Lingua romanche

lingua retorrománica falada en Suíza

A lingua romanche[2] é unha lingua romance falada no cantón suízo de Grisóns. Está emparentada con outras linguas que se falan en Italia, Suíza e Francia. Os cinco dialectos retorrománicos máis falados son sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader. Puter e vallader, en ocasións, considéranse un só subgrupo: romanche ladino.

Romanche
Reto-romance
Falado en: Suíza, Austria, Italia
Rexións: Cantón de Grisóns
Total de falantes: 35.000
Familia: Indoeuropea
 Itálica
  Románica
   Occidental
    Galoibérica
     Retorrománica
      Romanche
Status oficial
Lingua oficial de: Suíza
Códigos de lingua
ISO 639-1: rm
ISO 639-2: roh
ISO 639-3: roh
SIL: RHE
Mapa

Áreas de Suíza onde se fala a lingua romanche (verde escuro).
Status

O romanche está clasificado como definitivamente en perigo polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO[1]

É falada por arredor dunhas 35.000 persoas como lingua materna e por outras 40.000 como segunda lingua. A maioría dos falantes tamén utilizan o alemán. É unha lingua considerada en risco de extinción, falada por menos do 1% dos 7,4 millóns de habitantes da Suíza. É a lingua oficial menos falada do país e sofre as consecuencias da concorrencia co alemán, falado maioritariamente pola poboación en xeral.

Historia

editar

O primeiro rexistro escrito da lingua romanche data de 1552, na forma dunha lición de catecismo chamada Christiauna fuorma, rexistrada por Jacob Bifrun no dialecto Engadino. Unha tradución en romanche do Novo Testamento publicouse en 1560.

O romanche non foi considerado unha lingua oficial da Suíza ata 1938. O cantón de Grisóns, maior reduto do romanche, é o único considerado trilingüe da Suíza, pois aló fálanse tamén o alemán e o italiano. Os falantes do idioma son obrigados a aprender tamén o alemán, tanto o (alemán) estándar como o dialecto suízo alemán local (alemánico), para ter acceso aos mellores empregos e á maioría das institucións federais no país.

Ortografía

editar

A ortografía do romanche foi unificada, a partir das diferentes variedades, polo lingüista Heirich Schmid en 1982. Esa tentativa tentaba facilitar a comunicación entre os falantes do Baixo Engadino (Vallader), Alto Engadino (Puter), Sobremirano (Surmiran), Subselvano (Sutsilvan) e Sobreselvano (Sursilvan), cada cal coa súa propia norma ortográfica, e fornecer un carácter de unidade ao romanche. Esa nova escrita chámase Rumantsch Grischun, e hai controversia sobre o seu papel no ensino.[3] Algúns dialectos son tan diferentes que dous falantes de variedades do romanche poden preferir falar alemán para se comunicar.

Dialectos

editar

O romanche non é unha lingua única, senón un conxunto de dialectos pertencente á póla retorrománica das linguas romanas. As súas linguas parentes máis próximas son o ladino, falado na rexión do Trentino-Tirol do Sur e o friulano, falado no Friuli-Veneza Giulia, no norte da Italia.

A diferenza entre as variedades de romanche está presentada nas frases abaixo, que significan "a raposa (o golpe) estaba famenta de novo":

Romanche oficial:

La vulp era puspè ina giada fomentada.

Baixo Engadino:

La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada.

Alto Engadino:

La vuolp d'eira darcho üna vuota famanteda.

Sobremirano:

La golp era puspe eneda famantada.

Subselvano:

La gualp eara puspe egn'eada fumantada.

Sobreselvano:

L'uolp era puspei inagada fomentada.

A distancia xeográfica e as condicións topolóxicas das rexións na Suíza nas que se fala o romanche, sumadas a factores socioeconómicos, foron responsábeis da fragmentación da lingua ao longo dos séculos. As diferentes ortografías son exemplos desa división dialectal.

