Amparo Barayón
Amparo Barayón Miguel nada en Zamora o 8 de maio de 1904 e finada en Zamora o 11 de outubro de 1936) foi unha pianista e activista anarquista, republicana e feminista española.[1] Foi fusilada polos sublevados nos primeiros meses da Guerra Civil española.[2][3]
  | |
| Biografía | |
|---|---|
| Nacemento | 8 de maio de 1904 Zamora, España |
| Morte | 18 de novembro de 1936 (32 anos) Zamora, España |
| Causa da morte | ferida por arma de fogo |
| Actividade | |
| Ocupación | pianista, sindicalista |
| Instrumento | Piano |
| Familia | |
| Cónxuxe | Ramón J. Sender |
| Fillos | Ramón Sender Barayón |
Biografía
editarAmparo Barayón creceu no seo dunha familia de clase media cunha arraigada tradición política socialista e progresista. Os seus pais foron Antonio Barayón Azcona e Isabel Miguel Vaquero. Cursou estudos avanzados de piano e comezou a dar clases particulares. Traballou tamén no Café Iberia —que fundara o seu pai e, á súa morte, rexentou o seu irmán—, lugar de encontro de artistas e intelectuais da capital zamorana. Como pianista deu varios recitais en 1922 no Novo Teatro de Zamora e en 1927 en Unión Radio de Salamanca. Formou parte da comisión organizadora da Asociación Musical de Zamora (1922) con José Arregui y Dámaso, ademais de ser cofundadora da Sociedad Filarmónica (1930). Colaborou na revista Juventud, que deixou de publicarse en 1923. Participou xunto a César Fernández Díaz na comisión que promoveu a creación do Ateneo de Zamora. Nesta época deu recitais de piano co violinista zamorano Antonio Arias Gago. Tamén escribiu artigos e críticas teatrais para O Mercantil e o Heraldo de Zamora (asinando como Miguelina Ascona).[4]
Amparo Barayón en Madrid
editarPresentouse e aprobou as oposicións en Telefónica traballando como comercial de vendas en Zamora. O traballo en Telefónica permitiulle trasladarse a traballar e vivir en Madrid (1930). A partir dese momento a súa participación sindical foi crecente, afiliouse á CNT e perdeu o seu emprego por participar na Folga da Telefónica de 1931. Para sobrevivir facía traballos de mecanógrafa e impartía clases de piano. Posteriormente traballou no Ministerio de Agricultura, como mecanógrafa-calculadora.[5]
En Madrid acudía aos concertos e conferencias do Ateneo, e asistía a faladoiros literarios dos cafés, nun deles coñeceu ao que sería o seu marido, Ramón J. Sender (aínda que outras fontes sitúan o encontro mentres traballaba, militando ambos en organizacións anarquistas). Casaron nunha cerimonia civil, e Amparo daría a luz, sucesivamente, a Ramón, nacido en 1934, e a Andrea, en 1936. Durante a súa convivencia, Sender xa se converteu nun xornalista e novelista de prestixio, alcanzando a súa consagración co Premio Nacional de Literatura de 1935 por Míster Witt en el cantón.
O golpe de estado do 18 de xullo de 1936 contra a República sorprendeulles en San Rafael (Segovia) na Serra de Guadarrama, cos dous fillos e a aia; decidiron que, pola súa seguridade, Amparo co seu fillo e a súa filla fosen a Zamora. Ramón Sender trasladouse a Madrid e incorporouse ás forzas defensoras da República.
Detención e asasinato
editarCando chegou a Zamora, coñeceu a noticia da detención dos seus irmáns que foran conducidos ao cárcere de Toro (Zamora). Naqueles días tratou de conseguir un pasaporte para irse a Portugal e poder reunirse co seu marido e tentou comunicarse por teléfono con el. Todo iso espertou ao parecer as sospeitas dos golpistas que a detiveron o día 3 de agosto, póndoa en liberdade ao día seguinte. Semanas máis tarde, mentres facía unhas xestións no Goberno Civil, increpou ao gobernador Raimundo Hernández Comes como responsable do traslado do seu irmán Antonio do cárcere de Toro á de Zamora con ordes de execución extraxudicial. Tras ese episodio foi detida ese mesmo día (28 de agosto) e encarcerada xunto coa súa filla Andrea na prisión de Zamora o 29 de agosto de 1936.
