Wikipedia:Proxectos pedagóxicos/Filosofía Española e Galega/Francisco Sánchez

A vida de Francisco Sánchez

A traxectoria vital

O recorrido de Francisco Sánchez pódese resumir do modo que segue

Tui/Braga ......................................... 1550-1562

Bordeaux .......................................... 1562-1569

Roma .................................................. 1569-1573

Montpellier ........................................ 1573-1575

Toulouse ............................................ 1575-1623

(González Fernández, 1991, páx. 135)

Xunto con esta táboa, pódese presentar a distinción de dúas etapas na vida de Francisco Sánchez: a primeira, que comprende entre o 1567 e 1580, na que desenvolve a filosofía espontánea e a segunda, que comeza no ano 1581 e remata no 1623, no que se integra social e academicamente alén de redactar os comentarios a Aristóteles e a súa obra médica (González Fernández, 1991, páx. 136).

Especúlase que os motivos da chegada da familia Sánchez a terras galegas remóntase ata a implantación do Edicto de Granada promulgado polos Reis Católicos no ano 1492. Moitas das familias hebreas da península víronse obrigadas a fuxir do reinado de Fernando e Isabel. Con todo, certo número de xudeus chegaron á actual Galicia con obxecto de aproveitarse do seu difícil acceso, das oportunidades de escape que proporcionaba o Atlántico e das oportunidades comerciais que brindaba a fronteira con Portugal. Outro aliciente para emigrar a Galicia foi a tardía implantación dos tribunais da Inquisición, cuxa constitución oficial data do 1562 (González Fernández, 1991, páxs. 137-138).

O paso de Tui a Braga da familia de Francisco Sánchez, segundo indican Martín González e Darío Álvarez, tivo motivos relixiosos (González Fernández, 1991; Álvarez Blázquez, 1959). Da estancia en Portugal so é posible aseverar o baptismo de Francisco Sánchez na localidade de Sâo Joâo de Souto. O abandono de Braga por Burdeos prodúcese no 1562.

Como explicación do traslado a Francia postúlanse dúas hipóteses principais que son perfectamente compatibles: o esplendor humanista galo do século XVI ou o cambio de actitude respecto dos xudeos en Portugal. Malia que o tribunal inquisidor funcionaba dende 1536 existía certa tolerancia fronte o colectivo xudeu. Pero co paso do tempo estableceuse un criterio de pureza de sangue para poder desenvolver actividade laboral así como boicots aos negocio xudeos. É en 1560 cando comeza a expulsión oficial por comanda da Santa Sede e do bispo de Porto (González Fernández, 1991, páx. 139).

En 1562 chega Francisco Sánchez a Burdeos, onde xa residía o seu tío Adán e onde se matricularía no Collège de Guyenne (Orden Jiménez, 2012, páx. 14). Nesta institución educativa traballaba Gentien Hervet que era traductor e editor dos textos de Sexto Empírico e considérase que foi el quen aproximou as teses escépticas a Francisco Sánchez (González Fernández, 1991, páx. 140).

No ano 1569 abandona Burdeos, por motivos académicos, e diríxese cara a península itálica. Estuda medicina en Roma no Archigimnasio della Sapienza. Foi axudante dos seus profesores na operación levada acabo en Ferrara no ano 1572 á duquesa Bárbara de Este, esposa de Alfonso II de Este. A aventura italiana serveulle para afondar nos seus coñecementos en anatomía e medicina así como para entrar en contacto ca filosofía escolástica e o pensamento neoplatónico, tradicións que ás que se oporá nun futuro (González Fernández, 1991, páxs. 140-141).

No ano 1573 Francisco Sánchez volta a Francia seducido pola fama da Facultade de Medicina de Montepellier e matrículase co fin de proseguir os seus estudos o 21 de outubro dese mesmo ano, doutorándose o 5 de xuño de 1574. A estadía de Francisco Sánchez nesta cidade é curta debido á preocupación nada das Guerras de Relixión pois a cidade estaba abarrotada de hugonotes (González Fernández, 1991, páx. 142).

Tendo en conta estes acontecementos decide mudarse a Tolosa no ano 1575 ata o final dos seus días. Será no período que vai do 1575 ao 1581, onde non se atopa comprometido con ningunha institución o momento filosófico máis prolífico de Francisco Sánchez.

Ao longo de toda a súa vida, Francisco Sánchez, tivo problemas para acceder á Administración Pública pola súa horixe hebrea, malia practicar a fe católica. Esta situación cambia no ano 1581 cando ocupa unha vacante no Hôtel Saint-Jacques como Lector de Cirurxía. No ano 1585 é nomeado como Doctor Regente na Facultade de Artes de Tolosa, onde ensinará filosofía durante 25 anos. Asemade, no 1610 acada a cátedra na Facultade de Medicina. Finalmente, finará nesta cidade francesa, onde acadou a integración social e académica, no ano 1623 aos 73 anos de idade (González Fernández, 1991, páx. 144).

Pensamento filosófico

Refutación das teorías platónicas

Francisco Sánchez levou a cabo unha crítica ao platonismo, centrándose na teoría do coñecemento. A influencia de Platón no Renacemento era escasa. É probable que durante os anos que pasou en Italia, Sánchez entrase en contacto coa teoría da reminiscencia. Para refutala, no Quod Nihil Scitur emprega o método da pregunta, moi semellante á ironía socrática.

Sánchez califica a teoría de Platón de absurda, xa que erra ao confundir “saber” e “lembrar”. Calquera persoa que use a razón natural, verá que “saber” está vencellado á operación do entendemento, mentres que “lembrar” está relacionado coa memoria. Mesmo os brutos son capaces de lembrar e carecen de coñecemento científico. (González Fernández, 1991, páx 169). Un dos argumentos esgrimidos é que cando coñecemos aquilo que é novo, non dicimos que o tiñamos esquecido, senón que non o sabiamos ata ese momento. O filósofo tudense recorre ao empirismo e presenta o seguinte argumento:

“¿Sabía ou non sabía a alma antes de entrar no corpo? (...) Unha de dúas: ou aquela ciencia da alma era só lembranza, ou non; e, si era, sería recordo doutra alma que había nela, a cal o sabería todo antes de estar na túa. E sobre o coñecemento desa outra alma poderíamos tamén preguntarnos: ¿Era ou non era lembrar? Así podería levarte até o infinito. E se esa outra alma non lembraba o que sabía a anterior e aprendeuno por sí mesma, iso quere dicir que se esqueceu antes. ¿Por qué? E se se tiña esquecido e logo o aprendeu, ¿non era o seu saber, en definitiva, outro modo de lembranza? Tamén imos por acó ó infinito”. (Sánchez, Quod Nihil Scitur, 75-6; ed. Sa, 38 recollido en González Fernández, 1991, páx. 171).

A teoría de Platón non atopa fundamento nin na razón nin na experiencia. Polo tanto, a teoría da reminiscencia non pode ser comprobada. Porén, aínda que puidese ser comprobada empiricamente, a teoría de Platón sería falsa: se lembramos aquilo que xa estaba na nosa memoria e fora arrincado, o correcto sería falar de “novo coñecemento” e non de “recordo” (Carlos Mellizo, 1975, páx. 224).

Refutación das teorías aristotélicas

Francisco Sánchez inicia o Quod nihil scitur coa afirmación: “Nin tan sequera sei que non sei nada” (Sánchez, 1955, páx.15) adiantando que esta afirmación lle serve de lábaro para dela inferir que “nada se sabe” (Sánchez, 1955, páx.15). A crítica á Escolástica non era algo novidoso no Renacemento, pero Sánchez destaca por efectuar unha crítica apoiándose no ockhamismo e no escepticismo clásico. De feito, é probable que o Quod Nihil Scitur vaia dirixido as Summulae de Pedro Hispano, comentador da obra aristotélica. (González Fernández, 1991, páx 158).

A crítica á epistemoloxía aristotélica de Sánchez pon en dúbida o aparello categorial e a xénese e natureza da propia produción científica. O filósofo conclúe que é un erro chamarlle hábito á ciencia, pois a ciencia non é unha cualidade:

“Que di, pois Aristóteles? Que a ciencia é un hábito adquIrido por demostración. Non o entendo. Esa definición é pésima. Consiste en defini-lo oscuro polo máis oscuro. Así é como se engana aos homes. ¿Que é un hábito? Seino menos aínda que o que é a ciencia.” (Sánchez, Quod Nihil Scitur, 54; ed. M., 18)

Ademais, Sánchez ocúpase do debate sobre os universais, decantándose polo lado dos nominalistas. Antes mesmo de se interrogar sobre a natureza da ciencia, Francisco Sánchez ve nas definicións escolásticas nada máis que palabras (flatus voces):

“(...) todas as definicións son verbais, ben como case todas as cuestións. Explícome. A eséncia das cousas non a podemos coñecer — polo menos eu” (Ibid., páx.15).

