Lingua tocaria B

Cucheano; Kuśiññe
Falado en:	China
Rexións:	Rexión Autónoma de Xinxiang, Conca do Tarim
Total de falantes:	Lingua morta dende o milenio I, aproximadamente
Familia:	Indoeuropea; Tocario; Cucheano
Escrita:	Alfabeto siríaco
Estatuto oficial
Lingua oficial de:	Non. Lingua morta
Regulado por:	Non existe
Códigos de lingua
ISO 639-1:	-
ISO 639-2:	ine
ISO 639-3:	txb
SIL:	txb
Mapa
	Localización de Cuchar na Rexión Autónoma de Xinxiang onde se falaba o cucheano.
Status

O cucheano, que é chamado dunha maneira impropia coma tocario B, é unha lingua, xa extinta, da familia de linguas indoeuropeas falada ata o final do primeiro milenio d. C. na rexión de Cucha (Kucha), actual provincia de Xinxiang (Xinjiang), no oeste da China. Falábase tamén máis ao leste, nas rexións de Caraxahar (Karashahr) e de Turfán (Turfán), onde coexistía co añeano/turfanio ou tocario A, que foi emparentada estreitamente con el.

Os documentos cucheanos editar

Atopáronse un pouco máis de 3.000 follas ou fragmentos de follas que levaban un texto en cucheano. Isto permitiu coñecer só unha pequena parte do vocabulario cucheano. A maioría destes textos son de inspiración búdica. Hai tamén documentos administrativos, económicos e xurídicos, textos médicos ou máxicos, así coma un poema de amor (citado no artigo civilización cucheana). Ao pé dunha antiga torre de garda, preto de Cucha, Paul Pelliot atopou unha centena de pases para caravanas en cucheano. Da rexión de Turfán, proveñen os fragmentos de manuais de sánscrito para uso dos cucheanófonos.

Todos estes documentos datan da segunda metade do milenio I.

O reino de Cucha que foi o Estado máis importante da conca do Tarim, e isto daba naturalmente á súa lingua unha certa importancia ou un certo esplendor. Sabemos que sogdianos budistas, na región de Samarcanda, lían traducións de textos cucheanos. No curso do século VIII, os seguidores da fe maniquea oriental instalan a súa sede en Turfán adoptando a lingua cucheana, pero usando a escritura de seu, derivada do alfabeto siríaco (os tocarios usaban habitualmente unha escritura de orixe indiana, a brāhmī). Coñecemos un himno a Mani, así coma un himno a Xesús, redactado en cucheano esta escritura.

Morfoloxía nominal editar

Os substantivos en cucheano teñen masculino e feminino. O neutro, que é común a tódalas linguas indoeuropeas, practicamente desapareceu: os antigos substantivos neutros convértense en masculinos no singular e femininos no plural. Só os pronomes demostrativos conservaron a formas neutras xunto coas formas masculinas e femininas.

No que concirne ao número, o cucheano conta co singular, o plural, o paral (utilizado para dou obxectos que forman parellas naturais: ek «ollo», eśane ou eśne «ambos ollos»), o dual (utilizado para dous obxectos que forman parellas ocasionais), así coma o plurativo, que permite individualizar os elementos dun conxunto. O plurativo de ost «casa» é ostuwaiwenta «das casas, tomadas unha por unha».

Existen catro casos básicos, exemplificados aquí coa forma singular do substantivo eṅkwe «home» :

nominativo:eṅkwe (a palabra "home" utilízase como suxeito);
vocativo: eṅkwa ("home!");
oblicuo, que se corresponde co acusativo: eṅkwen (a palabra "home" utilízase como complemento de obxecto);
xenitivo: eṅkwentse ("dun home").