A vida na prisión de Zamora foi narrada por Pilar Fidalgo Carasa, compañeira de prisión, no libro Una joven madre en las prisiones de Franco.[6][7] Tras a denuncia non recibiu visitas nin atencións en prisión por parte da súa familia. Culpou ao esposo da súa irmá Casimira, Miguel Sevilla Cabrero, xastre de eclesiásticos e militante tradicionalista que fora candidato da dereita católica nas eleccións municipais de 1931 (nas que non resultou elixido, a diferenza de Saturnino Barayón, irmán de Amparo), e que se converteu na cabeza da familia Barayón tras o encarceramento e posteriores asasinatos de Saturnino e Antonio.
O 10 de outubro de 1936 a pequena Andrea Sénder Barayón foi separada da súa nai e trasladada ao hospicio. Na súas últimas horas no cárcere de Zamora antes de ser fusilada nas tapias do cemiterio da cidade, Amparo Barayón escribeu unha carta de despedida ao seu home:[8]
Non perdoes aos meus asesiños que me roubaron a Andreína, nin a Miguel Sevilla que é culpable de terme denunciado. Non o sinto por mín, porque morro por ti. Pero qué será dos nenos? Agora son teus. Sempre te querré.Amparo Barayón
Ao día seguinte, 11 de outubro de 1936, Amparo foi entregada a un grupo de falanxistas dirixidos por Martín Mariscal, e asasinada aos 32 anos de idade no cemiterio de Zamora xunto con outras dúas mulleres, Xuliana Luís García e Antonia Blanco Luís, veciñas de Zamora.[9] Así mesmo, os irmáns de Amparo foran xa asasinados, Antonio o 28 de agosto e Saturnino o 18 de setembro de 1936.[10] Os tres irmáns Barayón foron sometidos, tras o seu asasinato, a expedientes incoados pola Comisión Provincial de Incautación de Bens, que pasaron á xurisdición de Responsabilidades Políticas. Como proba da importancia que os golpistas lle atribuían, Amparo foi incluída no expediente número 1 da provincia. As autoridades xustificaron a súa morte, informando en 1937 que Amparo estaba “conceptuada como espía”.
Os nenos Ramón e Andrea, fillos de Amparo e Ramón, que quedaran en zona franquista foron recuperados polo seu pai coa colaboración da Cruz Vermella Internacional na primavera de 1938.
Amparo Barayón nas novelas de Ramón J. Sender
editar- Na obra Los cinco libros de Ariadna (1957), Ramón J. Sender narra a nenez de Amparo.
- Siete domingos rojos (1932), céntrase no período de activismo anarquista en Madrid, e inclúe unha carta de amor á súa esposa.
Amparo Barayón e o seu fillo Ramón Sender Barayón
editar- O fillo de Amparo Barayón, Ramón Sender Barayón, publicou, en memoria da súa nai, A death in Zamora, Alburquerque, University of New Mexico Press, 1989; que foi traducido ao español: Muerte en Zamora, Barcelona, Praza & Janés, 1990; e coñeceu tamén unha tradución alemá: Ein Tod in Zamora, Munich, Kirchheim, 2000.[11]
- O interese pola vida de Amparo Barayón púxose de manifesto coa publicación o 31 de outubro de 2017 dunha nova edición do libro Muerte en Zamora, de Ramón Sender Barayón, editado por Postmetropolis Editorial, prologado por Paul Preston e textos de Helen Graham e Francisco Espinosa Maestre. Edición e tradución de Mercedes Esteban-Maes Kemp.[12]
- En 2018 o cineasta Luís Olano realizou unha película sobre a vida de Ramón Sender Barayón, titulada Sender Barayón. Viaje hacia la Luz.[13][14]
Recoñecementos
editarA figura de Amparo Barayón foi estudada e situada na historia como muller profesional e independente que participou plenamente da vida cultural, social e política. Actualmente foi recoñecida en:
- Teatro, coa obra Solo son mujeres de Carmen Domingo dirixido por Carme Portaceli.[15]
- Cine, a película Sender Barayón. Viaje hacia la Luz do realizador Luís Olano.