Os universais dos que fala Aristóteles son unha mera ficción. O que nos semella unha natureza común, é en realidade un similitudo ou semellezanza entre as naturezas individuais. O papel do Intelecto Axente é falso xa que o coñecemento que se dá entre intelecto e cousa é inmediato. Sánchez adopta un nominalismo antiaristoélico ( Orden Jiménez, 2012, páx. 31) Aínda que se opón ao nominalismo tardío por identificarse co terminismo, céntrase no rexeitamente do realismo con argumentos como o seguinte: “sería lícito definir ao home como animal racional se un só deles ou varios foran irracionais? (Sánchez, Quod Nihil Scitur, 121-2; ed. Sa,78 recollido en González Fernández, 1991, páx. 162)

Sánchez tenta refutar a base ontolóxica das teorías aristotélicas e da Escolástica. O argumento que expón non é novo, pero a súa orixionalidade está no cuestionamento das causas material e formal. Se toda ciencia deriva do coñecemento das causas, se alguén estuda a causa material e formal, deberá examinar tamén as causas da causa formal e material. As consecuencias deste plantexamento son que que ou ben a definición de ciencia aristotélica é incorrecta ou ben é unha ciencia imposible (González Fernández, 1991, páx.168).

“Compre coñecer tódalas causas para coñece-las cousas? De ningunha maneira é preciso coñece-las eficientes, pois ¿qué contribuie meu pai para o coñecemento da miña persoa? E, por outra banda, ¿cándo poderás acabar? Pois se queres coñecer perfectamente o causado, tamén terás que coñecer perfactamente as causas. Pero, non poderás ter un perfecto coñecimento nen das causas eficientes nen das finais. Velaí porqué: Para que me coñezas perfectamente a min, compre que coñezas tamén perfectamente ó meu pai,; para coñecer a éste será menester que coñezas ante só meu abó; e despois deste a outro: E así infinitamente.” (Sánchez, Quod Nihil Scitur, 78-9; ed. Sa, 40 recollido en González Fernández, 1991, páx. 168).

Obras

A obra de Francisco Sánchez trata temas tan diversos como a medicina, a filosofía, a astronomía ou as matemáticas. O conxunto dos seus escritos pódese clasificar atendendo a un dobre criterio: as obras coñecidas ou aquelas das que só existen referencias e as obras publicadas durante a súa vida ou de forma póstuma (González Fernández, 1991, páx. 144).

Os tratados coñecidos e publicados durante a vida de Sánchez son os seguintes:

Carmen de cometa annii MDLXXVII. Foi editado en Lyon por Francisco Sánchez en 1578.  Nel dirixe unha crítica contra a astroloxía, a superstición e exalta a natureza humana.

Quod nihil scitur. Tamén foi editado por Francisco Sánchez en 1581. Da primeira edición consérvase un exemplar na Biblioteca Nacional de Madrid.

O opúsculo anterior foi reeditado co título de De multum nobili & prima universali scientia quod nihil scitur. Pódese atopar un exemplar na Biblioteca Menéndez Pelayo de Santander.

A obra coñecida mais publicada postumamente inclúe:

Opera medica. Foi editada polos fillos de Sánchez. Comprende un conxunto de tratados médicos e filosóficos. A súa vez, os tratados filosóficos abranguen catro escritos menores nos que Sánchez profundiza na crítica ao Neoplatonismo:

De Longitudine, et Brevitate Vitae, liber
In Lib.Aristotelis Physiognomicon Comentarius
De Divinatione per Somnum sf Aristotelem
Quod Nihil scitur, liber

Segunda carta consulta a Cristobal Clavio sobre xeometria. Foi publicada por Joaquín Iriarte en 1940. Calcúlase que foi escrita en 1589 e pertencía a unha correspondencia epistolar máis ampla que se perdeu.

Finalmente, as obras que só aparecen referenciadas son:

Erotema super geometricas Euclidis demonstrationes ad Christophorum Clavium. É referenciada polo seu discípulo Raymundus Delassus. Henri-Pierre Cazac dátaa de 1575.

De Modo Sciendi. Francisco Sánchez menciónaa en Quod Nihil Scitur. A pesar de que Sánchez considerou que a deixou incompleta, Cazac sitúa a súa redacción en 1576.

Tractatus de Anima. Francisco Sánchez referénciaa en Quod Nihil Scitur e De Longitudine et Brevitate Vitae.

Examen Rerum. Francisco Sánchez referénciaa en Quod Nihil Scitur e De Longitudine et Brevitate Vitae. Data de 1577.

Libri de Natura. É aludida por Francisco Sánchez en Quod Nihil Scitur.

Tractatus de Loco. De novo, é referenciada por Francisco Sánchez en Quod Nihil Scitur. Cazac sostén que foi escrita en 1579.

Tractatus de Vita. A única referencia que atopamos é a do propio Sánchez.

Tractatus de Elementis. Aparece mencionada na Opera Medica.

Tractatus de Semine. Nicolás Antonio cítaa na Biblioteca Hispana Nova.

Commentarius in libros Metheororum. É nomeada por Sánchez no In Lib. Aristotelis Physiognomicon.

Traicté de os, de l’usage, substance, différence et nombre des os. Segundo Jules Barbot perdeuse no incendio dos Archives Departamentales de Toulouse.

Referencias