Wikipedia

Levantamento labrego de 1932 no Salvador

(Redirección desde «La Matanza»)

Coordenadas: 13°39′58″N 89°09′58″O / 13.666, -89.166

O levantamento labrego de 1932 no Salvador, tamén coñecido popularmente como La Matanza, foi unha revolución comunista-indíxena que se produciu no Salvador entre o 22 e o 25 de xaneiro de 1932. A resposta do goberno a esta rebelión foron asasinatos a grande escala no oeste do Salvador, que provocaron a morte de entre 10.000 e 40.000 persoas.[1] A represión ao levantamento, que é considerada un etnocidio,[2] provocou o exterminio directo de case a totalidade das comunidades nahuas do país.

Levantamento labrego de 1932 no Salvador

Sombreado en vermello, o territorio onde se produciu o levantamento labrego de 1932.
Data Rebelión principal: 22–25 de xaneiro de 1932
Masacre do exército: 25 de xaneiro – febreiro de 1932
Lugar Oeste do Salvador
Resultado Revolta sufocada, etnocidio do pobo pipil (nahuas)
Belixerantes
  • Labregos rebeldes
  • Goberno salvadoreño
Líderes
Forzas en combate
70 000–80 000 Descoñecida
Baixas
10 000 a 40 000 mortos

Antecedentes editar

Trala chegada dos españois ao territorio do que hoxe é O Salvador, a situación económica e social dos nativos caracterizouse pola constante decadencia das condicións de vida, a cal se incrementou nos anos próximos á independencia.[3][4] Logo da independencia do Salvador, os gobernos foron propiciando a creación dun sistema desigual, o cal deixaba afastadas do progreso as poboacións nativas dos territorios do Señorío de Cuzcatlán. O Salvador, sumido nunha profunda crise económica pola caída dos prezos do café e a crise de 1929, enfrontouse a unha vaga de protestas e rebelións contra o sistema desigual de propiedade de terras, que se agudizaron coas reformas presidenciais que desposuían aos campesiños das súas terras para darllas aos grandes terratenentes. Os labregos e indíxenas levantáronse contra o goberno e atacaron instalacións militares no occidente do país, coincidindo cunha rebelión organizada polo Partido Comunista Salvadoreño (PCS) tras perder as eleccións que posteriormente acusaron de fraudulentas.

O resultado foi unha resposta militar do goberno de Maximiliano Hernández Martínez, quen ordenou a execución de todo aquel que se alzase contra o réxime. Algúns autores estiman unha cifra próxima aos 25 000 falecidos.[5][6][7][8] Até a data, séguese conmemorando os feitos como un dos episodios máis determinantes na historia do Salvador, polas súas secuelas políticas, económicas e ante todo, culturais.

O malestar social no Salvador crecera durante toda a década de 1920 por mor dos abusos por parte da clase política e a ampla desigualdade entre os terratenentes e os labregos,[9][10] produto das políticas aplicadas sobre latifundios. Devandito malestar viuse agudizado pola baixada dos prezos do café e o crecente desemprego; cómpre terse en conta que durante as dúas últimas décadas do século XIX e as primeiras tres décadas do século XX, a economía salvadoreña sostívose grazas ao cultivo do café, de tal forma que dita época coñécese como a «república cafeteira». En tal sentido, a caída dos prezos do café significou o despedimento masivo de labregos e o peche de varias facendas, o cal levaría a unha crise económica moi profunda.[8]

 
Froito do café, principal produto agrícola do Salvador entre 1880 e 1920.

O sector cafetaeiro nacional xurdira pola acumulación de riquezas por parte dun pequeno grupo de facendados e comerciantes,[11][12] os cales, aproveitando o negocio cafeteiro, acapararan unha gran cantidade de terreos, dando emprego a campesiños, boa parte deles indíxenas.[13] Porén, debe terse en conta que o emprego brindado polos facendados foi deformándose até converterse en explotación, xa que a paga era moi pouca e o trato cara aos campesiños era despótico.[14][15][16] A finais de 1930, a paga nas facendas consistía en dúas tortillas e dúas culleradas de feixóns salcochados ao comezo e ao final da xornada.[17] Como agravante, as fichas (moedas locais) con que se pagaba nas facendas, só podían ser cambiadas por produtos na tenda que pertencía ao mesmo dono que o cafetal, polo cal existían monopolios locais que encarecían o alimento. Calcúlase que a alimentación na época para un xornaleiro non excedía o custo de $0,01 ao día,[17][18] polo cal os beneficios dos facendados eran bastante considerables. De feito, para 1924, a produción total de café variaba entre 32 e 53 millóns de quilogramos. O prezo por cada quintal (46 quilogramos), oscilaba entre 42,55 colóns; o cálculo de custos de produción para un quintal era de 13 colóns, dos cales dous ían ás mans do traballador, un ás arcas do estado, un aos vendedores de insumos e nove aos grandes facendados.[19]

 
Labregos salvadoreños traballando no cultivo do café.

