado das diversas materias da predicación, de Estevo de Borbón, tamén dominico e da mesma provincia eclesiástica que Mailly. Mais é sobre todo o relato feito por Martín o Polaco na súa Crónica dos pontífices romanos e dos emperadores, cara a 1280, o que lle asegura o éxito.

A acollida que fan os medios eclesiásticos da anécdota, que nun principio foi aceptada como certa, explicouse despois polo interese do caso xurídico e por unha vontade de impor unha interpretación oficial do suposto acontecemento.

En efecto, a lenda é rapidamente revivida con fins polémicos. O franciscano William de Ockham denuncia unha intervención diabólica na persoa de Xoán, que prefigura a de Xoán XXII, adversario dos espirituais (disidentes franciscanos).

Durante o Gran Cisma de Occidente, a historia de Xoana proba, para as dúas faccións, a necesidade legal dunha posibilidade de destitución papal. Tamén foi recollida polo polemista Jan Hus e despois polos luteráns, que vían en Xoana a encarnación da «prostituta de Babilonia» descrita na Apocalipse:

 
A prostituta de Babilonia segundo o Tapiz da Apocalipse de Angers.
Tamén me dixo: «As augas que viches, onde senta a rameira, son pobos, xentíos, nacións e linguas. / E os dez cornos que viches, e a besta, aborrecerán a rameira, deixarana abatida e espida, devorarán as súas carnes e queimarana con lume. / Deus puxo nos seus corazóns o executar o que el quixo: poñerse de acordo e dar o seu reino á besta ata que se cumpriron as palabras de Deus. / E a muller que viches é a gran cidade que reina sobre os reis da terra».
Apocalipse de San Xoán.

Giovanni Boccaccio escribiu sobre a Papisa Xoana en 1362 no seu libro sobre biografías femininas De Mulieribus Claris.

Respostas á lenda editar

Todos estes ataques levaron o erudito Onofrio Panvinio, monxe agostiño, a redactar en 1562 a primeira refutación seria da lenda, na súa Vitæ Pontificum (‘vida dos papas’). No século XVII, os luteráns uníronse aos seus argumentos.

En 1886, o grego Emmanuel Royidis publicou Папесса Іоанна, que veu relanzar o mito. Antes, Petrarca viuse atraído pola lenda. No século XX interesáronse por ela outros escritores, como Lawrence Durrell, Renée Dunan ou Alfred Jarry.

As probas principais do carácter enteiramente mítico da papisa son:

  • Ningunha fonte histórica contemporánea entre as historias dos papas ten coñecemento dela; tampouco se fai mención dela até a metade do século XIII. Resulta incríbel que a aparición dunha papisa, se fose un feito histórico, non fose notada por ningún dos numerosos historiadores de entre os séculos X e XIII.
  • Na historia dos papas non hai lugar onde encaixe esta figura lendaria. Entre León IV e Benedito III, onde Martinus Polonus a coloca, non é posíbel inserila porque Leónn IV faleceu o 17 de xullo do ano 855 e inmediatamente despois da súa morte Benedito III foi elixido polo clero e polo pobo de Roma; só que a causa da chegada dun antipapa na persoa do cardeal deposto Anastasio, Benedito III foi consagrado até o 29 de setembro. Existen moedas coas imaxes de Benedito III e do emperador Lotarion I, quen morreu o 28 de setembro do ano 855; por tanto, Benedito III debeu ser recoñecido como Papa antes desta data; o 7 de outubro do ano 855, Benedito III emitiu unha carta para o mosteiro de Corbie. Hinemar, arcebispo de Reims, informou a Nicolás I de que un mensaxeiro que enviara a León IV decatouse da morte deste Papa e por tanto dirixiu a súa petición a Benedito III, quen a resolveu (Hinemar, ep. xl in P.L., CXXXVI, 85). Todas esas testemuñas proban que as datas dadas nas vidas de León IV e Benedito III eran correctas e que non houbo interrupción da liña de sucesión entre estes dous papas, de modo que neste lugar non hai espazo para a suposta papisa.
  • Máis adiante é aínda menos probable que unha papisa puidese inserirse na lista de papas próximos ao ano 1100, entre Vítor III (1087) e Urbano II (1088-1099) ou Pascual II (1099-1110) como se suxire na crónica de Jean de Mailly.

Con todo, no libro "O Segundo Mesías" dos autores Christopher Knight e Robert Lomas dise: "Aínda que non existen probas que poidan demostrar que esta historia é certa, a Igrexa mesma deu fe dela plenamente, do mesmo xeito que o público en xeral. Aínda aparece nunha fileira de bustos na catedral de Siena, coa inscrición Johannes VIII, femina ex Anglia (papa Xoán VIII, muller inglesa)". Pouco antes nese mesmo libro dáse outra explicación para a carta arcano nº 2 do tarot, identificándoa non coa rameira de Babilonia, senón con María Madalena, que segundo descubrimentos templarios sería a 1ª papisa por delegación directa de Xesucristo.

Na cultura popular editar

  • En 1972 estreouse a película Pope Joan, con Liv Ullmann no papel de Xoana.[1]
  • En outubro de 2009 estreouse a película Die Päpstin, baseada na novela homónima.[2]

Notas editar

  1. Pope Joan en IMDb
  2. "Die Päpstin (2009) en IMDb". Arquivado dende o orixinal o 10 de marzo de 2012. Consultado o 11 de febreiro de 2019. 

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Boureau. La papesse Jeanne. Champs (en francés). Flammarion. 
  • Histoire de la papauté. 2000 ans de mission et de tribulations. Points (en francés). París: Seuil. 
  • Jarry; Saltas. La Papesse Jeanne, roman médiéval (en francés). Nouvelles éditions Oswald. ISBN 2-7304-0076-1. 
  • Cross. La papisa. Barcelona: Emecé editores. 
  • Ortega Blake. La papisa Juana (Ioannes Angelicus, La mujer que se convirtió en Papa) (en español). México: Grijalbo Random House Mondadori. ISBN 978-970-810-156-1. 
  • Royidis. La papisa Juana (en español). Barcelona: Edhasa. ISBN 84-350-9979-2. 

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar