Gregoria Apaza

Gregoria Apaza Nina, nada en Ayo Ayo, na provincia de Sica Sica, c. 1751 e finada na Paz o 6 de setembro de 1782, foi unha heroína e revolucionaria indíxena aimará que liderou, xunto co seu irmán Túpac Katari (Julián Apaza) e a súa cuñada. Bartolina Sisa, unha das rebelións máis importantes contra o Imperio Español no Alto Perú.

Gregoria Apaza

Biografía
Nacemento	13 de xuño de 1750 Ayo Ayo
Morte	6 de setembro de 1782 (32 anos) A Paz
Causa da morte	Enforcamento
Datos persoais
País de nacionalidade	Vicerreinado do Perú
Actividade
Ocupación	revolucionario
Lingua	Lingua castelá e Lingua aimará
Familia
Parella	Andrés Túpac Amaru
Irmáns	Túpac Katari
Parentes	Bartolina Sisa (cuñada)

Filla de Nicolás e Marcela, casou con Alejandro Pañuni, sancristán do lugar, co cal tivo un fillo. Tamén estivo vinculada sentimentalmente con Andrés Túpac Amaru, sobriño de Túpac Amaru II, quen se uniría a eles durante o segundo asedio da cidade española da Paz en 1781; canda el, Gregoria Apaza liderou o asalto e toma da cidade de Sorata.

Foi torturada e morreu executada o 6 de setembro de 1782 na Paz, xunto a Bartolina Sisa.

Traxectoria

Primeiros anos

Pouco se sabe da irmá de Julián Apaza, alias Túpac Katari. Parece que foi eclipsada, na memoria colectiva e na historiografía, polo seu irmán e a súa cuñada Bartolina Sisa. Filla de Nicolás Apaza e Marcela Nina, viviu, até o estalido da rebelión en 1781, na localidade de Ayo Ayo, a 70 km da Paz. Falaba só aimará, non sabía nin ler nin escribir e nunca recibiu instrucións. Casou co sancristán Alejandro Pañuni e, ao incorporarse á rebelión, tivo un fillo pequeno, segundo se desprende dos documentos que recollen a súa confesión nos xulgados españois.

Insurrección indíxena

Parece que Gregoria Apaza tiña trinta anos cando en 1781 deixou todo para unirse ao seu irmán, Julián Apaza, quen lle pedira que se unise a el na revolta indíxena que lideraba contra o dominio español. Canda a súa cuñada Bartolina Sisa, foi un valioso apoio para Túpac Katari cumprindo o papel de xeneral do exército, administrando os bens resultantes do espolio, organizando os campamentos e dirixindo os guerreiros no campo de batalla.

Mapa da Paz en 1781, rodeado polos indíxenas liderados por Túpac Katari.

As tropas rebeldes asediaron primeiro a cidade da Paz, despois a cidade de Sorata; cando Túpac Katari tivo que abandonar os campos que rodeaban a cidade da Paz, foi Gregoria Apaza, coa súa cuñada, quen asumiu o mando das tropas aimarás. As dúas mulleres foron eficientes no cerco, xa que non se notou a ausencia de Túpac Katari.

Mentres o poder de Túpac Katari se fortalecía e a súa irmá brillaba como cacique, nese mesmo ano 1781 chegaban do Perú as tropas aliadas enviadas polo líder José Gabriel Túpac Amaru como reforzos para os sublevados. Á fronte deste exército estaba o mozo Andrés Túpac Amaru, sobriño do xefe, un mozo de 17 ou 18 anos que sabía ler e escribir e valente con gran perspicacia militar. Gregoria Apaza e Andrés Túpac Amaru namoráronse e xuntos loitaron e gañaron moitas batallas.

Despois de que o asedio fronte á Paz parecese suficientemente consolidado, Túpac Katari encargou á súa irmá a conquista do val e da aldea de Sorata, a uns 100 km ao noroeste da Paz. Gregoria Apaza e Andrés Túpac Amaru conseguiron manter ben rodeada a cidade de Sorata. Tamén construíron un depósito para acumular a auga resultante do desxeo da neve, para logo vertela sobre a cidade; estas accións militares destruíron as defensas de Sorata e asolagaron as casas. Gregoria e Andrés finalmente tomaron a cidade despois de fortes loitas, e a parella permaneceu alí un mes.

En outubro de 1781, cando Andrés se dirixira a Azángaro, no Perú, convocado por carta do seu tío, Gregoria soubo que as tropas españolas conseguiran romper o cerco da Paz e que Túpac Katari se retiraba ao campo dos arredores. Cando os españois finalmente lograron capturar a Túpac Katari e á súa esposa Bartolina Sisa, Gregoria armou as súas tropas en Sorata e trasladouse co seu exército cara á Paz para axudar ao seu irmán. Porén, despois dunha feroz batalla, tamén foi capturada.

Execución

Gregoria Apaza e a súa cuñada foron encarceradas nunha cela fría, escura e húmida onde agardaron a súa condena durante oito meses. O 6 de setembro de 1782, condenadas polo auditor Francisco Tadeo Díez de Medina, as dúas líderes aimarás foron aforcadas ante a multitude na praza maior da Paz. A Apaza e a Sisa puxéronlles unha coroa de espiños na fronte e fixéronas pasear espidas sobre un burro dende a prisión ata o cadafalso. A maneira de exemplo, os seus corpos foron desmembrados, os seus membros foron enviados a diferentes lugares onde participaran na resistencia para ser expostos, as súas cabezas foron empaladas e o resto do corpo foi incinerado para que as cinzas fosen espalladas polo vento.

Véxase tamén

Bibliografía

• Crespo, Alberto; López, Clara (2010). Fragmentos de la patria : doce estudios sobre la historia de Bolivia (en castelán). Plural editores. ISBN 978-99954-1-331-6. 
• del Valle de Siles, María Eugenia (1981). Bartolina Sisa y Gregoria Apaza: dos heroínas indígenas (en castelán). Biblioteca Popular Boliviana de "Última Hora". 
• del Valle de Siles, María Eugenia (1990). María Eugenia del Valle Siles. Historia de la rebelión de Tupac Catari (1990). (en castelán). Editorial Don Bosco. 
• González Guardiola, Lola (2000). De Bartolina Sisa al Comité de Receptoras de Alimentos de El Alto: antropología del género y organizaciones de mujeres en Bolivia (en castelán). Universidade de Castela-A Mancha. ISBN 978-848-427-072-0. 
• Ramos Andrade, Edgar (2005). Inclusión y dignidad indígena (en castelán). Comunidad de Derechos Humanos.