O valor que o facendado daba ao traballador era baixísimo, segundo o declarado o 5 de febreiro de 1932 polo encargado da delegación estadounidense en San Salvador, W. J. McCafferty, nunha carta dirixida cara ao seu goberno explicando a situación salvadoreña, onde expresaba que un animal de labranza tiña máis valor ca un traballador xa que a demanda era alta e o seu valor comercial deixaba mellores dividendos.[17] McCafferty informou, dende o seu punto de vista, todo o ocorrido ao goberno estadounidense.[20]

Doutra banda, a situación económica mundial causada pola crise de 1929 fomentaba a falta de oportunidades en países como O Salvador, até o punto de marcar os anos de menor progreso no país na primeira metade do século XX.[21] Malia que a crise afectaba á poboación enteira do país (e de case toda Latinoamérica),[22] no occidente do Salvador a crise era máis aguda posto que as políticas dos presidentes Pío Romero Bosque e Arturo Araujo levaran á expropiación case total das terras aos campesiños locais,[23] xerando gran malestar, o cal se unía ás accións militares que de maneira tácita amedrentaban aos campesiños para que se abstivesen de protestar. Dita zona estaba altamente poboada por indíxenas de orixe pipil.[24] Os indíxenas, sistematicamente separados do escaso progreso económico, tentaron obter axuda das autoridades recoñecidas pola súa centenaria tradición xerárquica. Malia que as leis non concedían ningunha prebenda ou recoñecemento oficial aos caciques, os indíxenas respectaban e obedecían á súa autoridade.[25] Doutra banda, a clase política buscara o achegamento aos caciques para obter o apoio dos seus gobernados en eleccións e consultas populares, polo que tiñan algunha posibilidade de ser escoitados polas autoridades gobernamentais.[8]

Para paliar a crise económica, os indíxenas organizáronse en asociacións de cooperación, mediante as cales se brindaba emprego aos indíxenas que non o posuían, en troques de que estes colaborasen coas festividades católicas. Os encargados de dirixir ditas asociacións eran os caciques, quen representaban aos desempregados ante as autoridades e supervisaban o traballo realizado.[8] Feliciano Ama, por exemplo, era un dos caciques máis activos e estimados pola poboación indíxena;[26] fixera xestións de axuda económica co presidente Romero en troques da colaboración na súa candidatura. Doutra banda, a crise agudizábase polo conflito permanente entre as poboacións indíxenas e os habitantes da zona que non pertencían á súa etnia.[27] As poboacións de «non indíxenas» estaban mellor relacionadas coas urbes gobernamentais, polo cal, cando ocorrían revoltas ou combates, o exército arrestaba os líderes indíxenas e condenábaos a morte.

O levantamento labrego editar

 
Machetes, armas utilizadas polos labregos en 1932.
 
Os alzados lograron apoderarse das cidades de Juayúa, Nahuizalco, Izalco, Sonzacate, Tacuba e Salcoatitán. Nas zonas controladas polos rebeldes, a maioría dos establecementos comerciais foron saqueados.

Nas últimas horas do 22 de xaneiro de 1932, milleiros de labregos na zona occidental do país alzáronse en rebelión contra o réxime. Armados principalmente de machetes,[28] atacaron as facendas dos grandes terratenentes e varios cuarteis, obtendo o control dalgunhas poboacións como Juayúa, Nahuizalco, Izalco e Tacuba. Doutra banda, cuarteis como os de Ahuachapán, Santa Tecla e Sonsonate resistiron o ataque e mantivéronse ao servizo do goberno nacional. Os asasinatos realizados polos rebeldes labregos foron vinte civís e trinta militares.[29][30][31]

Segundo a testemuña Alberto Shul, habitante de Nahuizalco, «saquearan toda a vila». O líder sublevado Francisco "Chico" Sánchez ordenou que lle entregasen todos os títulos de propiedade da cidade.[29]

A primeira cidade en ser tomada foi Juayúa, onde foi asasinado o terratenente Emilio Radaelli; ademais, a súa esposa foi violada e posteriormente asasinada, razón pola cal despois foron metrallados estes indíxenas como vinganza dos militares e tamén por alterar a orde pública e por folgazanería. Tamén foi executado o coronel Mateo Vaquero, comandante local.[32]

En Izalco, o saldo do levantamento incluíu a execución do alcalde, Miguel Call, e do alcalde electo, Rafael Castro.[32] Na poboación de Colón, foron executados Efraín Alvarenga, secretario municipal, Damasio Cruz, axente da policía e o comandante local, coronel Domingo Carlos Campos.[32]

Existen diversas versións dos feitos; porén, é bastante difícil asegurar que unha é a correcta posto que moi poucos foron os sobreviventes de devandita rebelión. Dise que os indíxenas atacaron propiedades privadas e realizaron delitos e accións vandálicas sobre poboacións enteiras; certamente, existen testemuños que apoian dita teses, pero existe a posibilidade de que oportunistas se unisen ao levantamento campesiño para realizar actos delituosos. Non pode nin confirmarse nin desmentirse de maneira concluínte a participación de indíxenas e campesiños no saqueo; o único que pode asegurarse é que o motivo fundamental dos eventos foi o levantamento contra o réxime, polo tanto, calquera acto de ataque a propiedade privada, foi un apéndice do movemento en xeral, converténdose en feitos illados ao obxectivo dos campesiños.[33][34]

Outra polémica sobre daquel levantamento vincúlase á relación entre os campesiños e o PCS. A coincidencia temporal de ambos os levantamentos e a similitude das causas de cada un fan pensar que estaban vinculados e mesmo coordinados. Algunhas teorías afirman que o PCS utilizou a situación de pobreza dos campesiños para convencelos de actuar en conxunto e alzarse contra o réxime;[35] pouco ou nada se coñece acerca da relación entre ambos os grupos e moito menos acerca de negociacións ou homólogos.[33] Autores como Eric Ching, especialista no tema, afirman que o levantamento campesiño non puido ser coordinado polo PCS posto que o partido tiña demasiados problemas como para dirixir unha insurrección a varios quilómetros de distancia.[36][37] Engádese, ademais, que puido haber unha terceira forza alzándose, a cal se tratou de sindicatos inconformes coa política salarial no sector formal.[38]

De calquera xeito, o goberno non fixo distinción entre un e outro movemento, polo cal actuou da mesma forma en ambos os casos.

Reacción do goberno editar

 
O xeneral Maximiliano Hernández Martínez gobernaba o país cando ocorreu o levantamento labrego.
 
Cadáveres da matanza do exército salvadoreño en 1932.

O goberno non tardou en reaccionar, recuperando o control do territorio salvadoreño nun par de días, por medio dun despregamento militar co obxectivo de someter a todos os rebeldes.[28] O xeneral José Tomás Calderón gozou de armamento e efectivos en abundancia.

As gardas civís eran persoas voluntarias que se puñan ao servizo dos corpos de seguridade para colaborar nos labores de patrullaxe e en caso de necesidade, combatían xunto aos militares.[39]

Os cadáveres amoreados na rúa foron unha escena común naqueles días; a pesar dos esforzos por aproximarse a unha cifra fidedigna de falecidos nas setenta e dúas horas posteriores ao levantamento, non pode asegurarse un número en concreto, aínda que varios historiadores coinciden en que foron ao redor de vinte e cinco mil persoas falecidas.[29][40][41] Aqueles que sobreviviron pero foron capturados, sometéronse a xuízo e acabaron inevitablemente condenados á morte.

 
Izalco foi un centro do levantamento labrego salvadoreño de 1932. Os seus campesiños, nativos pipís, estaban dirixidos por Feliciano Ama, quen foi aforcado por tropas gobernamentais o 28 de xaneiro de 1932, como se aprecia nesta fotografía. Máis da cuarta parte da poboación de Izalco foi asasinada.
 
Francisco Sánchez, un dos líderes do movemento campesiño, despois de ser fusilado na praza principal de Juayúa.

Despois da rebelión, foi aforcado o líder campesiño Francisco Sánchez, mentres que o seu homólogo, Feliciano Ama, foi linchado e colgado en presenza dos nenos dunha escola segundo relatos moi pouco confiables.[42]

Respecto diso, a esposa de Feliciano Ama narrou á súa filla, Julia Ama, os acontecementos da seguinte maneira:[17]

A la cuadra mataron a tu papá, no lo pude reclamar. Hasta había una carreta que acarreaba a todos los muertos que mataban en el día y los traían a estos lugares
Esposa de Feliciano Ama

Nos arredores de Izalco, a todos os que atopaban portando machete, a todos aqueles que tiñan fortes trazos de raza indíxena ou que vestían traxes indíxenas, acusábaselles de subversivos e eran atopados culpables.[21] Para facilitar a tarefa dos corpos de seguridade, convidouse a todos aqueles que non participaran na insurrección a que se presentasen á comandancia para obter documentos que os certificasen como inocentes. Cando chegaron foron examinados, e os que presentaban as características indíxenas, foron apresados. Foron fusilados en grupos de cincuenta no muro da Igrexa da Asunción. Na praza fronte á comandancia, varios foron obrigados a cavar unha tumba común, á cal foron guindados tras ser metrallados. As casas dos atopados culpables foron queimadas e os seus habitantes sobreviventes foron metrallados.[43]

Segundo o comandante da operación, o saldo de membros do PCS asasinados foi de 4 800,[17] aínda que devandito dato é moi difícil de verificar.

Tralo conflito, os sobreviventes buscaron fuxir cara a Guatemala; como resposta, o presidente Jorge Ubico, ordenou acordoar a fronteira, entregando ao exército salvadoreño a todo aquel que tentase cruzar ao país veciño.[44]

Secuelas do levantamento labrego editar

Artigo principal: Xenocidio pipil do Salvador.

Tras sufocar a rebelión, o goberno de Hernández Martínez iniciou un proceso de represión cara aos opositores, e utilizouse o padrón electoral para amedrentar ou axustizar a quen declararan ser opositores ao goberno.[8]

 
Indíxenas salvadoreñas.

Na parte indíxena, os acontecementos trouxeron consigo o exterminio da maioría de poboación falante do pipil, o cal influíu na perda case total de devandita lingua no Salvador.[45][46] As poboacións indíxenas abandonaron moitas das súas tradicións e costumes por temor a seren capturados. Moitos dos indíxenas que non participaron no levantamento manifestaban non comprender o motivo da persecución gobernamental.[47] A vestimenta e moitos dos costumes indíxenas fóronse substituíndo para non ser vítimas do conflito.ref name="ref_duplicada_1" />[48]

Tralos acontecementos, Alfredo Schlesinger, simpatizante do goberno de Hernández Martínez, escribiu un libro titulado La verdad sobre el comunismo, no cal contaba a historia segundo a versión oficial. Máis tarde, o mesmo Schlesinger escribiu outro libro, titulado Revolución comunista, e que foi publicado en 1946, onde reafirmaba o que dicía no primeiro.[17] Algunhas partes dos libros foron fortemente criticadas por encubrir os feitos, aínda que tamén hai críticas por esaxerar os acontecementos.[49] En xeral, as acusacións apuntan a que as cifras de falecidos son moito menores das reais e que se describen actos vandálicos de parte dos alzados que en realidade non sucederon.[17]

Co pasar dos anos, as poboacións indíxenas foron desaparecendo até atoparse no século XXI nunha condición de case extinción. Na década seguinte ás consecuencias do levantamento, a presenza militar na zona foi persistente co obxectivo de manter baixo control aos campesiños para que non se repetisen os eventos. Pasada a ditadura de Hernández Martínez, o método para frear o descontento campesiño cambiou, pasando da represión ás reformas sociais que os beneficiasen polo menos momentaneamente.[50][51]

Foi en 1960 cando os gobernos militares desclasificaron documentos que serviron para coñecer moitos detalles dos arrestos, xuízos e levantamentos.[52]

Nun acto de contrición o presidente Mauricio Funes pediu perdón ás comunidades indíxenas salvadoreñas, polos brutais feitos de persecución e exterminio aos que foron sometidos por gobernos de outrora. A declaración do mandatario salvadoreño produciuse durante a inauguración do Primeiro Congreso dos pobos indíxenas, nas instalacións do Centro Salesiano da poboación de Ayagualo, no departamento de La Libertad, o 12 de outubro de 2010, día da raza. «Baixo este contexto e baixo este espírito, este goberno que presido, quere ser o primeiro goberno que en nome do Estado salvadoreño, en nome do pobo salvadoreño, en nome das familias salvadoreñas, faga un acto de contrición e pida perdón ás comunidades indíxenas pola persecución e polo exterminio de que foron vítimas durante tantos e tantos anos», expresou o presidente.[53]

Notas editar

  1. ↑ Tulchin & Bland 1992, p. 167.
  2. ↑ Payés, Txanba El Salvador. La insurrección de un pueblo oprimido y el etnocidio encubierto consultado o 4 de maio de 2007.
  3. ↑ Embajada de El Salvador en Washington Historia de El Salvador consultado o 4 de maio de 2007.
  4. ↑ Grégori, Ruth Opinión de «Betti Pérez» para el artículo Las huellas de la muerte en el presente de los indígenas. Consultado o 5 de maio de 2007.
  5. ↑ CISPES La sangre de 1932 consultado o 4 de maio de 2007.
  6. ↑ ORANGE Oligarquía Cafetalera en Santa Tecla y Santa Ana consultado o 4 de maio de 2007.
  7. ↑ Selser, Gregorio Cronología Imperial Arquivado 16 de xuño de 2010 en Wayback Machine. consultado o 4 de maio de 2007.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Ministerio de Educación (1994), Historia de El Salvador, Tomo II.
  9. ↑ Navas, Mario El Salvador en los años 1920–1932 consultado o 22 de abril de 2007.
  10. ↑ Fuerza Armada de El Salvador Revolución 1932 consultado o 28 de maio de 2007.
  11. ↑ Fuerza Armada de El Salvador Revolución 1932 consultado o 5 de maio de 2007.
  12. ↑ Moreno, Ismael Un paisito en peligro de extinción consultado o 6 de maio de 2007.
  13. ↑ de la Rosa, Juan El Salvador: Memoria histórica y organización indígena consultado o 5 de maio de 2007.
  14. ↑ Preselección Empresarial Historia de El Salvador consultado o 4 de maio de 2007.
  15. ↑ Periódico Nuevo Enfoque La insurrección indígena de 1932 consultado o 4 de maio de 2007.
  16. ↑ Gutiérrez, Raúl El Salvador: Sinsabores de una ex guerrilla en tiempos de paz consultado o 4 de maio de 2007.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 Martínez, Néstor Las venas abiertas de los indígenas en El Salvador consultado o 22 de abril de 2007.
  18. ↑ Universidad de El Salvador (1995), Causas y Efectos de la insurrección campesina de enero de 1932
  19. ↑ Universidad de El Salvdor (1995), Causas y efectos de la insurrección campesina de enero de 1932
  20. ↑ Diario Co Latino [Salarrué(1898-1975) y Agustín Farabundo Martí (1893-1932)] consultado o 23 de abril de 2007.
  21. ↑ 21,0 21,1 de la Rosa Municio, Juan El Salvador: Memoria histórica y organización indígena consultado o 22 de abril de 2007.
  22. ↑ Acosta Iturra, Mónica Gabriela Efectos de la Crisis en América Latina consultado o 22 de abril de 2007.
  23. ↑ Preselección Empresarial Historia de El Salvador consultado o 22 de abril de 2007.
  24. ↑ Oficina Municipal de Turismo de Suchitoto Historia de Suchitoto consultado o 22 de abril de 2007.
  25. ↑ Diario Co Latino Imagino a aquellos hombres fuertes consultado o 23 de abril de 2007.
  26. ↑ Martínez Peñate, Oscar José Feliciano Ama es un mártir popular consultado o 23 de abril de 2007.
  27. ↑ Periódico Nuevo Enfoque La insurrección indígena de 1932 consultado o 23 de abril de 2007.
  28. ↑ 28,0 28,1 Payés, Txanba El Salvador. La insurrección de un pueblo oprimido y el etnocidio encubierto consultado o 22 de abril de 2007.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Museo de la palabra y la imagen 1932, Cicatriz de la Memoria Arquivado 01 de marzo de 2007 en Wayback Machine.
  30. ↑ Stoll, David La Biblia como arma consultado o 22 de abril de 2007.
  31. ↑ Ching, Erik Los archivos de Moscú consultado o 6 de maio de 2007.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Fuerza Armada de El Salvador Revolución 1932 consultado o 5 de maio de 2007
  33. ↑ 33,0 33,1 Cuellas Martínez, Benjamín El Salvador: de genocidio en genocidio. Consultado o 22 de abril de 2007.
  34. ↑ Candelario, Sheila Patología de una Insurrección: La prensa y la Matanza de 1932 consultado o 22 de abril de 2007.
  35. ↑ Diario Co Latino, Entrevista a Erik Ching, consultado o 11 de abril de 2007
  36. ↑ Ching, Eric Los archivos de Moscú, consultado o 6 de maio de 2007.
  37. ↑ Ching, Eric The Communist Party and the 1932 Uprising in El Salvador consultado o 6 de maio de 2007.
  38. ↑ Lara Martínez, Rafael 1932: ausencia de Farabundo Martí consultado o 28 de maio de 2007.
  39. ↑ Ministerio del Interior Español Guardia Civil-Historia
  40. ↑ El Periódico Nuevo Enfoque Feliciano Ama, líder de la insurrección indígena de 1932, consultado o 11 de abril de 2007
  41. ↑ Argueta, Ricardo Los grandes debates en la historiografía económica de El Salvador durante el siglo XX. Consultado o 5 de maio de 2007.
  42. ↑ Solo Literatura El uso del derecho de voto y sus penosas consecuencias Arquivado 15 de maio de 2007 en Wayback Machine. consultado o 22 de abril de 2007.
  43. ↑ Berclo El Salvador consultado o 22 de abril de 2007.
  44. ↑ Universidad de El Salvador (1995), Causas y efectos de la insurrección campesina de enero de 1932.
  45. ↑ de Maeztu, Ramiro La defensa de la Hispanidad consultado o 22 de abril de 2007.
  46. ↑ Suatea Una experiencia de recuperación de la lengua y la cultura indígena en El Salvador consultado o 22 de abril de 2007.
  47. ↑ Terra El Salvador El Salvador: lucha contra la pobreza consultado o 22 de abril de 2007.
  48. ↑ León, Lucía Comunidades Indígenas en El Salvador consultado o 22 de abril de 2007.
  49. ↑ Molina Jiménez, Iván El telón descorrido: Clemente Marroquín y Mario Sancho en la Costa Rica de 1935 consultado o 5 de maio de 2007.
  50. ↑ Kohán, Néstor Roque Dalton y Lenin leídos desde el siglo XXI consultado o 22 de abril de 2007.
  51. ↑ ICARRD Reforma agraria y desarrollo rural en El Salvador Arquivado 06 de outubro de 2007 en Wayback Machine. consultado o 22 de abril de 2007.
  52. ↑ Lara Martínez, Rafael Historia intelectual de un etnocidio consultado o 22 de abril de 2007.
  53. ↑ El Salvador Noticias.net Presidente Funes pide perdón a comunidades indígenas por persecución y exterminio de otros gobiernos Consultado o 8 de maio de 2011