Comparación de Léxico entre os distintos dialectos

editar
Galego Surselvisch Sutselvisch Surmeirisch Puter Vallader Rumantsch Grischun Latín
ouro aur or or or or,aur,ar aur aurum
duro dir dir deir dür dür dir dur
ollo egl îl îgl ögl ögl egl oculus
livián lev leav lev liger leiv lev levis
tres treis tres treis trais trais trais tres
neve neiv nev neiv naiv naiv naiv niveus
roda roda roda roda rouda rouda roda rota
queixo caschiel caschiel caschiel chaschöl chaschöl chaschiel caseus
casa casa tgeasa tgesa chesa chasa chasa casa
can tgaun tgàn tgang chaun chan chaun canis
perna comba tgomba tgomma chamma chomma chomma gamba
galiña gaglina gagliegna gagligna gillina giallina giaglina gallus
gato gat giat giat giat giat giat cattus
todo tut tut tot tuot tuot tut totus
forma fuorma furma furma fuorma fuorma furma forma
eu jeu jou ja eau eu jau ego

Fonoloxía

editar

As consoantes do romanche oficial (Rumantsch Grischun) están representadas no cadro abaixo:

  Bilabiais Labiodentais Dentais e alveolares Alvéolo-palatais Postalveolares Palatais Velares
Oclusivas p  b   t  d       k  g
Africadas     ts tɕ  dʑ    
Nasais m   n     ɲ ŋ
Fricativas   f  v s  z   ʃ  ʒ    
Aproximantes     r     j  
Laterais     l     ʎ  

Vogais

editar

Os fonemas vogais do romanche son os seguintes:

Simple Frontais Posteriores
Altas i u
Medias-altas ə
Medias-baixas ɛ ɔ
Baixas a

Gramática

editar

Como na maioría das demais linguas neolatinas, o romanche presenta dous xéneros (masculino e feminino) e dous números (singular e plural). O plural fórmase en xeral engadindo un -s á palabra no singular.

As palabras masculinas terminan xeralmente en consoante e as femininas en a. Os artigos definidos son como se segue:

il turist - o turista
la turista - a turista

Antes de vogal, os artigos tanto masculino como feminino sofren elisión e tórnanse l':

l'ami - o amigo
l'amía - a amiga

Os artigos plurais son ils para o masculino e las para o feminino.

ils amis
las amias

Os artigos indefinidos son in para o masculino e ina para o feminino.

in curs - un curso
ina scola - unha escola

Non hai artigos indefinidos plurais.

Pronomes

editar

jau - eu
ti - tu (vostede)
el/ella - el/ela

nus - nós
vus - vós (vocés)
els/ellas - eles/elas

Morfoloxía verbal

editar

Aquí están as marcas morfolóxicas do presente do indicativo dos verbos do primeiro grupo da variante subselvana do romanche.

Singular

1. -el
2. as
3. a

Plural
1. -ein
2. -ais
3. -an


Exemplo: cumprar, comprar

Jau cumpr-el Nus cumpr-ein
Ti cumpr-as Vus cumpr-ais
Il cumpr-a Ils cumpr-an

Frases comúns en romanche

editar

Allegra - Ola

Co vai? - Como vai?

Fa plaschair - É un pracer coñecelo(a)

Bun di - Bo día

Buna saira - Boa serán/tarde/noite (cando se chega)

Buna notg - Boa noite (despedida)

A revair - Adeus, chao

A pli tard - Ata logo

I ma displascha - Descúlpeme

Perdunai - Con permiso

Per plaschair - Por favor

Grazia fitg - Moitas grazas

Anzi - De nada

Gratulazions - Parabéns

Bun cletg - Boa sorte

Ils quants è oz? - Que día é hoxe?

Quants onns has ti? - Cantos anos tes?

  1. Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022. 
  2. Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para romanche.
  3. ""Rückschlag für Rumantsch Grischun an den Volksschulen | Mein Regionalportal". Suedostschweiz.ch. 8 de outubro de 2012". Arquivado dende o orixinal o 27 de maio de 2012. Consultado o 19 de agosto de 2016. 

Véxase tamén

editar

Outros artigos

editar

Ligazóns externas

editar