- Música, grupo musical Trío Amparo Barayón, formado pola pianista Elisa Rapado, o clarinetista Javier Blanco e o viola Mario Carpintero.[16]
- Xunto a seus irmás, o nome a unha rúa na súa cidade natal, Zamora, no barrio de Pinilla, Hermanos Barayón.[17]
Véxase tamén
editarBibliografía
editar- Pilar Fidalgo Carasa, Una nueva madre en las prisiones de Franco, tradución e introdución de Eduardo Martín, publicado por Foro pola Memoria de Zamora, relata a vida das mulleres no cárcere de Zamora. Nel faise mención a Amparo Barayón. Unha versión abreviada “Nueve meses en poder de los facciosos: testimonio personal” foi publicada no El socialista do 20 ao 24 de maio de 1937.
- Ramón Salas Larrazábal, Pérdidas de la guerra, Barcelona, 1977.
- Eduardo Martín González, recolle a reseña de morte en Zamora, no New York Times.
- Guerra Civil Española en Castilla y León: colección de artículos publicados en La Opinión-El Correo de Zamora.
- Miguel Ángel Mateos Rodríguez, Muerte en Zamora: La tragedia de Amparo Barayón (2005).
- Paul Preston, Verdades grandes y pequeñas, La Opinión-El Correo de Zamora, 10 de abril de 2005.
Notas
editar- ↑ Alvarado Sánchez, Ruth (2003). "Perspectiva histórica y problemas actuales de la institución penitenciaria en España. Las mujeres encarceladas toman la palabra” Las prisiones en la Guerra Civil y el Franquismo." (PDF).
- ↑ "Microbiografias" (en castelán). Consultado o 2024-05-12.
- ↑ "Represión franquista en Valladolid". www.represionfranquistavalladolid.org. Consultado o 2024-05-12.
- ↑ El periódico El Heraldo de Zamora, 01/12/1927, la describía como “Eva moderna y valiente por su ideología y cultura, no solo musical sino literaria”.
- ↑ "Gaceta de Madrid, nº 43" (PDF). 12 de febreiro de 1936.
- ↑ Fidalgo Carasa, Pilar. Una joven madre en las prisiones de Franco. Foro por la Memoria Zamora.
- ↑ Fidalgo Carasa, Pilar (1939). A young Mother in Franco's prisions (PDF) (en inglés). United Editorial Limited.
- ↑ Santos Juliá (1999). "Víctimas de la Guerra Civil.". Temas de Hoy: 108 y ss.
- ↑ Gómez, I. (22 de mayo de 2013). "Las autoridades lo largaron de Zamora debido a sus excesos y su crueldad". La Opinión de Zamora. Consultado o 8 de julio de 2018.
Martín Mariscal fue de los más sanguinarios de la represión en Zamora, durante el tiempo que estuvo aquí. Hay centenares de muertos a sus espaldas, entre ellos Amparo Barayón, [...]
- ↑ Salas Larrázabal, Ramón (1977). Perdidas de la guerra.
- ↑ Sender Barayón, Ramón. A death in Zamora. Albuquerque (NM), University of New Mexico, 1989.
- ↑ ACR,CCR, postmetropolis editorial, asociación culturas radicales,. "Postmetropolis – Ramón Sender Barayón. Muerte en Zamora." (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 9 de decembro de 2022. Consultado o 7 de novembro de 2017.
- ↑ "Ramón Sender Barayón: "No quiero ser un nombre, como mi padre, sino un verbo"" (en castelán). 31 de decembro de 2018. Consultado o 31 de decembro de 2018.
- ↑ Castro, Antón (18 de xuño de 2018). "El cineasta Luis Olano dedica un documental al hijo del escritor oscense Ramón J. Sender" (en castelán). Consultado o 31 de decembro de 2018.
- ↑ www.introarte.net, Introarte S. L.-. "Carme Portaceli trae a La Abadía un montaje sobre la invisibilidad y el sufrimiento de la mujer durante la Guerra Civil - Teatro Abadía" (en castelán). Consultado o 23 de setembro de 2019.
- ↑ Zamora, La Opinión de. "El trío Amparo Barayón ofrece su primer concierto el viernes en la Biblioteca Pública" (en castelán). Consultado o 23 de setembro de 2019.
- ↑ Zamora, La Opinión de. "Inauguradas dos calles en Pinilla en recuerdo de los republicanos Hermanos Barayón y Felipe Anciones" (en castelán). Consultado o 23 de septiembre de 2019.