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • L. Gould, Jeffrey e Lauria-Santiago, Aldo (2008). 1932, rebelión en la oscuridad. San Salvador: Ediciones Museo de la Palabra y la Imagen. 
  • Jeffrey L. Gould (2008). Revista Trasmallo: 1932. San Salvador: Ediciones Museo de la Palabra y la Imagen. 
  • Gómez-Zimmerman, Mario (1988). Adelante Occidente. Miami: Ed. Sibi. ISBN 0918901421. 
  • Instituto Gonzalo Fernández de Oviedo (1940). Revista de Indias. Oviedo: Instituto Gonzalo Fernández de Oviedo. 
  • Ministerio de Educación de la República de El Salvador (1994). Historia de El Salvador, tomo II. San Salvador: MINED. 
  • Molina Jiménez, Iván (2002). El telón descorrido: Clemente Marroquín y Mario Sancho en la Costa Rica de 1935. San José: Universidad de Costa Rica. 0482-5276. 
  • Universidad de El Salvador (1995). Causas y efectos de la Insurrección Campesina de enero de 1932. San Salvador: Universidad de El Salvador. 
  • Anderson, Thomas (2001). El Salvador, 1932. San Salvador: Biblioteca de Historia Salvadoreña. ISBN 99923-0-049-3. 
  • Tulchin, Joseph S.; Bland, Gary, eds. (1992). Is There a Transition to Democracy in El Salvador? (en inglés). L. Rienner Publishers. ISBN 9781555873103. Consultado o 6 de abril de 2022. 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Levantamento_labrego_de_1932_no_Salvador&oldid=6669863»