Dun substantivo ao caso oblicuo, engadimos sufixos para formar seis casos secundarios:

O perlativo: eṅkwentsa ("nun home"). Este caso serve para describir un contacto coa superficie ou co bordo dun obxecto, ao contrario do locativo, que expresa unha presenza no interior dun obxecto. Tamén ten un significado temporal: para dicir "durante tal ano" emprégase o perlativo. Finalmente, o sufixo -sa pode traducirse como "por medio de".
O comitativo: eṅkwenmpa ("cun home").
O causal. Pouco utilizado.
O alativo: eṅkwenśc ("cara a un home").
O ablativo: eṅkwenmen ("deixando, abandonando un home"). O sufixo -men tradúcese tamén como "excepto".
O locativo: eṅkwenne ("dentro dun home").

A desinencia oblicua -n non se aplica máis que a algúns substantivos que designan seres humanos, cunha soa excepción: a forma oblicua de ku «can» é kwen. Existen outras desinencias, e ás veces, a forma oblicua non se distingue da nominativa: a forma oblicua de yakwe «cabalo» é yakwe.

As formas do plural de «home» son idénticas ás do singular en tódolos casos, agás no nominativo (eṅkwi «homes») e no xenitivo (eṅkwents).

En cucheano coma en galego, os adxectivos concordan cos substantivos que determinan. Isto permite saber se un substantivo é masculino ou feminino. En galego, é máis ben o xénero do artigo que acompaña un substantivo o que permite coñecer o xénero deste (dicimos o barco e non barco, por tanto barco é masculino), pero en cucheano, non existe artigo. Sabemos pois que olyi «barco» é feminino porque hai que escribir orotstsa olyi «gran barco» e non orotstse olyi «gran barco». Nos documentos cucheanos, os substantivos que non sempre son acompañados por adxectivos, ignórase o xénero dalgúns (coma ost «casa»).

Existen catro clases flexionais de adxectivos, que se distinguen polas súas formas de nominativo e de oblicuo plural no masculino. Velaquí como se efectúa a flexión de orotstse «grande», adxectivo da clase I (c pronúnciase como ch):

		Masculino	Feminino
Singular	Nominativo	orotstse	orotstsa
	Xenitivo	oroccepi	?
	Oblicuo	orocce	orotstsai
Plural	Nominativo	orocci	orotstsana
	Xenitivo	orotstsents	orotstsanants
	Oblicuo	oroccen	orotstsana

Outra maneira de coñecer o xénero dun substantivo é atopalo na compaña dun pronome demostrativo. Velaquí como se efectúa a flexión do pronome se «este, iste, estoutro». O neutro só se distingue no singular:

		Masculino	Feminino	Neutro
Singular	Nominativo	se	sā	te
	Xenitivo	cwi, cpi	tāy	tentse
	Oblicuo	ce	tā	te
Plural	Nominativo	cai, cey	toy
	Xenitivo	cents	tonts
	Oblicuo	cen	toy

Así, «este gran barco» traducirémolo ao nominativo por sā orotstsa olyi. Para dicir «atravesa o mar con (por medio de) este gran barco», tomamos este grupo nominal poñendo tódalas súas palabras en oblicuo e engadímoslle o sufixo do perlativo -sa, ficando así: su tā orotstsai olyisa lyam kätkāṣtär (a palabra lyam «mar» está en oblicuo, que tanto para esta palabra coma para olyi, son iguais no nominativo).

Morfoloxía verbal editar

O cucheano conta con catro series de desinencias:

As desinencias de indicativo presente e de subxuntivo.
As desinencias de optativo e de imperfecto.
As desinencias de pretérito.
As desinencias de imperativo.

Cada serie existe nunha versión activa e nunha versión media. Esta maneira de conxugar é familiar para falante de grego antigo, mais a semellanza é moi distante. A vogal temática repártese, segundo a persoa e o número, da maneira seguinte en grego e en cucheano:

		Grego	Cucheano
Singular	1ª persoa	o	e
	2ª persoa	ε	ä
	3ª persoa	ε	ä
Plural	1ª persoa	o	e
	2ª persoa	ε	ä
	3ª persoa	o	e

Certos verbos poden ten varias clases de presente ou de subxuntivo. É o caso de kätk- «atravesar», citado máis arriba.

A continuación amósase a conxugación completa do verbo yām- «facer» en forma activa:

		Presente	Imperfeito	Subxuntivo	Optativo	Pretérito	Imperativo
		Clase IX: yāmäsk-ä/e-		Clase I: yām-		Classe IV: yāmäṣṣa-	pyām-
Singular	1ª persoa	yamaskau	yamaṣṣim	yāmu	yamīm	yamaṣṣawa	pyām
	2ª persoa	yamast	yamaṣṣit	yāmt	yamīt	yamaṣṣasta
	3ª persoa	yamaṣṣän	yamaṣṣi	yāmän	yāmi	yamaṣṣa
Plural	1ª persoa	yamaskem	yamaṣṣiyem	yamem	yamiyem	yamaṣṣam	pyāmtso
	2ª persoa	yamaścer	yamaṣṣicer	yāmcer	yamīcer	yamaṣṣaso
	3ª persoa	yamasken	yamaṣyen	yāmen	yamiyen	yamaṣṣare

E en forma media:

		Presente	Imperfeito	Subxuntivo	Optativo	Pretérito	Imperativo
		Clase IX: yāmäsk-ä/e-		Clase I: yām-		Classe IV: yāmäṣṣa-	pyām-
Singular	1ª persoa	yamaskemar	yamaṣṣimar	yāmmar	yamīmar	yamaṣṣamai	pyāmtsar
	2ª persoa	yamasketar	yamaṣṣitar	yāmtar	yamītar	yamaṣṣatai
	3ª persoa	yamastär	yamaṣṣitär	yāmtär	yāmitär	yamaṣṣate
Plural	1ª persoa	yamaskemtär	yamaṣṣiyemtär	yamamtär	yamīyemtär	yamaṣṣamte	pyāmtsat
	2ª persoa	yamastär	yamaṣṣitär	yāmtär	yamītär	yamaṣṣat
	3ª persoa	yamaskentär	yamaṣṣiyentär	yāmantär	yamiyentär	yamaṣṣante

O participio presente é yamaṣṣeñca no activo e yamaskemane no medio. A partir do participio pretérito yāmo-, pódese construír un substantivo como yāmor « o feito de facer,o acto". Os cucheanos utilizárono para traducir o sánscrito karma « acto ». O infinitivo constrúese sempre sobre o subxuntivo : yāmtsi.

O participio pretérito compórtase como un adxectivo da clase IV:

		Masculino	Feminino
Singular	Nominativo	yāmu	yāmusa
	Xenitivo	yāmoṣepi	?
	Oblicuo	yāmoṣ	yāmusai
Plural	Nominativo	yāmoṣ	yāmuwa
	Xenitivo	yāmoṣānts	yāmuwants
	Oblicuo	yāmoṣän	yāmuwa

Léxico cucheano editar

Este léxico comprende palabras de etimoloxía clara. Non é o caso, por exemplo, do verbo yām-.

anāsk- «respirar», grego anemos «respiración, vento», latín animus «espírito, alma», irlandés antigo ana «respiración», gótico uzanan «exhalar».
kā «por que?», latín quā «como?».
ken «terra», irlandés antigo du, latín humus < *homus, eslavo antigo zemlja, albanés dhe, lituano zeme.
kokale «carro», grego kuklos «círculo, roda», sánscrito cakra- «círculo, roda», inglés antigo hweol «roda».
ñuwe «novo», latín novus, grego néos, sánscrito nava-, hitita newa-.
procer «irmán», latín frater, persa antigo brātar, prusiano antigo broti.
ru- «abrir», latín rus «campiña», irlandés antigo roe «eido, campo aberto», avéstico ravah- «espazo aberto», inglés room «lugar, espazo, habitación».
śu- «comer», lituano ziaunos «mandíbula», eslavo antigo zvati «mastigar», inglés chew «mastigar».
yente «vento», latín ventus, inglés wind, hitita hwant-, sánscrito vāta-.
iriye «año», grego aren «año», arménien garn «año», sanskrit uran- «año».